علم و دانش در نهج البلاغه
1. رابطه دانش و عمل
العلمُ مقرونٌ بالعمل فمن علِمَ عَمِل؛ و العلم يهتفُ بالعمل فإن أجابه و الّا ارتحل عنه.
دانش در كنار عمل است، پس هر كس بداند عمل می كند و علم عمل را مى خواند، پس اگر اجابت كرد (علم) بماند وگرنه كوچ كند و برود.1
2. پست ترين و والاترين دانش
أوضعُ العلم ما وُقفَ على اللسان، و أرفعه ما ظهر فى الجوارح و الاركان.
پست ترين دانش آن است كه تنها بر سر زبان است و والاترين دانش آن است كه در اعضاى بدن انسان آشكار گردد.2
3. حركت با علم
العامل بالعلم كالسّائر على الطّريق الواضح، فلينظر ناظرٌ أسائرٌ هو أم راجعٌ.
آن كه از روى آگاهى و علم عمل مى كند، مانند رهروى است كه در جاده روشن قدم برمى دارد، پس بايد بنگرد كه به پيش مى رود يا به عقب برمى گردد.3
5. عمل در پی علم و یقین
لا تجعلوا علمَكم جهلاً، و يقينَكم شكّاً، اذا علمتم فاعملوا، و اذا تيقّنتم فأقدموا.
دانش خود را نادانى و يقينتان را شك قرار ندهيد، هرگاه دانستيد به دنبال عمل باشيد و چون يقين پيدا كرديد، اقدام نماييد.5
4. علم بی فایده !
رُبّ عالمٍ قد قتلَه جهلُه و علمُه معه لا ينفعُه.
بسا عالمى كه جهلش او را كشت و با اين كه علمش با او بود، ولى سودى به حالش نكرد.4
6. علمى را كه نمى دانى مگو!
لا تقُل ما لا تعلم، و إن قلّ ما تعلم.
آنچه را كه نمى دانى مگو، گرچه آنچه را كه مى دانى اندك باشد.6
7. دانش مضر
اعلم انه لا خير فى علم لا ينفع، و لا يُنتفَع بعلم لا يَحقّ تعلّمه.
بدان كه در دانش ناسودمند خيرى نيست و آموختن دانشى كه سزاوار آموختن نيست، سودى ندهد.7
8. دانش بهتر از مال است
يا كميل العلمُ خيرٌ من المال، العلمُ يَحرُسك و أنت تَحرُس المال. و المال تنقصُهُ النفقه، و العلم يَزكو على الانفاق، و صَنيعُ المال يَزول بزَواله.
اى كميل! دانش بهتر از مال است؛ زيرا دانش تو را حفظ مى كند، در حالى كه تو بايد مال را حفظ كنى، مال به خرج كردن، كاهش مى يابد، ولى دانش با صرف كردن افزوده مى شود، و آن كه ساخته مال است با زوال مال از بين مى رود.8
9. آباد كردن سرزمين
و اكثِر مُدارسة العلماء، و مناقشة الحكماء، فى تثبيت ما صلح عليه امر بلادك، و اقامة ما استقام به الناس قبلك.
در عهدنامه خود به مالك اشتر مى فرمايد: براى تقويت عواملى كه اوضاع سرزمين تو (مصر) را به سامان مى آورد و پيش از تو كار مردم به وسيله آن عوامل درستى و سامان مى گرفت، با دانشمندان و فرزانگان بسيار به گفتگو و تبادل نظر بپرداز.9
10. مردم بر سه دسته اند
الناس ثلاثه: فعالمٌ ربّانى و متعلّم على سبيل نجاة، و هَمَجٌ رَعاع أتباع كلّ ناعِق، يميلون مع كل ريح، لم يستضيئوا بنور العلم و لم يَلجئوا الى ركنٍ وثيقٍ.
امام عليه السلام به كميل بن زياد فرمود: مردم به سه دسته اند: عالم ربانى، آموزنده در راه نجات حق، و مردم عوام و بى سروپايى كه دنبال هر صدايى مى دوند و با هر يادى حركت مى كنند كه نه از نور علم، بهره مندند و نه به پناهگاه محكمى تكيه زدند.10
11. نادانى دشمن آدمى
الناسُ أعداءُ ما جَهِلوا.
مردم دشمن آن چيزى هستند كه نمى دانند.11
12. دانش شنيدنى همراه دانش فطرى
العلمُ علمان: مطبوعٌ و مسموعٌ، و لا ينفعُ المسموعُ اذا لم يكُن المطبوعُ.
دانش بر دو قسم است: دانش فطرى (كه در نهاد انسان است) و دانش شنيدنى، دانش شنيدنى هرگاه با دانش فطرى نباشد سودى نمى دهد.12
13. تعهد آموزش
ما أخذ الله على اهل الجهل أن يَتعلَّموا حتى أخذ على اهل العلم أن يُعلِّموا.
خداوند از نادانان تعهد به آموختن دانش نگرفته، مگر آن كه قبلا از دانشمندان تعهد آموزش آنها را گرفته است13.
14. بالاترين شرافت
لا شرَفَ كالعلم.
شرافتى چون دانش نباشد.14
15. بسته شدن تحصيل
إذا أرذل الله عبداً، حَظَرَ عليه العلم.
هرگاه خداوند بنده اى را پست شمرد، او را از دانش محروم می کند.15