قصاید قاآنی

فلک دوش از عروس خور تهی چون گشت دامانش

چو عمان چهره شد پر در ز سیمین اشک غلطانش

شبه‌سان حقه‌ای‌ کفتید و بپراکند درهایش

شب‌آسا زنگیی خندید و بدرخشید دندانش

من اندرکٌنج تنهایی ازین اندیشه سودایی

که این دولاب مینایی چرا غم‌زاست دورانش

که ناگه حلقه بر درکوفت شیرین‌شوخ دیرینم

که تن یک توده نسرینست و لب یک حُقه مرجانش

ز جا جستم دویدم درگشودم باز بستم در

گرفتم دست و آوردم نشاندم صدر ایوانش

یکی مینای می بنهادمش در پیش ریحانی

میی زان‌ سان‌ که رنگ لاله بود و بوی ریحانش

میی زانسان‌که چون لبریز بینی ساغری از وی

همه‌کان یمن پنداری وکوه بدخشانش

پس از نه جام می یا هشت یا ده بیش یاکمتر

چه داند حال مستی خاصه در بر هرکه جانانش

کُله پرتاب‌کرد از سر قبا بیرون نمود از بر

بناگه صبح صادق سر زد از چاک‌گریبانش

ز شور بادهٔ دَرغم فرو رفت آنچنان در غم

که خاطر شد ز غم در هم چو گیسوی پریشانش

همی هر لحظه مروارید می‌بارید بر دامان

چنان‌کز اشک غلطان رشک عمان‌گشت دامانش

چنان هر لحظه خشم‌آلود برگردون نظرکردی

که‌گفتی خنجر و زوبین همی بارد ز مژگانش

چنانش از نوک هر مژگان چکیدی زهر جان‌فرسا

که گفتی اژدها خفتست اندر چشم فتانش

گهی بر لب حکایت از مسیر تیر و بهرامش

گهی بر لب شکایت از مدار مهر و کیوانش

بگفتمش از چه مویی ‌گفت ازین‌ گردون ‌گردنده

که‌گویی جز بخشت‌کینه ننهادند بنیانش

جفاگاهی بر احرارش ستم‌گاهی بر ابرارش

نه آگه‌ کس ز هنجارش نه واقف‌ کس ز سامانش

بمیزد موش بر زخم پلنگش تا چرا زینسان

بود با شیر مردان‌ گربهٔ حیلت در انبانش

نگاری چون مرا دارد همی چون مهر و مه عریان

که چون من مهر و مه باد از لباس نور عریانش

همی هر دم ز خون دل مرا نزلی نهد بر خوان

که یارب غیر خون دل مبادا نزل بر خوانش

چو بشنفتم برآشفتم به مژگان بس‌ گهر سفتم

سپس رفتم فرو رفتم غبار محنت از جانش

به پاسخ‌گفتمش ای ترک ترک شکوه‌ گوایرا

فلک یک ذره بر ذرات عالم نیست سلطانش

فلک آسیمه‌تر از ماست در محروسهٔ هستی

ازان هر شام بینی با هزاران چشم حیرانش

جهان را قبض و بسط اندر کف انسان‌که ایزد را

ز موجودی نیابی جلوه‌گر زآنسان‌کز انسانش

به چنگ انسان‌ کامل را فلک ‌گویی بود گردان

چنان گویی که کف میدان بود انگشت چوگانش

کتاب‌الله اکبرکز ظهورکثرت و وحدت

گهی قرآن لقب فرموده یزدان‌گاه فرقانش

وجود مجمع‌البحرین انسانی بودکامل

که اطلاق وجوب آمد قرین قید امکانش

صحیفهٔ آفرینش راکه مصحف نام از یزدان

به جای بای بسم‌الله هم انسانست عنوانش

مبین در عنصر خاکش ببین درگوهر پاکش

که ممکن نست ادراکش‌که یارا نیست تبیانش

مگوکز خاک ویرانست و نتوان دل درو بستن

نه آخرگنج نبودگنج جز درکنج ویرانش

به خاک اندر بود مخزون‌کنوز حکمت بیچون

از آنست ابرش‌گردون به‌گرد خاک جولانش

یکی بیدا بود آدم‌که پیدا نیست اطرافش

یکی دریا بود انسان‌که ظاهر نیست پایانش

ملک‌ کبود که با آدم شمارد وهم همسنگش

فلک چبود که با انسان سراید عقل همسانش

بگفت انسان‌کامل زین قباکایدون همی رانی

کرا دانی‌که درکف حل و عقد هر دوگیهانش

بگفتم صدر والاقدر روشن‌رای دریادل

که در یک شبرنی پنهان‌کنوز بحر عمانش

فلک فر میرزا آقاسی آن کز مبداء فطرت

نفخت فیه من روحی به شان آمد ز یزدانش

بود در شخص او پنهان همه‌گردون و اجرامش

بود در ذات او مضمر همه گیهان و ارکانش

فراخای جهان بر شخص او تنگست از آن بینی

گهی چون بحر جوشانش گهی چون شیر غضبانش

بلی قلزم بجوشد چون‌که باشد خرد مجرایش

بلی ضیغم بکوشد چون‌که‌گردد تنگ میدانش

چه اعجازست ازین برتر که در یک طیلسان بینی

جهان و هرچه در وی همچو جان در جسم پنهانش

قضا تا شخص او آمد به‌گیتی غم خورد آری

خورد غم میزبان چون نیست خوان در خورد مهمانش

وی از عالم غمین و عالم از وی شادمان آری

بود زندان به یوسف شاد و یوسف غم ز زندانش

فلک‌گویی نمی‌داند حدیث حفت الجنه

که چون دف می‌خورد گاهی قفا از چنگ دربانش

چو خون در رگ به عرق سلطنت ساریست تأییدش

چو جان در تن به جسم مملکت جاریست فرمانش

سلامت بین و استغنا که ارنی‌گو نشد هرگز

که عذر لن‌ترانی در رسد چون پور عمرانش‌

نگوید چون سلیمان رب هب‌لب از ادب لیکن

رسد بی‌منت خاتم ز حق ملک سلیمانش

خداوندا جهان با عنف و لطفت‌کیست بیماری

که بیم مرگ و امید بقا باشد ز بحرانش

بود قدر تو قسطاسی‌که آمدکفه افلاکش

بود حلم تو میزانی‌ که چو سنگست ثهلانش

ز آه سرد بدخواه تو مانا عاریت دارد

هر آن سرما که‌ گیتی هست در فصل زمستانش

به هر باغی‌ که بارد ابر جود گوهر افشانت

همه شاخ زبرجد روید از برگ ضمیرانش

نگارند ار به لوح آبگینه نام حزمت را

نیارد کس شکستن با هزاران پُتک و سندانش

اگر ازگنج هستی یاوه‌گرددگوهر ذاتت

دو عالم وانچه در مُلک دو عالم نیست تاوانش

هرآنچ آن بر قضا مبهم‌کند ذات تو معلومش

هرآنچ آن بر قدر مشکل‌کند رای تو آسانش

خطاب و قهر تست آنکو صفت بیمست و امیدش

رضا و خشم تست آنچ آن لقب خلدست و نیرانش

خداوندا شنیدم مر مرا حسان لقب دادی

بلی حسان بود هرکاو تو بگزینی ز احسانش

کدامین فخر ازین برتر که‌ گوید آصفی چون تو

محمد شه محمد هست و قاآنیست حسانش

الا تا نوش لطفت نیست غیر از عیش تاثیرش

الا تا زهر قهرت نیست غیر از مرگ درمانش

عدویت زندهٔ جاوید بادا چون خضر لیکن

مکان پیوسته اندرگاز شیر وکام ثعبانش

خلیلت را بود یک روز درگیتی بقا اما

چنان روزی‌که باشد روز خمسین الف یک‌آنش

نگار من‌که بود جایگاه در جانش

عقیق را به جگر خون‌کند دو مرجانش

نشیب مشک ختن راغ راغ نسرینش

فراز برگ سمن باغ باغ ریحانش

نشان سیاهی خال از دل ‌گنهکارش

فزون درازی زلف از شب زمستانش

سپید چهرهٔ سیمین چو رای دانایش

سیاه طرهٔ مشکین چو روز نادانش

صفای روح منور صباح نوروزش

شمیم موی معنبر نسیم نیسانش

رخان چو جنت‌و قامت به‌جلوه طاووسش

لبان چو کوثر و گیسو به خدعه شیطانش

همال روی لئیمست زلف پرچینش

مثال خلق‌کریمست روی تابانش

رخ از طراوت سلطان باغ فردوسش

لب از حلاوت خلاق آب حیوانش

قدش‌که هرکه در آفاق مست و مشتاقش

لبش‌که هرچه در ایام محو و حیرانش

درم خریده غلامیست سرو آزادش

به خون طپیده شهیدیست لعل رخشانش

اگر به خنده درآید لب شکرخیزش

وگر به جلوه درآید رخ پری‌سانش

شکر شود چو شکر خورده تن‌ پر از تابش

پری شود چو پری دیده دل پریشانش

عسل بسان عسل خورده می‌مزد انگشت

ز حسرت لب شیرین شکر افشانش

شقایقی‌که نباشد نظیر در باغش

جواهری ‌که ندارد همال درکانش

هنود وار یکی داغدار رخسارش

یهودوار یکی جزیه‌بخش دندانش

روایتی بود از لب رحیق مختومش

حکایتی بود از رخ شقیق نعمانش

دو زلف از بر چهرش به حلقه چوگان‌وار

مرا چو گوی سراسیمه ‌دل ز چوگانش

به حسن دلبری و شاهدی و رعنایی

تمام عالم بینی به زیر فرمانش

جز ایقدر به نکویی‌کسش نبیند عیب

که اندکیست به عشاق سست‌پیمانش

کند بخیلی با من به وصل خود ارچه

رخی‌ گشاده بود چون‌ کف جهانبانش

جم زمانه فریدون راد آنکه سپهر

نماز آرد بر خاکپای دربانش

مؤیدی که پی امن ملک و رامش خلق

خدای‌کرد در اقطاع ملک سلطانش

نشانه‌یی ‌گهر از گفت گوهر آمودش

نمونه‌یی شکر از نطق‌گوهرافشانش

کمینهٔ بندهٔ درگه هزار چیپالش

کهینه چاکر ایوان هزار خاقانش

تشبهی بود از حلم‌کوه الوندش

ترشّحی بود از جود بحر عمانش

کمین سلاله‌بی از لطف هشت فردوسش

کهین شراره‌یی از قهر هفت نیرانش

ثنای اوست عروسی‌ که دهر کابینش

سرای اوست بهشتی ‌که چرخ رضوانش

ذلیل‌تر بود از خاک جسم بدخواهش

عزیزتر بود از چشم خاک ایوانش

غساله‌یی بود از نطق جوی تسنیمش

سلاله‌یی بود از خلق باغ رضوانش

نهان به صدر اکابر چو قلب اوصافش

روان به جسم ممالک چو روح فرمانش

از آن شهاب منورکه شمع خرگاهش

از آن سپهر مدورکه‌گوی میدانش

زمانه‌ کبود؟ فوجی ز خیل خونریزش

ستاره چه بود؟ موجی ز سیل احساسش

نتیجهٔ امل از همت جهانگیرش

سلالهٔ اجل از خنجر سرافشانش

زمین و هر که بر او خادمی ز درگاهش

سپهر و هرچه در او چاکری در ایوانش

فلک چه باشد خوانی ‌گشاده در کاخش

قمر چه باشد نانی نهاده بر خوانش

سپهر در شب تاری به سائلی ماند

که جور او زگهر پر نموده دامانش

نه پیل اگرچه ز خنجر چو پیل خرطومش

نه شیر اگرچه ز صارم چو شیر دندانش

ز بسکه صولت اژدر به روز ناوردش

گمان بری ‌که پر از اژدهاست خفتانش

ظیر ابر بود چون‌که جای برگاهش

همال ببر بود چون مکان بیکرانش

توگویی آنکه جحیمست در دل دریا

درون چنگ چو بینی حسام بر رانش

به روز وقعه ز بس موج خون برانگیزد

به تیغ تیز تشبه‌کنی به طوفانش

طناب‌گردن خصمست خام پر تابش

عقاب وادی مرگست تیر پرانش

غبار معرکه چرخست و آفتاب ملک

سهیل چرخ به‌کف خنجر درخشانش

ز هم بریزدش ار آسمان بود خصمش

به مه فرازدش ار خاک تهنیت خوانش

صفات اوست محیطی‌ که نیست پایابش

جلال اوست سپهری‌که نیست پایانش

به هرچه عزم‌کند تابعست‌ گردونش

به هرچه حکم‌کند بنده است‌گیهانش

زبان خامهٔ مرگست ک شمشیرش

رسول نامهٔ فتحست پیک پیکانش

ز رای روشن او صبح اگر نگشته خجل

دریده است ز حسرت چراگریبانش

جهان دلیست‌ که ‌کردار او بود روحش

سخن تنیست که گفتار او بود جانش

به‌گاه رزم لقب ضیغم زره پوشش

به وقت بزم صفت قلزم سخندانش

بنان اوست محیطی ‌که جود امواجش

سنان اوست سحابی‌ که مرگ بارانش

به یک اشاره مسخر بود نه افلاکش

به یک نظاره مسلم بود دوگیهانش

چو ملک پارس ا‌گر باشدش دو صد کشور

عطیّه‌ایست ز گیهان خدیو ایرانش

به ملک پارس ننازدکه‌کمتر از شبریست

به چشم ساحت ایران و ملک تورانش

بزرگوارا امیرا تویی‌که قاآنی

روان به مهر تو هست از ازل گروگانش

چنانش بوی می مهرت از دهان آید

که می‌نیارد کردن ز خلق پنهانش

اگر به تارک او صد هزار پُتک زنند

به یمن مهر تو سخست تن چو سندانش

نه با ولای تو بیم از هزار شمشیرش

نه با رضای تو باک از هزار پیکانش

نه از تو فکر گسستن به هیچ نیرنگش

نه از تو رای بریدن به هیج دستانش

بدی‌ت خلوص و ارادت‌که نیست مانندش

بدین صفا و عقیدت‌که نیست پایانش

نه آفتاب‌ که خوانی به سخره هم چشمش‌

نه روزگار که دانی به طعنه همسانش

نه گوهرست و نه درهم که تا ز فرط‌ کرم

کند عطای تو با خاک راه یکسانش

به یک اشاره توان برگزید ز امثالش

به یک نظاره توان برکشید ز اقرانش

همیشه تا که زمین ناستوار اوتادش

هماره تا که فلک پایدار ارکانش

رواق مجد تو بادا منیع بنیادش

سرای قدر تو بادا وسیع بنیانش

کرد چون خسرو منصور ز ری عزم عراق

در میان من و منظور من افتاد فراق

دهر از ظلمت شب غالیه‌گون بود هنوز

کان بت غالیه‌مو بیخبر آمد به وثاق

طاق ابروی سیاهش به ستمکاری جفت

جفت‌گیسو‌ی درازش‌ به دلازاری طاق

آن یکی گفتی بر صبح ز شامست دو طوق

وین دگر گفتی بر سیم ز مشکست دو طاق

بر لبش روح چو فرهاد به شیرین مایل

بر رخش حسن چو پرویز به شکّر مشتاق

در حلاوت لب شیرینش نتیجهٔ شکر

در صباحت رخ رنگینش نبیرهٔ اسحاق

چهرش اندر خم زلفین سیه‌ گفتی هست

زهره با ذوذنبی جفت و مهی با دو محاق

یا یکی عدل درآویخته با وی دو ستم

یا یکی صدق درآمیخته با وی دو نفاق

نه چو او در همه چیستان‌ کس دیده صنم

نه چو او در همه ترکستان‌ کس دیده و شاق

الغرض آمد و بنشست و ز مخموری شب

کرد خمیازه و هی اشک فشاند از آماق

زود برجستم و یک شیشه میش آوردم

که‌ گوارنده‌تر از شهد روان بد به مذاق

شیشهٔ می را شریان بگشادم ز گلو

بهر آن را که ز بسیاری خون داشت خناق

واعجب‌ترکه ‌ز شریانش ‌چو بگرفتم خون

ز امتلا باز درافتاد همان دم به فواق

ریختمش ازگلوی شیشه چو در کام قدح

کرد از آن راح دلم نکهت روح استنشاق

دفع خمیازهٔ وی‌کردم از آن عطسهٔ روح

که بدی نکهت آن زهر بلا را تریاق

مر مرا دید به هر حال مهیّای سفر

موزه در پا و عصا بر کف و پاتابه به ساق

گفت زینجا به‌کجا داشتی ایدون آهنگ

گفتم ای شور بتان راست بگویم به عراق

چون‌ شنید این‌سخن‌آهنگ‌جزع کردو زجزع

‌گهر افشاند به ‌‌گلبرگ و شدش طاقت طاق

گفت قاآنی احسنت چه رو داد ترا

کالفت شوق بدل‌‌ گشت بدین کلفت شاق

نه تو گفتی ز تو تا حشر نبرّم پیوند

چون‌ شد آخر که چنین زود شکستی میثاق

تا به‌کی راه مخالف زنی اندر پرده

راستی راه دگر زن‌ که نیی از عشاق

محرم خانه و آنگاه بدین حیلت و غدر

محرم‌کعبه و آنگاه بدین‌کفر و شقاق

هجر سهلست بدین هیات و ترکیپ چسان

رفت خواهی به سفر بی‌بنه و خیل و رفاق

خاصه این فصل‌که چون باده‌ گساران لاله

دارد از بادهٔ ‌گلرنگ به‌ کف‌ کأس دهاق

بهتر آنست‌که تا لاله به‌کف دارد جام

باگلی نوشی در پای‌گل سرخ ایاق

جنبش سرو نوان بین به لب آب روان

وز پی عیش بر او نقد روان‌کن انفاق

مکن آهنگ عراق ایدر و در سایهٔ سرو

راست بنشین و بخور باده به آهنگ عراق

گفتم ای مه‌ گله‌ها دارم از چرخ و زمین

که تفو باد برین نه فلک و هفت طباق

از پی رزق بدین فضل و هنر ناچارم

که به بلغار بباید شدنم یا قبچاق‌

دیرگاهیست‌ که از سفلگی و بیمهری

بدل شهد مصفا دهدم سم زعاق

دفتر نظم معاشی‌ که مرا بود قدیم

باد سرخ آمد و بر باد سیه داد اوراق

بس که حرفم چو طبیبان ز علاجست و دوا

می‌نگویم‌ سخن از اطعمه‌همچون به‌سحاق

هیچ‌ کس را نبود خواهش دامادی من

دختر طبع مرا بسکه‌ گرانست صداق

بکرهای سخنم را به خطا خاطب دهر

عقد نابسته دهد زود بیکره سه طلاق

به کنیزی دهم آن پردگیان را به امیر

به غلامیش‌گرم بخت دهد استحقاق

اعتضاد ملک و ملک‌که از بدو وجود

بهتر و مهتر ازو یاد ندارد آفاق

خواجهٔ عصر اتابک که پس از بارخدای

هست دست‌ کرمش جانوران را رزاق

با نسیم کرمش نار نماید ترطیب

با سموم سخطش آب نماید احراق

ای‌ که مانند غلامان به ارادت شب و روز

خدمتت را فلک ازکاهکشان بسته نطاق

هر درختی که به دوران تو شاخ آرد و برگ

به ثنای تو سخنگوی شود چون وقواق

خرد ار رزق خورد رای‌تو هستش رازق

عدم ار خلق شود حکم تو هستش خلاق

زمیستی به تواضع فلکی در رفعت

قمرستی به شمایل ملکی در اخلاق

ظلم در عهد تو مظلوم‌تر از طفل رضیع

جود در دور تو مبغوض‌تر از کودک عاق

عزمت از وهم ‌گرو گیرد در روز رهان

رخشت ازباد سبق جوید هنگام سباق

خرگه جاه ترا دولت و بختست ستون

درگه قدر ترا نصرت و فتحست رواق

با دل راد تو ایام برست از فاقه

باکف جود تو آفاق بجست از املاق

خنگ اقبال ترا چنبر چرخست رکاب

جیش اجلال ترا ساحت عرش است یتاق

کشتی حلم ترا تودهٔ غبرا لنگر

آتش خشم ترا صخرهٔ صمّا حراق

با کف جود تو کالای کرم راست رواج

با دل راد تو بازار سخن راست نفاق

نیست با بارقهٔ خنجر تو برق بریق

نیست چون رفرف اگر چند سریعست‌ براق

هرچه‌اغراق‌کنم وصف تو نتوانم از آنک

پایهٔ وصف تو آنسوترک است از اغراق

تا قضا دفتر قدرت را شیرازه زده

نافریدست چو تو فردی در حسن سیاق

بسکه بگذاشته با دست ایادی‌کرمت

همه را فاخته سان طوق منن بر اعناق

بس‌ عجب نی که به عهد تو ز مادر زایند

خلق زین پس همه چون فاختگان با اطواق

نطق شیرین دلاویزتر از راه دوگوش

خلق را چاشنی روح دهد در اذواق

عندلیبی تو و حساد تو مشتی وزغند

کز پی نقنقه پر باد نمایند اشداق

خلد ز آرایش بزم تو شود مات چنان

روستایی‌که به شهری‌گذرد در اسواق

اندر آن روزکه آهنگ محارات‌ کنند

راست چون سیل دفاق از دو طرف خبل عتاق

گوش را دمدمهٔ‌ کوس بدرد پرده

روح را چاشنی مرگ درآید به مذاق

خنجر آژده چون نجم ز هرسو طالع

تیغ صیقل زده چون برق ز هر سو براق

گرد با تیغ ملاصق شده و خاک به خون

چون شفق با غسق و لیل و عشی با اشراق

سرگردان را از زخم تبر درد دوار

سم اسبان را زآلایش خون رنج شقاق

کشتگان را همه طبل شکم آماس کند

همچو مستسقی‌ کاو را ورم افتد به صفاق

مر دومرکب‌همه‌صف‌بسته‌چو کوه از دوطرف

خون روانشان ز تن آن سان ‌که ز کُه سیل دفاق

نقش آفات مصور شود اندر ابدان

شکل آجال مجسم شود اندر احداق

با تن از وحشت ارواح نگیرند الفت

با هم از دهشت اجفان نپذیرند اطباق

تیغ تو چون ملک‌الموت در آن دشت بلا

کند اندر نفسی جان جهانی اِزهاق

قی‌کند رُمح ‌تو ‌ هر خون ‌که خورد در صف‌ کین

چون مریضی که ز سودا بودش رنج مراق

زهر قهر تو شود در صف‌کین بهرهٔ خصم

در سقر قسمت‌فساق چه باشد غساق

تا الف لام شود شامل افراد همه

اندر آن وقت ‌کزو قصدکنند استغراق

لام لطف تو بود شامل آنکو چو الف

فرد و یکتا بودش با تو دل از فرط وفاق

ماه بخت تو زکید حدثان ایمن باد

تا همی ماه فلک راست به هر ماه محاق