حكايات گلستان

پادشاهی را شنیدم به کشتن اسیری اشارت کرد. بیچاره در آن حالت نومیدی ملک را دشنام دادن گرفت و سقط[1] گفتن که گفته‌اند هر که دست از جان بشوید هر چه در دل دارد بگوید.
        وقت ضرورت چو  نماند   گریز                    دست  بگیرد سر  شمشیر   تیز
        اذا یئسَ الانسانُ طالَ لِسانه                    کَسنورِ مغلوب یصولُ علی الکلبِ[2]
ملک پرسید: چه می‌گوید؟ یکی از وزرای نیک‌محضر گفت: ای خداوند همی گوید: والکاظمینِ الغیظ و العافینِ عنِ الناسِ[3]. ملک را رحمت آمد و از سر خون او در گذشت. وزیر دیگر که ضد او بود گفت: ابنای جنس ما را نشاید در حضرت پادشاهان جز به راستی سخن گفتن، این ملک را دشنام داد و ناسزا گفت. ملک روی از این سخن درهم آمد و گفت: آن دروغ وی پسندیده‌تر آمد مرا زین راست که تو گفتی که روی آن در مصلحتی بود و بنای این بر خبثی و خردمندان گفته‌اند: دروغی مصلحت‌آمیز به که راستی فتنه‌انگیز.
        هر که شاه آن کند که او گوید                  حیف باشد که جز نکو گوید
بر طاق ایوان فریدون نبشته بود
       جهان ای برادر نماند به کس                    دل اندر  جهان آفرین  بند  و  بس
       مکن تکیه بر ملک دنیا و پشت                 که بسیار کس چون تو پرورد و کشت
       چو آهنگ رفتن کند جان پاک                    چه بر تخت مردن چه بر روی خاک

یکی از ملوک خراسان محمود سبکتکین را به خواب چنان دید که جمله وجود او ریخته بود و خاک شده مگر چشمان او که همچنان در چشم‌خانه[1] همی‌گردید و نظر می‌کرد. سایر حکما از تأویل این فروماندند مگر درویشی که به جای آورد و گفت: هنوز نگران‌ست که ملکش با دگران‌ست.

پادشاهی با غلامی عجمی در کشتی نشست و غلام دریا را ندیده بود و محنت کشتی نیازموده، گریه و زاری درنهاد و لرزه بر اندامش اوفتاد. چندانکه ملاطفت کردند آرام نمی‌گرفت و عیش ملک ازو منغص[1] بود، چاره ندانستند.
حکیمی در آن کشتی بود، ملک را گفت: اگر فرمان دهی من اورا به طریقی خاموش گردانم. گفت: غایت لطف و کرم باشد. بفرمود تا غلام به دریا انداختند. باری چون غوطه خورد، مویش را گرفتند و پیش کشتی آوردند به دو دست در سکان کشتی آویخت. چون برآمد به گوشه‌ای بنشست و قرار یافت. ملک را عجب آمد. پرسید: درین چه حکمت بود؟ گفت: از اول محنت غرقه شدن نا چشیده بود و قدر سلامتی نمی دانست، همچنین قدر عافیت کسی داند که به مصیبتی گرفتار آید.
     ای سیر ترا نان جوین خوش ننماید     معشوق منست آنکه به نزدیک تو زشت است
     حوران بهشتی را دوزخ بود اعراف[2]   از دوزخیان پرس که اعراف بهشت است

     فرق است میان آنکه یارش در بر        با آنکه دو چشم انتظارش بر در

هرمز را گفتند وزیران، پدر را چه خطا دیدی که بند[1] فرمودی گفت: خطایی معلوم نکردم ولیکن دیدم که مهابت[2] من در دل ایشان بی‌کرانست و بر عهد من اعتماد کلّی ندارند، ترسیدم از بیم گزند خویش آهنگ هلاک من کنند. پس قول حکما را کار بستم که گفته‌اند: 

از آن کز تو ترسد بترس ای حکیم              وگر با چنو[3] صد بر آئی بجنگ
از آن مار بر پای راعی[4] زند                    که ترسد سرش را بکوبد به سنگ
نبینی که چون گربه عاجز شود                 برآرد به چنگال چشم پلنگ

[1]- زنجیر و ریسمانی که بر پای اسیران بندند.
[2]- بیم و ترس.
[3]- چون او، همانند او.
[4]- چوپان، چراننده ی گلّه.

یکی از ملوک عرب رنجور بود و در حالت پیری، و امید زندگانی قطع کرده که سواری از در آمد و بشارت داد که فلان قلعه را به دولت خداوند گشادیم و دشمنان اسیر آمدند و سپاه و رعیت آن طرف به جملگی مطیع فرمان گشتند. ملک نفسی سرد برآورد و گفت: این مژده مرا نیست دشمنانم راست یعنی وارثان مملکت.
بدین امید بر شد دریغ عمر عزیز        که آنچه در دلم است از درم فراز آید

امید بسته برآمد ولی چه فایده زانک    امید نیست که عمر گذشته باز آید
کوس رحلت بکوفت دست اجل            ای دو چشمم وداع سر بکنید
ای کف دست و ساعد و بازو              همه  تودیع  یکدگر    بکنید
بر من اوفتاده دشمن    کام                آخر ای دوستان گذر  بکنید
روزگارم  بشد   به   نادانی                 من نکردم شما حذر  بکنید

درویشی مستجب‌الدعوه[1] در بغداد پدید آمد. حجاج یوسف را خبر کردند. بخواندش و گفت: دعای خیری بر من کن. گفت: خدایا جانش بستان. گفت: از بهر خدای این چه دعاست!؟ گفت: این دعای خیرست ترا و جمله مسلمانان را.
ای زبردستِ زیردست آزار      گرم تا به کی بماند این بازار
به چه کارآیدت جهانداری       مردنت به که مردم آزاری

یکی از ملوک بی‌انصاف پارسایی را پرسید از عبادت‌ها کدام فاضل‌ترست؟ گفت: ترا خواب نیم‌روز، تا در آن یک نفس خلق را نیازاری.
ظالمی   را  خفته  دیدم     نیم‌روز     گفتم این فتنه است خوابش برده به
و آنکه خوابش بهتر از بیداری است     آن چنان بد زندگانی مرده به

یکی از پادشاهان پیشین در رعایت مملکت سستی کرد و لشکر به سختی داشتی. لاجرم دشمنی صعب روی نهاد. همه پشت دادند.
       چو دارند گنج از سپاهی دریغ         دریغ  آیدش دست بردن به تیغ
یکی از انان که غدر[1] کردند با من دَمِ دوستی بود. ملامت کردم و گفتم دون[2] است و بی‌سپاس و سفله[3] و ناحق‌شناس که با اندک تغیّر حال از مخدوم قدیم برگردد و حقوق نعمت سالها در نوردد.گفت: ار به کرم معذور داری، شاید که اسبم درین واقعه بی‌جور بود و نمد زین بگرو و سلطان که به زر بر سپاهی بخیلی کند با او به جان جوانمردی نتوان کرد.
زر بده مرد سپاهی را تا سر بنهد     و گرش زر ندهی سر بنهد در عالم
اذا  شبعَ آ لکمیُّ  یَصولِ    بَطشا      وَ خاوی البطنَ  یَبَطَشُ  بالفَرار[4]

گلستان نامیدنش چون گلی از گلستان بود