قصاید قاآنی

ای به از روز دگر هر روز کارت

باد بهروزی قرین روزگارت

روز بارت‌کت فتد در پره‌گردون

گردن‌گردان بود در زیر بارت

آشکارا بر نهانی پرده پوشد

راز پنهان پیش رای آشکارت

رخ چو فرزین آردت هر شه پیاده

چون بر اسب پیلتن بیند سوارت

درگهت را چرخ باشد پرده‌داری

زان جدا از در نگردد پرده‌ دارت

ابر و دریا در شمار قطره ناید

درکجا در پیش بذل بیشمارت

باد رفتار است خنگ خاک توشت

آتشین فعل است تیغ آبدارت

لاغران فربه ز بازوی ثمینت

فربهان لاغر ز شمشیر نزارت

خصم‌گردون زیرپای خویش خواهد

زان به پای خود رود بالای دارت

ای یسار خلق‌گیتی از یمینت

ای یمین اهل دوران از یسارت

بر تو چونان بر سلیمان پیمبر

کرده اقرار بزرگی مور و مارت

شیرگردون روبهی پیشت نماید

تا چه پیش آید ز شیر مرغزارت

بس که رستم بر برادر بذله خواند

گر ببیند چاه ویل‌ کارزارت

بس‌که بر تیر گزین تحسین فرستد

گر به هیجا بنگرد اسفندیارت

روح دارا زان دو محرم شاد گردد

گر بیند خنجر پهلو گذارت

عزم نخجیر غزال چرخ می‌کن

غُرم صحرایی نمی‌زیبد شکارت

زینهار ار گیرد از بأس تو خوابش

تا نیاید آسمان در زینهارت

خواست میزان فلک فهمت بسنجد

دید چون پیر خرد کامل عیارت

آب تیغت آتش کین برفروزد

باد وش در جان خصم خاکسارت

در بنای لاجوردی سقف‌گردون

بس خلل افتد ز حزم استوارت

خسروا وصفت حبیب از جان سُراید

تا فتد مقبول رای کامکارت

لیک چون و صفت ندارد انحصاری

سازد اکنون از دعا رویین حصارت

تا کند هر شام دامن پر ز گوهر

آسمان‌گوهری بهر نثارت

بهر بذل سائلان خالی مبادا

ابر کف هرگز ز درّ شاهوارت

اگر نظام امور جهان به دست قضاست

چرا به هرچه‌کند امر شهریار رضاست

شهی‌که قامت یکتای دهرگشته دوتا

به پیش‌گوهر او کز مثال بی‌همتاست

ستوده فتحعلی‌شاه شهریار جهان

که‌اصل و فرع وجود است و مایه ی اشیاست

مگر به نعل سمندش برابری‌کرده

که مه ز خجلت‌ گاهی نهان وگه پیداست

زمانه نافهٔ چین خواند مشک خلقش را

فکند چین به جبین ‌آسمان که عین خطاست

شود ز تیغ کجش راست‌کار هفت اقلیم

زهی عجب که به صورت کجست و راست‌ نماست

ز رشک طلعت او کور گشت دیدهٔ مهر

از آن ز خط شعاعی به دست مهر عصاست

دگر قبول سخن بی‌ادله جایز نیست

مرا به صدق سخن اولین بدیهه‌گواست

به باغ رزم سنانش نمو کند چون سرو

بلی ز اصل نباتست و مستعد نماست

فلک نباشد چون او چرا که چاکر اوست

اگرچه پایهٔ او ماورای چون و چراست

جهان به صورت معنیست اندرو مُد غم

عجب ‌مدارکه ‌او درجهان به‌صورت ماست

یک آسمان و ازو آشکار صد خورشید

یک آفتاب و مر او را هزارگونه سناست

اگرچه صدگهر از یک محیط برخیزد

نتیجهٔ‌ گهر صلب او دو صد دریاست

و گرچه این همه پهناورند و بی‌پایان

ولی ز جمله نکوتر دو بحر گوهر زاست

یکی که هستی او هست بی‌بها گوهر

یکی که‌ گوهر او گوهر تمام بهاست

یکی چو نور وجو دست و دیگری پرتو

یکی چو چشمهٔ خورشید و دیگری چو ضیاست

یکی حسینعلی میرزاست خسرو عهد

یکی حسن شه عادل ‌که معدلت فرماست

مرآن بسان مسیحا شکسته قفل سپهر

مراین بسان سلیمان‌ کلید فتح سباست

ز شور خدمت این در سر فلک سودا

ز تف ناچخ این در مزاج خور صفر است

زگرد توسن آن تاکه بنگری‌کهسار

ز نعل اَبَرَش این تا نظر کنی صحراست

نطاق خدمت آن طوق ‌گردن ‌گردون

زمین درگه این فرق گنبد خضر است

فنا ز رافت آن‌گشته همنشین بقا

بقا ز سطوت این درگذار سیل فناست

جهان مسخر آن یک ز ماه تا ماهی

فضای مملکت این زارض تا به سماست

مر آن نموده سبک سنگ خصم را چون کاه

مراین به‌ گوهر تیغش خواص‌ کاه ‌رباست

نقوش نامهٔ آن زیب پیکر طاووس

صریر خامهٔ این صیت شهپر عنقاست

به هرچه مخفی و غیبست ذات آن عالم

به هرچه مکمن ‌کونست رای این داناست

به عرض لشکر آن مهر و مه بود داخل

ز دخل همت این فقر و فاقه مستثناست

هم از تفقد آن یک ستم به جای ستم

هم از تشدد این یک بلا به جان بلاست

همه نتایج آن را فلک ز دل چاکر

همه سلالهٔ این را جهان ز جان مولاست

همه نتایج آن در جمال هشت بهشت

همه سلالهٔ این از جلال هفت آباست

مر آن به مملکت چرخ حاکم محکم

مر این به کشور آفاق والی والاست

حسام صولت آن روز رزم‌کشورگیر

کمند سطوت این وقت عزم قلعه‌‌ گشاست

ز سهم خنجر آن فتنه مختلف اوضاع

ز بیم ناوک این‌چرخ مرتعش‌اعضاست

ز رشک طلعت آن آفتاب چون ذره

ز حسرت گهر این سهیل همچو سهاست

ثنای این دو نیاری نمود قاآنی

اگرچه پایهٔ شعر تو برتر از شعر است

چگونه ‌گوهر توصیفشان توانی سفت

اگر چه حدت الماس فکرتت برجاست

چه‌سان به بادیهٔ مدحشان‌کنی جولان

اگرچه خنگ خیال تو آسمان پیماست

ز مدح دست بدار و برآر دست دعا

اگرچه برتو ز عجز مدیح جای دعاست

زمین درگهشان باد آسمان بلند

مدام تا که زمین زیر و آسمان بالاست

جامهٔ بخت به اندازهٔ دانش نبرند

زانکه‌دوران‌را گردش به‌خلاف‌حسب است

بختیاری نه به‌اصلست ونسب نی به‌حسب

کامگاری را چونان‌که ز اصل و نسب است

تا به کی ناله و افغان کنی ای دل از چرخ

یا خود از دهرکه دورانش همی بوالعجب است

چرخ راکینه بر ارباب خرد قدلزم است

دهر را حیله بر اصحاب هنر قد وجب است

هنری نیست اگر هست هنر بی‌هنریست

خردی‌نیست‌وگرهست خردمحتجب است

عقل فعال ندارد سر عالم زیراک

همه عالم را اسباب به لهو و لعب است

دهر را نیست‌ کفافی به ‌کف عقل و ادب

ور بدی دیدم و دیدی که کرا روز و شب است

چرخ را نیست مداری به سر فضل و هنر

ور بدی ‌گفتم و گفتی‌که در تاب و تب است

استخوان زان هما آمد و شهد آن مگس

قسمت ما همه زهر و دگران را رطب است

مثل مدعیان با من در حضرت شاه

نه چو در غالیه با عود گزاف حطب است

جبرئیلست و عزازیل به مسندگه عرش

مصطفی را به حرم مشغله با بولهب است

پس من و مدعیان باشیم ار خود به مثل

هردو بردرگه سلطان زمان ‌کی عجب است

ظل حق خسرو آفاق محمد شه آنک

دامن عهدش اندام ابد را سلب است

ذات بیمانندش را نتوان هیچ ستود

که ستایش ببرش تابش ماه و قصب است

شخص ‌بی‌چون ‌راچونی به‌ نیایش‌ غلط‌ است

با خداوند جهان چونی ترک ادب است

سر این‌گونه سخن خواجهٔ ما داند و بس

ورنه از مردم بیگانه نظر در عجب است

حامی دین و دول ماحی ادیان و ملل

که ازو دولت و دین چونین زیبا سلب است

این‌قدر بس به مدیحش ‌که ز ابنای زمان

حضرت‌شه را فردی به‌هنر منتخب است

مدح دارای جهان را چو نماید اصغا

جانش ازفرط شعف‌بینی‌کاندرطرب است

شاه شاهان جوانبخت ‌که از فضل خدای

فارس ملک عجم حارس دین عرب است

مهر دلبندش اسرار بقا راست سبب

قهر جانسوزش چونانکه فنا را سبب است

لطف‌جانبخشش سرمایهٔ عیشست و نشاط

خشم‌جانسوزش دیباچهٔ رنج وکرب است

جنت ‌از دَوحَه لطفش به ‌مثل یک ‌ورق است

دوزخ از آتش قهرش به‌اثر یک لهب است

هر کجا دولت او یارش ازان در فرح است

هر کجا صولت‌ او خصمش از ان‌ در تعب‌ است

بخت جاوید وی و دولت جان‌پرور او

هست فردی ‌که ز دیوان‌ بقا منتخب است

ملکا بار خدایا بود این سال چهار

کز غلامی شهم فخر به جد و به اب است

پانصد و پنجاهم پار عنایت فرمود

شه‌مواجب‌که ترا زین‌پس‌این مکتسب است

بختم اقبال نیاورد و نشد جاری از آن

که مرا بخت یکی دشمنک زن جلب است

زانکه فهرستم مفقود شد از بخت نژند

گرچه‌ام‌محضری از مهر و خطش ماه و شب است

این زمان باز به عرض آرم و جرات ورزم

زانکه شاهست به مهر ار فلکم در غضب است

ژاژ تا چند سرایی بر شه قاآنی

عرض دانش بر شاهان نه طریق ادب است

تا ز معشوق همی قسمت‌عاشق محن اش

تا ز مطلوب همی بهرهٔ طالب تعب است

حاصل خصم تو جز فقر مبادا به جهان

که فنا را به جهان فقر قوی‌تر سبب است

در چشم منست آنچه به رخسار تو آب است

در جسم منست آنچه به ‌گیسوی تو تاب است

دل بی‌تو بسی تنگتر از سنهٔ چنگ است

جان بی‌تو بسی زارتر از زیر رباب است

بر ما به تکبر نگری این چه غرورست

از ما به تغافل ‌گذری این چه عتاب است

بی ‌موی تو چون موی توام روز سیاهست

بی‌ چشم تو چون چشم توام حال خراب است

گویند که از نار بود مارگریزان

چون‌ است‌ که مار تو به نار تو حجاب است

عمریست‌ که بی‌ نار تو و مار تو ما را

هم دل به شکنج اندرو هم جان به عذاب است

بختت نه اگر دیدهٔ من بهرچه بیدار

چشمت نه اگر طالع من از چه به خواب است

از جان چه خبر گیری و از چشم چه پرسی

آن‌بی‌تو پر از آتش و این بی‌تو پر آب است

مهر من و جور تو و بی‌مهری ‌گردون

این هر سه برون چون کرم شه ز حساب است

دارای فلک قدر حسن‌شاه‌که‌گردون

با لطمهٔ پرّ مگسش پرّ ذباب است

رمحتث‌ن به چه ماند بسه بکس غمژمان تن‌ا

کاندر دمش از خون عدو سرخ لعاب است

تیرش به چه ماند به ‌یکی پران شاهین

کز آن به بد اندیش جهان پرّ غراب است

با سطوت اوگر همه‌گردنده سپهرشت

با صولت او گر همه پاینده تراب است

ن‌ا خسته شکالیست‌که‌دراز هژبر اس

پربسته‌حمامیست‌که در چنگ عقاب است

شاها ملکا دادگرا ملک ستانا

کت ُملک‌ستان‌از مَلَک‌العرش خطاب‌است

گر مهر نه از غیرت رای تو سقیمست

ور چرخ نه از حسرت‌کاخ تو مصاب است

زرّین ز چه رو آن را همواره عذارست

مشک ز چه رو این را پیوسته ثیاب است

در بزم تو کاشوب سپهر از همه رویست

در کاخ تو کآزرم بهشت از همه باب است

هرجاکه نهی پای خدود است و جباه است

هرجاکه‌کنی روی قلوبست و رقاب است

تیغ‌ تو نهنگ و تن‌بدخواه تو بحرست

تیر تو هژبر و تن بدخواه تو غاب است

با ابرکفت ابر یکی تیره دخانست

با بحر دلت بحر یکی خشک سراب است

گاو زمی از جنبش جیش‌تو ستو هست

شیر فلک از آتش تیغ تو کباب است

هر عرصه‌ که یکبار برو تاختن آری

تا شامگهِ حشر به خوناب خضاب است

هر چشمه که یک روز درو چهره بشویی

تا شام ابد جاری ازان چشمه گلاب است

هر پهنه ‌که یک روز درو تیغ بیازی

تا روز جزا معدن یاقوت مذاب است

بخت تو یکی تازه نهالست‌که طوبی

با نسبت او خردتر از برگ سداب است

بی‌طاعت تو هر چه ‌ثوابست‌ گناهست

با خدمت تو هرچه‌‌گناهست ثواب است

از قهر تو بر زانوی آمال عقال است

از مهر تو برگردن آجال طناب است

شاها به دلم هست یکی راز نهانی

افسون‌که بر چهره‌ام از شرم نقاب است

یک نیمهٔ پنجاه شد از عمر و هنوزم

نز جفت نصبسب و نه ز اولاد نصاب است

چیزی ‌که ز مردیم عیانست به مردم

ریشی‌است‌که آن‌نیز به‌خوناب خضاب است

بس نیزه‌ که بر چهره ز پرچم بودش ریش

خوانی اگرش مرد نه آیین صواب است

بت جوزی هندی‌که ود بر زنخثث‌ن موی

هرک آدمیش خواند از خیل دواب است

آن راکه نه‌همسر نه خ‌رر وخ‌راب فرشه اس

وادم همه‌محتاج خورو همسر و خواب است

هرکاو نکند زن‌کشدش سوی زنانفس

وز بار خدا بر تن و بر جانش عقاب است

یزدان به نبی‌گفت و نبی‌گفت در آثار

تزویج نمایید که تزویج ثواب است

دختی است پریچهره‌که تا دیده برویش

مانند پری دیده تنم در تب و تاب است

بی‌جنّت رویش ‌که بود آتش بغداد

چشمم‌همه‌شب تا به‌سحر دجلهٔ‌آب است

گویند جگر گردد از آتش بریان

بی‌آتش رویش جگرم از چه‌کباب است

چون سوی توام روی امید از همه سویست

چون باب توام اصل مراد از همه باب است

در روی زمینم نه به‌غیر از تو مناص است

وز دور زمانم نه به غیر از تو مآب است

مهر تو بود نقطه و من چون خط پرگار

هرجاکه روم‌ سوی توام باز ایاب است

ناکامی من با چو تویی سخت عجیبست

بی‌مهری تو با چو منی سخت‌ عجاب است

برتافته ماری همه شب تا به سحرگاه

در پنجهٔ من همچو پکی سخت طناب است

چون دیدهٔ وامق همه شب اشک فشانست

چون طرهٔ عذرا همه‌دم در خم و تاب است

گر بوتهٔ اکسیر گران نیست پس از چه

پر زیبق محلول و پر از سیم مذاب است

مانندهٔ خونی ‌که به تندی جهد از رگ

خونی‌جهد ازوی‌که نه‌خون نقرهٔ‌ناب است

دیوانه صفت‌کف به دهان آرد گویی

از مستی شهوت چو یکی خم شراب است

گر نفج ز هم باز کند چون شتر مست

جوشنده همی جوی کفش از بن ناب است

مانند غریبی است قوی هیکل و اعور

کز یاد وطن‌گریان برسان سحاب است

گاهی بخمدگاه سر از جیب برآرد

ماناکه دمی شیخ و دمی دیگر شاب است

پستان نه و چون پستان پر شیر سفیدست

عمان نه و چون عمان پر در خوشاب است

قاآنی اگر هزل سرا گشته عجب نیست

کاورا دل از اندیشهٔ این‌ کار کباب است

گو قافیه تکرار پذیرد چه توان‌ کرد

مقصد چو فزون از حد و بیرون ز حساب است

تا شهوت پیری نه به مقدار جوانیست

تا قوت‌شیخی نه به معیار شباب است

رای تو رزین باد بدانگونه‌که شیخ است

بخت تو جوان باد بدانگونه‌که شاب است

شرح یک ماجرا ز دردسرم

موجب صدهزار درد سرست

پیکرم آنچنان شدست ضعیف

که نهان همچو روح از نظرست

زین سبب درکفم ز غایت ضعف

خشک چوبی به ‌گاه پویه درست

لاجرم ‌گاه پویه پندارند

که عصایی به سحر ره سپرست

گر هلال این‌چنین ضعیف شود

عاطل از سیر و جنبش و اثرست

کوه اگر بیند اینچنین آسیب

لرزه‌اش تا به حشر در کمرست

پیش اشک دو چشم خونبارم

قلزم اندر شمارهٔ شمرست

قامتم خم شدست همچو کمان

لیک در پیش تیر غم سپرست

تن افسرده‌ام ز غایت ضعف

چون یکی چوب خشک بی‌ثمرست

موی از تاب تب بر اندامم

بتر از نیش ناچخ و تبرست

در و بام سرایم از شیشه

راست‌گویی دکان شیشه‌گرست

همه لبریز از آن قبیل عرق

کش به چارم مزاج سرد و ترست

آه از آن شیشه‌ای‌ که چون‌ کژدم

هیأتش دل شکاف زهره درست

لاطئی هست ‌کاب شهوت آن

رافع رنج و دافع خطرست

دوستانم زنند دست به دست

که فلان ای دریغ محتضرست

آنچنان لاغرم که پنداری

پوستم زیر و استخوان زبرست

لاجرم هرکه مر مرا بیند

فاش‌ گوید که این چه جانورست

حجرهٔ من زمین یونانست

بس‌که در وی حکیم چاره‌گرست

دهنم از حرارت صفرا

از عفونت چوکام شیر نرست

لرز لرزان تنم ز شدت ضعف

چون دل خصم صدر نامورست

حاجی آقاسی آن جهان جلال

که جهانش به چشم مختصرست

آنکه رایش مدبر فلکست

وآنکه قدرش مربی قدرست

آنکه از مهر و کین او زاید

هرچه اندر زمانه خیر و شرست

جنبش خامه‌اش چو گردش چرخ

پایمرد صدور نفع و ضرست

لیک سیرش خلاف سیر سپهر

دوست را نفع‌ و خصم را ضررست

طبع او بحر و گفت او گوهر

دست او ابر و جود او مطرست

آنچه ز آثار خلق نیک در اوست

از گمان و قیاس و وهم برست

ملکی هست در لباس بشر

کاین خلایق نه لایق بشرست

اگر از خود بُدی فروغ قمر

گفتمی‌کاو برای و رو قمر‌ست

روی او نیست آفتاب سپهر

لیک چون آفتاب مشتهرست

خامهٔ او چو خام خسرو عهد

مادر فتح و دایهٔ ظفرست

با عتابش‌ که هست مایهٔ مرگ

خون و جان جهانیان هدرست

دل و دستش به‌گاه جود وکرم

غارت‌گنج و آفت‌گهرست

چون غزالی رمیده از صیاد

حزم او پیش بین و پس نگرست

لطف او روح‌بخش و روح‌افزا

قهر او جان‌ستان و جان شکرست

ای بهشت جهانیان ‌که جحیم

زاتش سطوت تو یک شررست

هر سخن ‌کز لبت برون آید

خوشتر از آب چشمهٔ خضرست

جامهٔ شوکت و جلالت را

دیبهٔ نه سپهر آسترست

نوش درکام دشمنت نیش است

زهر درکام دوستت شیرست

صاحبا بندهٔ تو قاآنی

که خداوند دانش و هنرست

گله‌ها دارد از تغافل تو

لیک دلش از زبانش بی‌خبرست

هیچ‌ گفتی‌ کهینه چاکر من

مدتی شدکه غایب از نظرست

هیچ‌گفتی‌که درکدام محل

به ‌کدامین سراچه‌اش مقرست

جد پاک تو مصطفی ‌که بقدر

ذاتش از هرچه جز خدای برست

به سرای فلان یهود شتافت

دید چون خسته‌حال و خون جگرست

زادگان را مگر نه درگیتی

شیوهٔ جد و عادت پدرست

دوش‌گفتم‌که پاکشم چندی

ز آستانت‌که از سپهر برست

بازگفتم‌که بنده در همه حال

از تولای خواجه ناگزرست

سایه جز پیروی‌گزیرش نیست

هرکجا کافتاب درگذرست

زبر و زیر زیر فرمانت

تا زمین زیر و آسمان زبرست

هستی دو وجه دارد مخفی و ظاهر است

کاندر وجود واجب و ممکن مصور است

از واجبست خالق و از ممکنست خلق

چون معنی‌ کلام‌ که مخفی و ظاهر است

خالق ز خلق هیچ دارد گزیر ازانک

خورشید را چو نور نباشد مکدّر است

مخلوق هم نباشد یکسان از آنکه نور

هرچ او به شمع اقرب باشد منور است

پس هرچه اقربست ز ابعد بود منیر

چون آنکه ابعدست ز اقرب مکدّر است

از ممکنات معنی انسان مقدمست

در خلقت ار چه صو‌رت انسان موخر است

انسان چه باشد آنکه بدانش مسلمست

دانش ‌کدام آنکه بقایش میسّر است

آری بدانشست بقا زانکه آدمی

باقی‌تر است از آنکه بدانش فزونتر است

باشد بقا به دانش و دانش به عقل و عقل

مخصوص آدمیست نه محسوس جانور است

آدم بلی به عقل شود کامل ‌النّصاب

وانرا که عقل نیست چنو گاو یا خر است

لیکن چو عقل یافت‌ کمال آورد پدید

تا غایتی‌که حق را منظور و منظر است

منظور حق چو گشت بود مظهر کبیر

کز غیب تا شهودش ظاهر به مظهر است

انسان‌کامل است بلی مظهر وجود

کاو عرش و فرش و لوح ‌ و سپهرش به محور است

انسان‌ کاملست که باقی بود به ذات

از جمله ممکنات‌ که نفس پیمبر است

بعد از نبی ولیست بهردور و این زمان

آن‌کش به فرق رایت شاه مظفر است

چونانکه‌ گفته‌اند بود فرق زاب خضر

تا آب ما که منبعش الله اکبر است

آری محمدست و علی اصل و فرعشان

شاهست و آنکه سایهٔ شاهیش بر سر است

کهف‌الانام مرجع اسلام‌کش مقام

صدره فراز سدره بر از چرخ اخضر است

نامش نیاورم به زبان زانکه روح پاک

بیرون ز گفتگوی زبان سخنور است

وصفش نیاورم به لبان زانکه نور صرف

هرچش بروی آوری از وی مکدر است

لیکن محققست مر او راکه همچو روح

از مردمان ‌کناره و با مردم اندر است

با مردم اندر است‌که روح مجسمست

از مردمان‌ کناره و جسمی مطهر است

بگذار و بگذر از همه‌کتّاب دفترش

هرون واصفست و نظامست و جعفر است

آن خواجه‌ای‌که بر در سلطان تاجدار

مختار ملک ودولت ودیوان دفتر است

سلطان دین محمّد شاهست‌ کز ازل

جاوید عهد او را مهدست و بستر است

شمس ملوک بدر وجود آسمان جود

بحر همم سپهر کرم‌ کان ‌گوهر است

مجد علی سمو سما عین‌کبریا

ظل خدا مؤید خلاق داور است

دادار تاجدار که بزمش چو نوبهار

محنت فزای خانهٔ مانّی و آزر است

دارای کین‌گذارکه در دشت کارزار

تیغش چو ذوالفقارکه با دست حیدر است

این داور زمانه‌ که شخصش به بارگاه

آرایش شمایل اورنگ و افسر است

وان خسرو زمانه ‌که ظلش به پیشگاه

بر فرق کسری و جم و خاقان و قیصر است

آن دادگر که در خم پیچان ‌کمند او

دیریست تا که ‌گردن ‌گردون به چنبر است

ایوان داد و دین را لطفی مجسمست

میدان رزم و ‌کین را مرگی مصور است

آشفته‌یی ز خلقش هر هشت جنّتست

آسوده‌یی ز عدلش هر هفت کشور است

هم پست پیش قدرش این طاق نه رواق

هم تنگ بر جلالش این کاخ ششدر است‌

با طبع راد او که دو کونش‌ مخففست

در چشم همتش‌ که دو عالم محقر است

گوهر چه قدر دارد آبی معقّدست

درهم چه وزن دارد خاکی مزوّر است

شاهنشها گذشت مرا پنجسال و اند

تا سر بر آستان خداوند بر در است

فرش آ‌نچنان به درگه شاهم که خاک راه

چون خاک ره به مقدم شاه جهان زر است

آری زر است خاکم و چون شاه پرورد

کز آفتاب خاک و زر و سنگ ‌‌گوهر است

لیکن چنانم ایدون‌کم جز دعای شاه

ممکن روایتی نه بگفتست و دفتر است

آرامش دلم نه ز چشم مکحلست

واسایش تنم نه ز زلف معنبر است

خارم به جای گل همه در جیب و دامنست

خو‌نم به جای مل همه در جام و ساغر است

تار است در وثاقم اگر ماه نخشبست

خار است درکنارم اگر سرو کشمر است

نوشم به‌کام نیش شد از بخت واژگون

کاین داوری به عهد توکس را نه باور است

پیر ارچه‌گشته‌ام نبود هیچ‌غم از انک

اندر دعای شاه جوانیم در سر است

یارب بقای دولت شه باد جاودان

جاوید چون به دولت شاهی برابر است

بادا غبار موکب شه زیب چهر مهر

تا زینت سپهر ز خورشید انور است

حکم قضا و رای قدر بر مراد شاه

تا در صدور حکم قضا چرخ مصدر است

که جلوه‌ کرد که آفاق پر ز انوارست

که رخ نمود که ‌گیتی تمام فرخارست

که لب‌ گشود ندانم‌ که از حلاوت او

به هرکجا که نظر می‌کنم نمکزارست

دگر ‌که آمد و زنجیر دل ‌که جنبانید

که بر نهاده چو مجنون به دشت و‌ کهسار است

چه تاک بود که بنشاند و کی رسید انگور

که هفت خم سپهر از شراب سرشارست

حدیث عش مگر رفت بر زبان‌کسی

که شور و ولوله درکوی و شهر و بازارست

ز خلق احمد مرسل مگر نسیمی خاست

که هرکجاگذرم تبت است و تاتارست

زُکام خواجه‌ گواهی بدین دهد گو‌یی

که این نسیم ز خلق رسول مختارست

چو نام خواجه برم جان بگیردم دامن

که روز عشرت احرار و وجد ابرارست

به جان خواجه‌ که از وصف عشق درمگذر

که عشق چاشنی روح و قوت احرارست

چو عندلیب سرودی ز سر عشق بگوی

که هر کجا که رود ذکر عشق گلزارست

به ناخن قلم آن جنگ ایزدی بنواز

که از حقایق بروی هزار اوتارست

اگرچه نیست ز انبوه خلق راه سخن

تو راز گوی ‌که محفل تهی ز اغیارست

حجاب بر نظر تست ورنه از سر صدق

به‌ چشم یاری در هرچه بنگری یارست

حدیث عشق بگو لیک بی‌زبان و سخن

که نطق و حرف و معانی حجاب انظارست

خموش گویا خواهی به ‌چشم خواجه نگر

که هر اشارت او یک ‌کتاب ‌گفتارست

به مهر خواجه نخست از خصال بد بگریز

که خوی بد گنه و مهر و استغفارست

تو را چو خوی بدی هست و خود اسیر خودی

چه احتیاج به زنجیر و بند و مسمارست

گمان مبر که به شب دزد را عسس‌ گیرد

که او به خوی بد خویشتن‌ گرفتارست

چگونه خاطرت از معرفت بود گلزار

ترا که از حسد و حرص سینه پر خارست

چو کاسه‌ایست نگونسار حرص تا صف حشر

به هیچ پر نشودکاسه چون نگونسارست

به مهر خواجه قدم زن به صدق قاآنی

که صدق شیوهٔ احرار و خوی اخیارست

ز صدق در ره او بر خود آستین‌افشان

از آنکه شرط نخستین عشق ایثارست

ز عشق دم‌زن و پروای هست و نیست مدار

اگرچه دم زدن از عشق‌کار دشوارست

به مدح عشق سخن هرشبی دراز کشم

چو صبح درنگرم یک دو مشت پندارست

یکی به خواجه نظرکن که از پس هفتاد

ز بهر راحت خلقش روان در آزارست

تو سست می‌روی و راه ‌سخت در پیشست

تو سنگ می‌زنی و آبگینه در بارست

هرآن سخن‌که نگویی ز عشق هذیانست

هر آن ‌کمر که نبندی ز صدق زنارست

دگر ز اهل ریا تات جان بود بگریز

که حق به جانب دردی‌کشان میخوارست

بکفش پارهٔ دردی کشان نمی‌ارزد

سری‌که بالش او از دو شبر دستارست

به زاری آنکه‌ کند صید خلق بازاری

خدا ز زاری بازاریانش بیزارست

ز بی‌خودی نفسی بی‌ریا برآوردن

به از ریاضت صد سالهٔ ریاکارست

دل شکسته دلیلست بر درستی صدق

کمال مرغ شکاری ‌کجی منقارست

در آب دیده دو صد نقش می نماید عشق

بر آب نقش‌ زدن‌ کار عشق مکارست

به‌غیر خواجه‌ که‌ نقش‌ دلست و صورت جان

ز عشق هرکه زند لاف نقش دیوارست

همین نه‌تنها مردم‌گیاه هست به چین

به شهر ما هم مردم‌ گیاه بسیارست

به احتیاط قدم نه به خاک وادی عشق

که خاک و خار بیابان عشق خونخوارست

هنوز از پس چندین هزار سال وصال

دو چشم عقل ز هجران عشق خونبارست

کراکه‌گامی محکم شود به مرکز عشق

به ‌گرد چنبر هستی چمان چو پرگارست

حکیم‌ گوید این نطفه‌ای‌ که‌ گردد شخص

نخست پارهٔ خونی پلید و مردارست

دگر سه روح که اندر دلست و مغز و جگر

بخار خون بود و تن بدان سه ستوار است

ز مرده زنده پدید آید اینت بوالعجبی

زهی لطیف و عظیما که صنع‌ جبارست

مرا گمان ‌که‌حکیم این سخن به تعمیه ‌‌گفت

که این حدیث نه از مردم هشیوارست

مگر ز خواجه شنیدم‌که هست روح دگر

که نام ه‌ر نسبت هستی بده‌ر سزاوارست

خمیرمایهٔ عشقست و دست پخت خدای

کلید مخزن امرست و گنج اسرارست

مشاعر همه اشیا ازو وزآن سببست

که‌کارشان همه تسبیح و حمد دادارست

شعور لازم‌ هستی است و انچه ‌گویی هست

همی به حکم خرد زان شعور ناچارست

مگر نه‌خانهٔ شش‌گوشه‌ای‌ که سازد نخل

برون ز فکرت اقلیدس و سنمارست

مگر نه‌ کاه چنان در جَهَد به‌ کاه ربا

چو عاشقی ‌که هوا‌خواه وصل دلدارست

نه عنکبوت تند تار بر به گرد مگس‌

که داند آنکه شکار مگس‌کند تارست

نه آب و ‌گل ز پی لانه آو‌ررد خَطّاف

چنانکه‌ گویی از دیرباز معمارست

نه شاخ نیلوفر نارسیده برلب طاق

بتابد از طرفی کش به بام هنجارست

مگوکه خواجه ‌کیت بار داد و ‌گفت این حرف

گشوده درگه باری چه حاجت بارست

ولای خواجه مرا بی‌زبان سخن آموخت

زبان شمع‌ فروزنده چیست انوارست

همان ز خواجه شنیدم ‌که گفت خلق جهان

کرند ور نه در و بام پر ز گفتارست

به حق هر آنکه یکی قط‌رهٔ درست شناخت

چنان بدان که شناسای بحر زخّارست

چه مایه عالم بیرنگ‌ و بوی دارد عشق

که بر دو دیده ز هر یک هزار استارست

به چشم خفته نماید هزار شکل بدیع‌

نبیند آنکه به پیشش‌ نشسته بیدارست

نپرسی این‌ همه اشیاکه بینی اندر خواب

کجاست جایش و باز این‌ چه شکل و مقدارست

نپرسی اینهمه الوان و چاشنی ز‌ کجاست

که در شمار بساتین و برگ اشجارست

نپرسی این‌ همه دستان‌‌ که می‌زنند طیور

یا بد معلمشان وین چه چنگ و مزمارست

رموز این همه اشیا رسول داند و بس

که مظهر‌‌ کرم کرد‌گار غفارست

محمد عربی قهرمان روز حساب

که لطف و قهرش میزان جنت و نارست

خدا و او بهم اینگونه عشق می‌ورزند

که کس نداند که عاشقست ‌و که یارست

بدان رسیده‌که‌گیردگناه رنگ ثواب

ز بس که رحمت او پرده‌پوش‌ و ستارست

ز بوی نرگس فرمود صالحان را منع‌

ازین ملامت نرگس هنوز بیمارست

دلا ز مدح محمد به مدح خواجه گرای

که خواجه از پس او بر دو کون سالارست

پناه دولت اسلام حاجی آقاسی

که همچو دست ملک خامه‌اش‌‌‌ گهربارست

روز می و وقت عیش وگاه سرورست

یار جوان می ‌کهن خدای غفورست

میل و سکون شوق و صبر ذوق و تحمّل

شعله‌و خس‌برق و دشت‌سنگ و بلورست

بادیه پر سنگ و وقت تنگ و قدم لنگ

توشه‌کم و ره دراز و مرحله دورست

یار غیورست و حسن سرکش و من مست

شوق فزون صبر کم شراب طهورست

بادیه بی‌آب و چشمه دور و هواگرم

رخ تر و لب خشک و آفتاب حرورست

زهد گنه می ثواب هجر قیامت

وصل جنان یار حور بزم قصورست

طاقت و دل زهد و مست واعظ و رندی

قوت و شل پند و کر بصبرت و کورست

جعد و بناگوش زلف و رخ خط و رویت

هاله و مه ابر و مهر سایه و نورست

خشم و رضا کین و مهر هجر و وصالت

خارو رطب نیش و نوش سوک و سرورست

گریه مطر اشک قطره دیده سحابست

عشق شرر شوق شعله سینه تنورست

بار عدو چرخ ضد زمانه مخالف

نفس رضا دل حلیم طبع صبورست

شاه جهان جم دهر میر زمان‌کش

مهر عنان مه رکاب چرخ ستورست

داد به جا دادخواه زنده عدو طی

ملک مصون شرع شاد شاه غیورست

دانش‌ن و دل جود و طبع جودت و فکرش

نکهت و گل بوی و مشک تابش و هورست

نام حسن فکر بکر ذات‌ کریمش

اصل طرب بحر عیش کان حبورست

باغ و رخش مهر و رایتش مه و رویش

دیو و ملک نار و نور زنگی و حورست

خصمش بسته‌کفش‌گشاده دلش شاد

تا خور و مه روز شب سنین و شهورست