قصاید قاآنی

سه هفته پیبشرک زین شبی به ماه صفر

چو سال نعمت و روز وصال جان ‌پرور

شبی‌که‌گردون بروی نموده بود نثار

هر آن سعود که اجرام راست تا محشر

شبی شرافت روحانیان درو مدغم

شبی سعادت ‌کروبیان درو مضمر

بجنبش آمده هر ذره در نشاط و طرب

چنانکه در شب معراج پاک پیغمبر

ستارگان بستایش ستاده صف در صف

فرشتگان بنیایش نشسته پر در پر

زمین ز برف چو آموده دشی از نقره

فلک ز نجم چو آکنده بحری ازگوهر

هوا مکدر و صافی چو طرهٔ غلمان

زمانه تیره و روشن چو چهرهٔ قنبر

هوای تیره شده بادبان برف سفید

چنانکه پرده ‌کشد دود پیش خاکستر

ز عکس برف‌ که تابید بر افق‌ گفتی

سیده سرزده پیش از خروش مرغ سحر

هوای تیره میان سپهر و خاک منیر

چو در میان دو یزدان پرست یک‌کافر

نشسته ‌بودم مست ‌آنچنانکه دوکف خویش

نیافتم‌ که ‌کدام ایمن و کدام ایسر

ز بس‌که باده شده سرخ چشم من‌گفتی

درو ستارهٔ‌ کف‌الخضیب جسته مقر

که ناگه از ره پیکی رسید و مژده رساند

چه‌ گفت‌ گفت‌ که ای آفریدگار هنر

چه خفته‌ای‌ که ولیعهد شد سوی تبریز

به حکم محکم ‌گیهان خدای ‌کیوان فر

چو نصرت از چه نپوییش همره موکب

چو دولت از چه نتازیش از پس لشکر

یکی بچم که ببوسی رکاب او چو قضا

یکی بپو که بگیری عنان او چه قدر

مرا ز شادی این مژده هوش گوش‌ برفت

چنان شدم‌ که تو گویی‌ کسم نداد خبر

پیاله خواستم و نقل و عود و رود و رباب

کباب وشاهد وشمع وشراب وشهد وشکر

چمانی و نی و سنتور و تاره و سارنگ

چغانه و دف و طنبور و بربط و مزهر

دو چشم دوخته بر ساقیان سیمین تن

دوگوش داشته زی مطربان رامشگر

بدان رسید که خون از رگم جهد بیرون

ز بس‌که باده به خون تنگ‌ کرده راه‌گذر‌

نشسته در بر من شاهدی چو خرمن ماه

ده‌ر ذوذنابه به دوشش معلق از عنبر

سهیل قاقم پوش و شهاب ساغرنوش

تذرو عنقاگیر و غزال شیر شکر

خطش ز تخمهٔ ریحان تنش ز بطن حریر

رخش ز دودهٔ آتش دلش ز صلب حجر

لبش به رنگ جگرگوشهٔ عقیق یمن

وزان عقیق مرا چون عقیق خون به جگر

سواد طرهٔ او پای تخت حسن و جمال

بیاض طلعت او دست پخت شمس و قمر

در آ‌ب دیدهٔ من عکس قد و روی و لبش

چو عکس سرو و گل و لاله اندر آب شمر

دو چشم من چو زره گشت پر ز بند و گره

ز عکس پیچ و خم زلفکان آن دلبر

میی به دستم‌ کز پرتوش به زیر زمین

درون دانه عیان بود برگ و بار و شجر

چنان لطیف شرابی که بس که می‌زد جوش

همی تو گفتی خواهد بپّرد از ساغر

چه درد سر دهمت تا سه هفته روز و شبان

نشسته بودم درنای و نوش و لهو و بطر

پس از سه هفته ‌که چون شیر نر غزالهٔ چرخ

نمود پنجهٔ خونین ز بیشهٔ خاور

ز خواب خادمکی‌کرد مر مرا بیدار

به صد فریب و فسونم نشاند در بستر

گلاب و صندل برجبهتم همی مالید

که تا خمار شرابم فرو نشست از سر

بگفتمش چه خبر ماجرای رفته بگفت

ز خون دو عبهر من شد دو لالهٔ احمر

به جبهه سرکه نمودم همی زرشک درون

به چهره برکه فشاندم همی ز اشک بصر

ز جای جستم و بستم میان و شستم روی

ز مهر گفتمش ای خادمک همان ایدر

برو به آخور و اسب مرا بکش بیرون

هیون و استر و زین آر و ساز برگ سفر

چو این بگفتم نرمک به زیر لب خندید

جواب داد مرا کای حکیم دانشور

کدام زین وکدام آخور وکدام اسباب

کدام اسب و کدام اشتر و کدام استر

به‌خرج باده‌شدت هرچه‌بود و هیچت نیست

به غیرکودن لنگی که نیست راهسپر

گمان بری به دل نعل بر قوائم او

به ساحری که فولاد بسته آهنگر

به سوی مرگ نکو جاریست چون‌کشتی

به جای خویش همه ساکنست چون لنگر

بودم چو جسم مثالی ز لاغری تن او

که تنگ می‌نکند جا به چیزهای دگر

به‌گاه پویه نماید ز بس رکوع و سجود

چو سایه افتان خیزان رود به راه اندر

نعوذ بالله در ری اگر وزد بادی

به یک نفس بردش تا به ملک ‌کالنجر

کنون چه چاره سگالی ‌که بر تو از شش سو

رونده چرخ فروبسته است راه مقر

به خشم ‌گفتمش ایدون ز چرخ نهراسم

که چرخ‌‌ گردان زیرست و بخت من به زبر

مرا به نوک قلم بحری آفرید خدای

که از دوات عمان سازم از مداد گهر

بهر کجا که رود شعر من چو نافهٔ چین

بهای او همه سیم آورند و بدرهٔ زر

به ویژه همچو ولیعهد داوری دارم

که بینیش دو جهان جان درون یک پیکر

یکی چکامه فرستم برش‌ که بفرستد

بسیج راه و بخواند مرا بدان کشور

برای آنکه ز چشم حسود خون بچکد

ز نوک خامه زنم بر رگ سخن نشتر

بگفتم این و به‌ کف ناگرفته خامه هنوز

ز عرش یزدان در مغز من دوید فکر

ز حرص مدح ولیعهد از سر قلمم

فرو چکید معانی به جای نقش و صور

چو روی دولت او تازه ‌کردم این مطلع

که گنج مدح و ثنا را بدو گشایم در

سیه زلف از بر آن چهر دلبر

چو دود می‌پیچد به مجمر

از آن پیوسته می‌بینی‌ که دارد

فضای عالم از طیبت معطر

سیه چون قلب نمرودست و باشد

در آذر همچو ابراهیم آزر

ز چینش طلعت دلبر فروزان

چو جِرم ماه از برج در پیکر

تو گویی بیضهٔ بیضا گرفته

عقابی تیره پیکر زیر شهپر

معاذالله به صید طایر دل

عقابی کی چنین باشد دلاو‌ر

بود همرنگ زاغ ار هیچگه زاغ

خرامد اندر آذر چون سمندر

علی‌الله زاغ هرگز می‌نگیرد

مکان همچون سمندر اندر آذر

ز سر تا پا همه تابست و حلقه

ز پا تا سر همه چینست ‌و چنبر

بهر تاریش تاتاریست پنهان

بهر چینیش صد چینست مضمر

بود تحریر اقلیدس تو گویی

زده بس دایره سر یک به دیگر

قمر را متصل دارد زره‌پوش

زره گویمش مانا یا زره‌گر

در او بس طیب و تاریکی تو گویی

بود مشکش پدر عودش برادر

سراپا ظلم و چون انصاف مطبوع

همه ‌تن ‌‌کذب و چون ‌صدقست در خور

ره دلها زند هر دم به رنگی

زهی نیرنگ ساز و سحرپرور

همه اقلیم دل او را مسلم

همه اقطار حسن او را مقرر

به صورت عقرب و خورشید بالینش

به طینت افعی و سوریش بستر

نه موسی و ید بیضاش در جیب

نه زندان و مه ‌کنعانش در بر

به‌گونه تیره و درکینه چیره

چو غژمان افعی و پیچنده اژدر

ندیدم ای شگفت از مشک افعی

نباشد ای عجب اژدر ز عنبر

به افعی‌ کی شود مینو مقابل

باژدر کی ارم گردد مسخر

بود همسنگ‌ کفر از بس مشوّش

بود همرنگ شام از بس مکدّر

قرین گر کفر با ایمان صادق

رهین گر شام با صبح منور

به صید و قید دل دامان کینش

چو دزدان تا کمر دایم مشمّر

به قطع دست سارق شرع را حکم

ولی باید برید این دزد را سر

مرا زین ‌کهنه دزد از لعل جانان

نگردد هیچگه عیشی میسّر

دو سیصد بار افزون آزمودم

همی ملسوع را تلخست شکر

نه آدم را مگر از فتنهٔ مار

فراق افتاد با فردوس و کوثر

فری آن زلف مشک‌افشان که گویی

مر او را نافهٔ آهوست مادر

ازو در صفحهٔ آفاق طبیعت

وزو در چهرهٔ دلدار زیور

پرند و شین‌ که از سودای جانان

پریشانتر بدم از زلف دلبر

به رشک لعبت فر خار و کشمیر

درآمد از درم آن سرو کشمر

به عارض هشته یک خرمن شقایق

به مژگان بسته سیصد جعبه نشتر

دو زلفش هر یکی یک دشت سنبل

دو چشمش‌ هر یکی یک باغ عبهر

ز مشکش در قمر درعی هویدا

ز سیمش در کمر کوهی مستّر

مرا زان کوه غم چون‌ کوه فربه

مرا زان مشک تن چون موی لاغر

کمر همواره در کوهست و او را

بود زیر کمر کوهی موقر

به‌کوه او زبر هر کس فرا شد

شود بر هر مراد دل مظفر

غرض بنشست و ساغر خورد و بشکفت

رخش‌ گل‌ گل چو باغ از آب ساغر

چو دور هشت و نه طی شد ز مستی

قرین فرش بستر کرد پیکر

من از جا جستم و بوسیدم لبش

کشیده همچو جانش تنگ در بر

گرفتم کام دل چونان که دانی

که دیو نفس غالب بود بی‌مرّ

به خود گفتم که قاآنی بهش باش

که راه دین زند نفس بد اختر

شباهنگام ‌کز انبوه اختر

فلک چون چهرهٔ من شد مجدّر

درآمد از درم آن ترک فرخار

گلش پر ژاله خورشیدش پراختر

ز جز عینش روان لولوی سیال

در الماسش نهان یاقوت احمر

تو گفی خفته در چشمانش افعی

توگفتی رسته از مژگانش خنجر

دو چشمش خیره همچون جان عفریت

دو زلفش تیره همچون قلب ‌کافر

دویدم ‌کش نشانم تا فشانم

غبار راهش از جعد معنبر

چه ‌گفتم‌ گفتم ای خورشید نوشاد

چه‌گفتم‌گفتم ای شمشادکشمر

رخت بر قد چو بر شمشاد سوری

لبت بر رخ چو در فردوس ‌کوثر

اسیر برگ شمشادت ضمیران

غلام سرو آزادت صنوبر

چرا بر ماه ریزی عقد پروین

چرا بر سیم باری‌ گنج‌ گوهر

چه خواهی‌کان ترا نبود مسلم

چه جویی‌ کان ترا نبود میسر

گرت سیم آرمان‌ها اشک من سیم

گرت زز آرزوها چهر من زر

چو این ‌گفتم ز خشم آنسان برآشفت

که از بحران سقیم‌. از باد آذر

گسست آن‌گونه تار گیسوان را

که‌ گفتی بر رگ جان‌ کوفت نشتر

چنان بر باد داد آن تار زلفان

که ‌گیتی از شمیمش شد معطّر

بگفتا ای فصیح عشقبازان

که هیچت نیست جز قولی مزور

فصاحت را بهل بزمی بیارا

بلاغت را بنه خوانی بگستر

فصاحت درخور پندست و تعلیم

بلاغت لایق وعظست و منبر

چرا خود را چنین عاشق شماری

بدین خَلق ‌کریه و خُلق منکر

به ترک عشق گوی و عشوه مفروش

که عاشق می‌نشاید جز توانگر

نه جز بکر سخن بکریت در بزم

نه جز فکر هنر فکریت در سر

سقیم این فکرت از تحصیل اسباب

عقیم آن بکرت از تعطیل شوهر

تو نیز از خوان یغما غارتی‌ کن

تو نیز، ارگنج نعمت قسمتی بر

بگفتم خوان یغما خودکدامست

بگفتا جود سلطان مظفر

بگو مدحی ملک را ملک بستان

بیا رنجی ببر گنجی بیاور

محمد شاه غازی ‌کز هراسش

بگرید طفل در زهدان مادر

شهنشاهی‌که در ذاتش خداوند

نهان‌کرد آفرینش را سراسر

چه دیبا پیش شمشیرش چه خفتان

چه خارا پیش صمصامش چه مغفر

نوالش با دو صد دریا مقابل

جلالش با دو صد دنیا برابر

همه‌گنج وجود او را مسلّم

همه ملک شهود او را مسخر

زکاخش بقعه‌یی هر هفت‌گردون

ز ملکش رقعه‌یی هر هفت ‌کشور

تعالی همتش از ذکر بیرون

تقدّس حشمتش از فکر برتر

در اقلیمش جهان‌ کاخی مسدس

به چوگانش فلک‌گویی مدور

جهان بی‌چهر او تنگست در چشم

روان بی‌مهر او تنگست در بر

گهر اندر صدف می‌رقصد از شوق

که شاهش بر نهد روزی بر افسر

به لنگر نام عزمش‌گر نگارند

خواص بادبان خیزد ز لنگر

بنامیزد سمند باد پایش

که با او یال نگشاید کبوتر

زگردش هرکجا دشتی محدب

ز نعلش هر کجا کوهی مقعّر

موقر با تکش باد مخفّف

محقر با تنش‌ کوه موقر

عنان بین بر سرش تا می‌نگویی

نشاید باد را بستن به چنبر

چو خوی ریزد ز اندامش توگویی

ز چرخ همتش می‌بارد اختر

چو خسرو را بر آن‌ بینی عجب نیست

که گویی آن براقست این پیمبر

و یاگویی یکی دریای زخّار

نهاد ستند برکوهان صرصر

شها ای لشکرت در آب و آتش

همال ماهی و جفت سمندر

فنا با تیر دلدوزت بنی عم

قضا با تیغ خونریزت برادر

به‌کاخت خانه روبی خان و فغفور

به قصرت ره نشینی رای و قیصر

بر آنستم‌ که‌ کان زاسیب جودت

توانگر می‌نگردد تا به محشر

صبا در پویهٔ رخش تو مدغم

فنا در قبضهٔ تیغ تو مضمر

تویی‌گر مکرمت‌گردد مجسم

تویی گر معدلت آید مصور

شهنشاها دو چشم خون‌فشانم

که پر خونند چون از می دو ساغر

دو مه بیشست تا با من به‌ کینند

بدان آیین ‌که با دارا سکندر

همی‌ گویند کای بی‌مهر بدعهد

همی‌گویند کای مسکین مضطر

نه آخر ما دو را از لطف یزدان

رئیس عضوها فرموده یکسر

چراگوش و زبان خویشتن را

مقدم داری و ما را مؤخر

زبانت بشمرد اخلاق خسرو

دو گوشت بشنود اوصاف داور

زبان از گفتن و گوش از شنفتن

بود همواره توفیقش مقرر

نه آخر ما دو سال افزون نخفتیم

ز شوق روی شاه ملک پرور

چه باشد جرم ما اجحاف بگذار

جنایت بازگو ز انصاف مگذر

ندانمشان جواب ایدون چه گویم

مگر حکمی‌کند شاه فلک فر

پری را تا بود نفرت ز آهن

عرض را تا بود الفت به جوهر

عدویت را خسک بارد به بالین

خلیلت را سمن روید ز بستر

یازده ماه ‌کند روزه به هر سال سفر

پس ز راه آید و سی روز کند قصد حضر

زان‌گرامیست ‌که دیر آید و بس زود رود

خرم آنکوکند اینگونه به هر سال سفر

غایب آنگاه‌ گرامیست ‌که آید از راه

میوه آن وقت عزیزست که باشد نوبر

روز وروز و شب قدر چو هر سال یکیست

خلق را چون ‌دل ‌و جان ‌سخت ‌عزیزست‌ به ‌بر

روزه چون عید اگر سالی یک روز بدی

حرمتش بودی صد بار ز عید افزونتر

روزه یک‌چند عزیزست بر خلق آری

شخص یک‌چند عزیزست چو آید ز سفر

خور چو تابستان زود آید و بس دیر رود

از ملاقاتش دارند همه خلق حذر

در زمستان همه زان منتظر خورشیدند

که بسی دیر طلوعست و بسی زودگذر

از عزیزیست مه یک‌ شبه انگشت ‌نمای

زانکه روزی دو نهان‌گردد هر مه ز نظر

روزه امسال چو در موسم تابستان بود

خانهٔ طاقت ما گشت ازو زیر و زبر

کم‌شبی بود که بر چشمهٔ خورشید ز خشم

خلق دشنام نگویند ز تشویش سحر

بد هواگرم بدانسان‌که چوگرمازدگان

باد هردم سر و تن شستی در آب شمر

گرم می‌جست بدانسان نفس خلق ز حلق

که به نیروی دم ازکورهٔ حداد شرر

سایه اول قدم از شخص بریدی پیوند

بسکه بگداختیش زآتش‌ گرما پیکر

نور خورشید چو بر روی زمین می افتاد

برنمی‌خاست ز گرما که رود جای دگر

ربع مسکون سر آن داشت که دریاگردد

خاکش از تف هوا آب شود سرتاسر

سایه ازگرما زآنسان به زمین می‌غلطید

که سیه ماری سرکوفته بر راهگذر

گلرخان دیدم امسال درین ماه صیام

رنگشان‌گشته ز بی‌آبی چون نیلوفر

شکرین لبشان بگداخته از بی‌آبی

گرچه رسمست‌ که بگدازد در آب شکر

رویشان زرد چو نی‌ گشته و شیرین لبشان

همچو یک تنگ شکر گشته در آن نی مضمر

چون مه چارده رخشان ز صباحت فربه

لیک تنشان ز نقاهت چو مه نو لاغر

لیک با این همه آوخ‌که مه روزه‌گذشت

کاش صد سال بمانیم و ببینیمش اثر

روزه خضریست مبارک‌پی و فرخنده‌لقا

که بشارت دهد از رحمت یزدان به بشر

سیر چشمان‌ را گر گرسنه‌ می‌داشت چه غم

یک‌جهان ‌گرسنه زو سیر شدی شام و سحر

ز اغنیا آنچه ‌گرفتی به فقیران دادی

گویی از عدل خداوند در او بود اثر

شهریاریست تو گویی که به هر شهر و دیار

برکشد رخت‌و نهد تخت‌به‌صدشوکت‌و فر

سی سوار ختنی واقفش اندر ایمن

سی غلام حبشی ساکنش اندر ایسر

آن سواران همه را جامهٔ احرام به دوش

وین غلامان همه را چادر رهبان در بر

از بر بارخدا آمده از عرش به فرش

وز مه نو زده یرلیغ الهی بر سر

پیش رویش ز مه یک‌شبه سیمین علمی

که نبشتست بر او حکم حق آیات ظفر

زاهدان را دهد از پیش به هنگام پیام

واعظان راکند از خویش به تأ‌کید خبر

که بکوبید هلا نوبت من در محراب

که بخوانید هلا خطبه من بر منبر

روز باشید چو خور تا که ننوشید طعام

شب بشویید چو مه روی و بدارید سهر

چند ترسم هله آن به ‌که سخن گویم راست

راستی هست درختی‌که نجات آرد بر

روزه نگذاشت اثر ازکس وگر میر نبود

روزه‌خور نیز بنگذاشتی از روزه اثر

شوکت روزه بیفزود خداوند جهان

کش بیفزاید هر روز خدا شوکت و فر

صدر دین خواجهٔ آفاق مهین میر نظام

پنجهٔ شیر قضا جوهر شمشیر قدر

خرد یازدهم چرخ دهم خلد نهم

دوم عقل نخستین سیم شمس و قمر

آنکه اطوار ورا نیست چو ادوار حساب

وانکه اخلاق ورا نیست چو ارزاق شمر

زنده از عدلش اسلام چو از روح بدن

روشن از رایش ایام چو از نور بصر

شنود جودش ‌گفتار امانی ز قلوب

نگرد حزمش رخسار معانی بصور

ای جهاندار امیری‌ که ز بیم تو شود

آهوی‌گم شده را راهنما ضیغم نر

گ‌ر تواش نظم نبخشی به چه‌کار آید ملک

قیمت رشته چه باشد چو نداردگوهر

جود را بی‌کف راد تو محالست وجود

مر عرض را نبود هیچ بقا بی‌جوهر

ملت از سعی‌تو شد زنده چو سام از موسی

دولت از نظم تو شد تازه چو گلبن ز مطر

ملک‌ایران به تو نازان چو سپهر از خورشید

چرخ ایمان به تو گردان چو فلک از محور

مکنت خصم تو گردد سبب نکبت او

مور در مهلکت افتد چو برون آرد پر

اگر این بخت که داری تو سکندر می‌داشت

اندران وقت‌ که می‌کرد به ظلمات‌ گذر

چون سکندر که دویدی ز پی چشمهٔ خضر

چشمه خضر دویدی ز پی اسکندر

سرفرازان جهان ‌گر همه همدست شوند

قدر یک ناخن پای تو ندارند هنر

کار یک بینا ناید ز دو صد گیهان‌ کور

شغل یک شنوا ناید ز دو صد گیتی کر

فعل یک فحل نیاید ز هزاران عنین

کار یک خود نیاید ز هزاران معجر

با یکی شعلهٔ افروخته پهلو نزند

گر همه روی زمین پر شود از خاکستر

نیروی مملکت از تست نه ازگنج و سپاه

فرهٔ ملک ز شاهست نه از تاج و کمر

خاصهٔ تست به یک خامه‌گرفتن به‌گیتی

خاص موسی‌ است ز یک‌چوب نمودن اژدر

هنر تست ‌کز او قدر و شرف دارد ملک

دم عیسی است‌ کزو روح پذیرد عاذر

حرمت ملت اسلام چنان افزودی

که به تعظیم برد نام مسلمان‌کافر

چون تویی باید تا نظم پذیرد گیتی

حیدری باید تا فتح نماید خیبر

مرزبانی چو تو باید بر سلطان عجم

تا شود هفت خط و چار حدش فرمان‌بر

قهرمانی چو علی باید در جیش رسول

تا به یک زخم به دو پاره نماید عنتر

بدسگال تو به حیلت نشود ملک روا

هیزم خشک به افسون ندهد میوهٔ تر

این هنرهاکه بود بخت جهانگیر ترا

عشوهٔ زال جهانش نکند محو اثر

جلوهٔ حسن عروسان ختن‌کم نشود

از دلالی که کند پیرزنی در چادر

حاسدت را نکند جامهٔ دیبا زیبا

زشت را زشتی زایل نشود از زیور

داورا راد امیرا ز خلوص تو مرا

جای آنست‌که جان رقص‌کند در پیکر

چون‌کنم مدح توکوشم‌که سخن رانم بکر

تا مرا طعنهٔ حاسد نکند خون به جگر

چون منی بهر مدیح تو ز مادر بنزاد

هم مگر باز مرا زاید از نو مادر

ز انکه رسمست که مادر چو دهد دخت به شوی

خوار گردد اگرش بکر نباشد دختر

بفسرد طبع من ار چون تو نبیند ممدوح

خون خورد باکره گر فحل نیابد شوهر

آب دارد سخنم‌گو نپسندد جاهل

سگ گزیده چه کند گر نکند زاب حذر

تا ازبن‌کورهٔ فیروزه‌که نامش فلک است

مهر هر روز برآید چو یکی بوتهٔ زر

هرکرا بوتهٔ دل از زر مهر تو تهیست

باد چون کوره‌اش از کین تو دل پر آذر