قصاید انوری

می بیاور که جشن دستورست

جشن عالی سرای معمورست

قبه‌ای کز نوای مطرب او

کوه را در سر از صدا سورست

قبه‌ای کز فروغ دیوارش

آسمان پر تموج نورست

صورتش را قضای شهوت نیست

که گجش را مزاح کافورست

تری و خشکی موادش را

آب چون آفتاب مزدورست

آفتاب بروج سقفش را

تابش آفتاب با حورست

ماه از آسیب سقفش از پس از این

نگذرد بر سپهر معذورست

که ز مخروط ظل او همه ماه

خایفست از خسوف و رنجورست

چشم بد دور باد ازو که ز لطف

چشمهٔ عرصهٔ نشابورست

نی خطا گفتم این دعا ز چه روی

زانکه خود چشم بد ازو دورست

دست آفت بدو چگونه رسد

تا درو نیم دست دستورست

ناصر دین حق که رایت دین

تاکه در فوج اوست منصورست

طاهربن المظفر آنکه ظفر

بر مراد و هواش مقصورست

آنکه ملک بقاش را شب و روز

از سواد و بیاض منشورست

حلم او را تحمل جودی

رای او را تجلی طورست

جرعهٔ خنجر خلافش را

چون اجل صد هزار مخمورست

جبر فرمانش را که نافذ باد

چون قضا صدهزار مجبورست

قهر او قهرمان آن عالم

که درو روزگار مقهورست

جود او کدخدای آن کشور

که از او احتیاج مهجورست

عدل او ار مگر که آمر عدل

بعد ازو هرکه هست مامورست

امر او ملاک الرقابی نیست

که به ملک نفاذ مغرورست

رای او نور آفتابی نه

که به تعقیب سایه مشهورست

آتش اندر تب سیاست اوست

طبع او زان همیشه محرورست

ابر را رافت از رعایت اوست

سعی او زان همیشه مشکورست

جرعهٔ جام حکم او دارد

باد از آن در مسیر مخمورست

ای قدر قدرتی که با عزمت

زور بازوی آسمان زورست

سخرهٔ ترجمانی قلمت

هرچه در ضمن لوح مسطورست

نشر اموات می کند به صریر

مگرش آفرینش صورست

کشف اسرار می کند به رموز

به رموزی که در منثورست

وصف مکتوب او همی کردم

به حلاوت چنانکه مذکورست

شهد گفت آن کمر که می‌دانی

زین سبب بر میان زنبورست

عجبا لا اله الا الله

کز کمالت چه حظ موفورست

تا که مقدور حل و عقد قضا

در حجاب زمانه مستورست

دست فرسود حل و عقد تو باد

هرچه در ملک دهر مقدورست

روزگارت چنان که نتوان گفت

که درو هیچ روز محذورست

هم از آن سان که بوالفرج گوید

روزگار عصیر انگورست

منت از کردگار دادگرست

که ترا کار با نظام‌ترست

صدرآفاق وسعد دین که ز قدر

قدمش جای تارک قمرست

این مراتب کنون که می بینی

اثر جزو کلی قدرست

باش تا صبح دولتت بدمد

کین لطایف نتیجهٔ سحرست

ای جوادی که دست و طبع ترا

کان دعاگوی و بحر سجده برست

پیش دست و دل تو ناچیزست

هرچه در بحر و کان زر و گهرست

دم و کلک تو در بیان و بنان

گرچه بر یار و خضم نفع و ضرست

غیرت روح عیسی است این یک

خجلت چوب موسی آن دگرست

هرچه در زیر چرخ داناییست

راستی پرتوی از آن هنرست

رانده‌ای بر جهان تو آن احکام

کز خجالت رخ زمانه ترست

پیش دست تو ابر چون دودست

بر طبع تو بحر چون شمرست

ذهن پاک تو ناطق وحی است

نوک کلک تو منشی ظفرست

در حصار حمایت حزمت

مرگ چون حلقه از برون درست

مابقی را ز خوان خود پندار

هرچه بر خوان دهر ماحضرست

مه و خورشید شوخ و بی‌شرمند

تا چرا بر سر توشان گذرست

جود تو آن شنیده این دیده

مه مگر کور و آفتاب کرست

به حقیقت بدان که مثل تو نیست

زیر گردون مگر که بر زبرست

آمدم با حدیث سیرت خویش

که نمودار مردمان سیرست

به خدایی که در دوازده برج

هفت پیکش همیشه در سفرست

عمل کارگاه صنعت اوست

که سواد مه و بیاض خورست

به صفای صفی حق آدم

که سر انبیا و بوالبشرست

به دعایی که کرد نوح نجی

که در آفاق از آن هنوز اثرست

به رضای خلیل ابراهیم

که به تسلیم در جهان سمرست

حق داود و لطف نعمت او

که ترا در بهشت منتظرست

به نماز و نیاز یعقوبی

در غم یوسفی کش او پسرست

به کف موسی کلیم کریم

به دم عیسیی که زنده‌گرست

به سر مصطفی شریف قریش

که ز جمع رسل عزیرترست

به صفا و وفا و صدق عتیق

که ز دل جان فروش و شرع خرست

به دلیری و هیبت عمری

که ظهور شریعت از عمرست

به حیا و حیات ذوالنورین

که حقیقت مؤلف سورست

به کف و ذوالفقار مرتضوی

که به حرب اندرون چو شیر نرست

حرمت جبرئیل روح امین

که به عصمت جهانش زیرپرست

حق میکال خواجهٔ ملکوت

که ز کروبیان مهینه‌ترست

به صدا و ندای اسرافیل

که منادی و منهی حشرست

به کمال و جلال عزرائیل

که کمین‌دار جان جانورست

به صلوة و صیام و حج و جهاد

کاصل اسلام از این چهار درست

به حق کعبه و صفا و منی

حق آن رکن کش لقب حجرست

به کلام خدای عز و جل

که هر آیت ازو دو صد عبرست

حرمت روضه و قیامت و خلد

حق حصنی که نام آن سقرست

به عزیزی و حق نعمت تو

که زیادت ز قطرهٔ مطرست

به کریمی و لطف و رحمت حق

که گنه‌کار را امیدورست

که مرا در وفای خدمت تو

نه به شب خواب و نه به روز خورست

چمن بوستان نعت ترا

خاطرم آن درخت بارورست

که ز مدح و ثنا و شکر و دعا

دایمش بیخ و شاخ و برگ و برست

آنچه گفتند حاسدان به غرض

به سر تو که جملگی هدرست

خاک نعل ستور تو بر من

بهتر از توتیای چشم سرست

زانکه دانم که پیش همت تو

آفرینش به جمله بی‌خطرست

سبب خدمت تو از دل پاک

جان من بسته بر میان کمرست

پس اگر ز اعتماد در مستی

حالتی اوفتاد کان سیرست

تو پسندی که رد کنی سخنم

چون منی را به چون تویی نظرست

چکنم بازگیرم از تو مدیح

بنده را آخر این قدر بصرست

چه حدیث است از تو برگردم

الله الله دو قول مختصرست

چون به عالم تویی مرا مقصود

از در تو بگو دگر گذرست

پس بگویند بنده را حاشاک

مردکی ریش گاو کون خرست

ای جوادی که خاک پایت را

بوسه ده گشته هرکه تاجورست

عفو فرمای گر مثل گنهم

خون شپیر و کشتن شپرست

منصب از منصبت رفیع‌ترست

هر زمانیت منصبی دگرست

این مناصب که دیده‌ای جزویست

کار کلی هنوز در قدرست

باش تا صبح دولتت بدمد

کاین هنوز از نتایج سحرست

پای تشریف صاحب عادل

که جهان را به عدل صد عمرست

ذکر تشریف شاه نتوان کرد

کان ز سین سخن فراخ‌ترست

در میانست و خاک پایش را

خاک بوسیده هرکه تاجورست

ورنه حقا که گفتمی بر تو

کافرینش به جمله مختصرست

بالله ار گرد دامن تو سزد

هرچه در دامن فلک گهرست

هرچه من بنده زین سخن گویم

همه از یکدگر صوابترست

سخن‌آرایی و لافی نیست

خود تو بنگر عیانست یا خبرست

من نمی‌گویم این که می‌گویم

تا تو گویی هباست یا هدرست

بر زبانم قضا همی راند

پس قضا هم بدین حدیث درست

ای جوادی که پیش دست و دلت

ابر چون دود و بحر چون شمرست

استخوان ریزهای خوان تواند

هرچه بر خوان دهر ماحضرست

هرکجا از عنایتت حصنی است

مرگ چون حلقه از برون درست

هرکجا از حمایتت حرزیست

در الم چون شفا هزار اثرست

باس تو شد چنانکه کاه‌ربای

از ملاقات کاه بر حذرست

عنصرت مایه‌ایست از رحمت

گرچه در طی صورت بشرست

خطوانت ز راستی که بود

همه خطهای جدول هنرست

وقت گفتار و گاه دیدارت

سنگ را سمع و خاک را بصرست

هست با خامهٔ تو خام همه

هرچه صد ساله پختهٔ فکرست

ناوکت روز انتقام بدی

سپر دور فتنه و خطرست

در دو حالت که دید یک آلت

که همو ناوک و همو سپرست

با سر خامهٔ تو آمده گیر

هرچه در قبضهٔ قضا ظفرست

گردش آفتاب سایهٔ تست

زیر فیضی کز آسمان زبرست

زانکه دایم همای قدر ترا

هرچه در گردش است زیرپرست

شوخ چشمی آسمان دان اینک

بر سرت آسمان را گذرست

ورنه از شرم تو به حق خدای

کز عرق روی آفتاب ترست

گر کند دست در کمر با کوه

کینت کز پای تا به سر جگرست

بگسلد روز انتقام تو چست

هر کجا بر میان او کمرست

گر دهد خصم خواب خرگوشت

مصلحت را بخر که عشوه خرست

چرخ داند که ریشخندست آن

نه چو آن ریش گاوکون خرست

یک ره این دستبرد بنمایش

تا ببیند اگرنه کور و کرست

که به سوراخ غور کین تو در

به مثل موش ماده شیر نرست

آمدم با حدیث سیرت خویش

که نمودار مردمان سیرست

به خدایی که در دوازده میل

هفت پیکش همیشه در سفرست

تختهٔ کارگاه صنعت اوست

گر سواد مه و بیاض خورست

که مرا در وفای خدمت تو

گر به شب خواب و گر به روز خورست

چمن بوستان نعت ترا

خاطرم آن درخت بارورست

که ز مدح و ثنا و شکر و دعا

دایمش بیخ و شاخ و برگ و برست

شعر من در جهان سمر زان شد

که شعار تو در جهان سمرست

گشته‌ام بی‌نظیر تا که ترا

به عنایت به سوی من نظرست

آتش عشق سیم نیست مرا

سخنم لاجرم چو آب زرست

تا سه فرزند آخشیجان را

چار مادر چنانکه نه پدرست

ناگزیر زمانه باد بقات

تا ز چار و نه و سه ناگزرست

پای قدرت سپرده اوج فلک

تا جهان را فلک لگد سپرست

روز می خوردن و شادی و نشاط و طربست

ناف هفته است اگر غرهٔ ماه رجبست

برگ‌ریزان به همه حال فرو باید ریخت

به قدح آنچه از او برگ و نوای طربست

مادر باغ سترون شد و زادن بگذاشت

چکند نامیه عنین و طبیعت عزبست

دختر رز که تو بر طارم تاکش دیدی

مدنی شد که بر آونگ سرش در کنبست

موی بر خیک دمیده ز حسد تیغ زنست

تا به خلوت لب خم بر لب بنت‌العنبست

گرنه صراف خزان کیسه‌فشان رفت ز باغ

چون چمن‌ها ز ذهابش همه یکسر ذهبست

این عجب نیست بسی کز اثر لاله و خوید

گفتی آهوبره میناسم و بیجاده لبست

یارب الماس لبش باز که کرد و شبه سم

بینی این گنبد فیروه که چون بلعجبست

این همان سکنه و صحراست که گفتی ز سموم

تربت آن خزف و رستنی این حطبست

خیز از سعی دخان بین و ز تاثیر بخار

تا در این هر دو کنون چند رسوم عجبست

روزن این همه پر ذرهٔ زرین زره است

عرصهٔ آن همه پر پشهٔ سیمین سلبست

لمعه در سکنهٔ کانون شده بر خود پیچان

افعی کاه‌ربا پیکر مرجان عصبست

دود حلقه شده بر سطح هوا خم در خم

سطرهاییست که مکتوب بنان لهبست

شعلهٔ آتش از این روی که گفتم گویی

در مقادیر کتابت قلم منتجبست

هر زمان لرزه بر آب شمر افتد مگرش

در مزاج از اثر هیبت دستور تبست

صاحب عادل ابوالفتح که در جنبش فتح

جنبش رایت عالیش قویتر سببست

طاهر آن ذات مطهر که سپهرش گوید

صدر طاهر گهر و صاحب طاهر نسبست

آنکه در شش جهت از فضلهٔ خوان کرمش

هیچ دل نیست که از آز در آن دل کربست

وانکه در نه فلک ار برق کمالی بجهد

همه از بارقهٔ خاطر او مکتسبست

ساحت بارگهش مولد ملک عجمست

عدل فریادرسش داور دین عربست

ضبط ملک فلک اندیشه همی کرد شبی

زانشب اوراد مقیمان فلک قد وجبست

صاحبانه ملکا، هم نه چرا زانکه ترا

مدحت از حرف برونست چه جای لقبست

نام سلطان نه بدانست که تا خوانندش

بل برای شرف سکه و فخر خطبست

گوشهٔ بالش تو چیست کله گوشهٔ ملک

وندرو هم ز نسب رفعت و هم از حسبست

مسندت برتر از آنست که در صد یک از آن

چرخ را گنج تمنا و مجال طلبست

غرض از کون تو بودی که ز پروردن نخل

گرچه از خار گذر نیست غرض هم رطبست

آسمان دگری زانکه به همت جنبی

جنبش چرخ نه از شهوت و نه از غضبست

مه به نعل سم اسب تو تشبه می‌کرد

خاک فریاد برآورد که ترک ادبست

گرد جیش تو بشد بر همه اعضاش نشست

تاکه اجرب شد وانک همه سالش جربست

چرخ چون گوز شکستست از آن روی که ماه

چهره چون چهرهٔ بادام از آن پر ثقبست

خصم اگر لاف تقابل زند از روی حسد

حق شناسد که که بوالقاسم و که بولهبست

ور مقابل نهمش نیز به یک وجه رواست

تو چو خورشید به راس او چو قمر در ذنبست

رتبت شرکت قدرش نشود لازم ازآنک

دار او از خشب و تخت تو هم از خشبست

آخر از رابطهٔ قهر کجا داند شد

سرعت سیر نفاذت نه به پای هربست

ور کشد سد سکندر به مثل گرد بقاش

این مهندس که در افعال ورای تعبست

عقل داند که چو مهتاب زند دست به تیغ

رد تیغش نه به اندازهٔ درع قصبست

همه در ششدر عجزند و ترا داو به هفت

ضربه بستان و بزن زانکه تممی ندبست

تاکه تبدیل بد و نیک به سال و به مهست

تاکه ترتیب مه و سال به روزست و شبست

بی‌تو ترتیب شب و روز و مه و سال مباد

که ز سر جملهٔ آن مدت تو منتخبست

به می و مطرب خوش‌نغمه شعف بیش نمای

که ز انصاف تو اقطار جهان بی شغبست

عرصهٔ مملکت غور چه نامحدودست

که در آن عرصه چنان لشکر نامعدودست

رونق ملک سلیمان پیمبر دارد

عرق سلطان چه عجب کز نسب داودست

چشم بد دور که بس منتظم است آن دولت

آری آن دولت را منتظمی معهودست

ای برادر سختی راست بخواهم گفتن

راستی بهتر تا فاستقم اندر هودست

عقل داند که مهیا به وجود دو کسست

هرچه از نظم وز ترتیب درو موجودست

از یکی بازوی اسلام همه ساله قوی

وز دگر طالع دولت ابدا مسعودست

گوهر تیغ ظفرپیشهٔ این از فتح است

هیات دست گهر گستر آن از جودست

مردی و مردمی از هر دو چنان منتشرست

چکه شعاع از مه و رنگ از گل و بوی از عودست

فضلهٔ مجلس ایشان چو به یغما دادند

گفت رضوان بر ما چیست همین موعودست

هرچه در ملک جهانست چه ظاهر چه خفی

همه در نسبت این هر دو نظر مردودست

تیغشان گر افق صبح شود غوطه خورد

در زمین ظل زمین اینک ابدا ممدودست

خصم دولت را چون عود سیه سوخته‌اند

کار دولت چه عجب ساخته گر چون عودست

بر تمامی حسد حاسد اگر بیند کس

چرخ را این به بقا آن به علو محسودست

نیست القصه کمالی که نه حاصل دارند

جز قدم زانکه قدیمی صفت معبودست

با خرد گفتم کای غایت و مقصود جهان

نیست چیزی که به نزدیک تو آن مفقودست

کیستند این دو خداوند به تعیین بنمای

که فلان غایت این شعر و فلان مقصودست

گفت از این هر دو یکی جز که شهاب‌الدین نیست

گفتم آن دیگر گفتا حسن محمودست

گفتم اغلوطه مده این چه دویی باشد گفت

دویی عقل که هم شاهد و هم مشهودست

دیرمان ای به کمالی که در آغاز وجود

بر وجود چو تویی راه دویی مسدودست

ملکی از حصر برون بادت و عمری از حد

گرچه در عالم محصور بقا محدودست

خالی از ورد ثنای تو مبادا سخنی

تا قلم را چو زبان ورد سخن مورودست

صدری که ازو دولت و دین جفت ثباتست

آن خواجهٔ شرعست که سلطان قضاتست

آن عقل مجرد که وجود به کمالش

هم قاعده جنبش وهم اصل ثباتست

از نسبت او دولت ودین هر دو حمیدند

این دانم وآن ذات که داند که چه ذاتست

اوصافت بزرگیش چه اصلی و چه مالیست

کان را همه اوصاف فلک فرع و زکاتست

گردون ز کفایت به کف آورد رکابش

آری چکند کسب شرف کار کفاتست

طوفان حوادث اگرآفاق بگیرد

بر سدهٔ او باش که جودی نجاتست

ای آنکه جهت پایهٔ جاه تو نیابد

ذات تو جهانیست که بیرون ز جهاتست

ای قبله احرار جهان خدمت میمونت

در ذمت احرار چو صوم است و صلوتست

تو کعبهٔ آمالی و ز قافلهٔ شکر

هر جا که رود ذکر تو گویی عرفاتست

گر دست به شطرنج خلاف تو برد چرخ

در بازی اول قدرش گوید ماتست

در خدمت میمون تو گو راه وفا رو

آنرا که ز سیلی قدر بیم وفاتست

ای کلک گهربار تو موصوف به وصفی

کان معجزهٔ جملهٔ اوصاف وصفاتست

آتش که بر او آب شود چیره بمیرد

وین حکم نه حکمیست که محتاج ثقاتست

کلک تو شهابیست که هرگزبنمیرد

گرچه فلکش دجله و نیلست وفراتست

فرخنده قدوم تو که کمتر اثری زو

تمکین ولاتست و مراعات رعاتست

اقبال جناب تو مرا نشو و نما داد

ابرست قدوم تو و اقبال نباتست

من بنده چنان کوفتهٔ حادثه بودم

گفتی که عظامم زلگدکوب رفاتست

بوسیدن دست تو درآورد به من جان

در قلزم دست تو مگر آب حیاتست

تا مقطع دوران فلک را به جهان در

هر روز به توقیع دگرگونه براتست

بادا به مراد تو چه تقدیر و چه دوران

تا بر اثر نعش فلک دور بناتست

این خدمت منظوم که در جلوهٔ انشاد

دوشیزهٔ شیرین حرکات و سکناتست

زان راوی خوش‌خوان نرسانید به خدمت

کز شعر غرض شعر نه آواز رواتست

ای ملک بهین رکن ترا کلک وزیرست

کلکی که فلک قدرت و سیاره مسیرست

کلکیست که در نظم جهان خاصه ممالک

تا عدل و ستم هست بشیرست و نذیرست

کلکی که بخواند به صریر آنچه نویسد

وین سهل‌ترین معجز آن کلک و صریرست

منسوج لعابش چه نسیجست کزو ملک

یکسر همه بر صورت فردوس و سعیرست

اقوال خرد بشنود و راز ببیند

زین روی یقین شد که سمیعست و بصیرست

در رجم شیاطین ممالک چو شهابیست

کاندر سر او مایهٔ صد چرخ اثیرست

اشک حدثان هیات او شاخ بقم کرد

هرچند به رخ زردتر از برگ زریرست

بازیست که صیدش همه مرغان دماغند

شاخیست که بارش همه مضمون ضمیرست

چون موج ستم اوج کند کشتی نوحست

چون گرد بلا نشو کند ابر مطیرست

ابریست کزو کشت امل تازه و سبزست

تیریست کزوکار جهان راست چو تیرست

نی نی چو به حق درنگری شاخ نباتیست

بس پیر و چو اطفال هنوزش غم شیرست

این مرتبه زان یافت که در نظم ممالک

جایش سر انگشت گهربار وزیرست

دستور خداوند خراسان که خراسان

در نسبت یکروزه ایادیش حقیرست

آن صدر و جلال وزرا کز وزرا هست

چونان که ز انجم مثلا بدر منیرست

هم طاعت او حرز وضیع است و شریفست

هم خدمت او حصن صغیرست و کبیرست

با ابر کفش حاملهٔ ابر عقیمست

با بحر دلش واسطهٔ بحر غدیرست

جاهش نه به اندازهٔ بالا و نشیب است

جودش نه به معیار قلیل است و کثیرست

عفوش ز پی عذر شود عذر نیوشان

حلمش به گه عفو چنان عذرپذیرست

قهرش به دم خصم شود معرکه‌جویان

عزمش به گه قهر چنان گمشده گیرست

کو خواجه کمالی که همی لاف علی زد

باری عمری کو به هنر صد چو مجیرست

ای بار خدایی که ز رای تو جهان را

آن صبح برآمد که ز خورشید گزیرست

انگشت اشارت به کمالت نرسد زانک

از پایهٔ او هرچه نه قدر تو قصیرست

در ملک کمال تو همه چیز بیابند

آن چیز که آن نیست ترا عیب و نظیرست

در موکب رای تو جنیبت کشیی کرد

خورشید از آن بر حشم چرخ امیرست

در حضرت عالیت به خدمت کمری بست

بهرام از آن والی اعمال خطیرست

آنجا که نه فرمان تو، بیداد و تعدیست

وانجا که نه انصاف تو، فریاد و نفیرست

بر ملک فلک حکم کند دست دوامش

ملکی که درو کلک همایونت وزیرست

هرکار که گردون نه به فرمان تو سازد

هیهات که ناساخته چون سوسن و سیرست

از معرکهٔ فتنه به عون تو برون شد

ملکی که کنون در کف او فتنه اسیرست

تا دی مثل او مثل موزه و گل بود

واکنون مثل او مثل موی و خمیرست

از شیر فلک روی مگردان که حوادث

بر خصم تو آموخته چون یوز و پنیرست

این طرفه که چون دایره‌ها بر سر آبند

وان نقش به نزد همه‌شان نقش حریرست

تا مجلس و دیوان فلک را همه وقتی

ناهید زن مطربه و تیر دبیرست

در مجلس و دیوان تو صد باد چو ایشان

تا نام صریر قلم و نالهٔ زیرست

بیدار و جوان پیش تو هم دولت و هم بخت

تا بخت جوان شیفتهٔ عالم پیرست

نوش لب لعل تو قیمت شکر شکست

چین سر زلف تو رونق عنبر شکست

نوبت خوبی بزن هین که سپاه خطت

کشور دیگر گشاد لشکر دیگر شکست

نسخهٔ زلف تو برد آنکه بر اطراف صبح

طرهٔ میگون شب خم به خم اندر شکست

لعل تو در خنده شد رشتهٔ پروین گسست

جزع تو سرمست گشت ساغر عبهر شکست

جرعهٔ جام لبت پردهٔ عیسی درید

نقطهٔ نون خطت خامهٔ آزر شکست

رهرو امید را عشوهٔ تو پی برید

خانهٔ اندیشه را غمزهٔ تو در شکست

جان من آزرم جوی بس که به تو درگریخت

کبر تو بیگانه‌وار بس که به من برشکست

مشکن اگر جان کشم پیش غمت خدمتی

شیر شکاری بسی آهوی لاغر شکست

با تو نیارد گشاد مهر فلک مهر کان

کبر تو چون جود شاه قاعدهٔ زر شکست

خسرو فیروزشاه آنکه به رزم و به بزم

بذلش لشکر فزود باسش لشکر شکست

تا عدد لشکرش در قلم آرد قضا

از ورق آسمان کاغذ و دفتر شکست

گرد سپاهش به روز شعلهٔ خورشید کشت

عکس سنانش به شب لمعه در اختر شکست

تیزی تیغش ببرد گرمی آتش ببین

تیغ چه جنس از عرض نفس چه جوهر شکست

کرد بشیر علم خانهٔ خورشید دو

گرچه به تمثال چتر قدر دو پیکر شکست

کی بود از روم و چین پیک ظفر در رسد

کان دو سپاه گران شاه مظفر شکست

جوشن چینی به تیر بر تن فغفور دوخت

مغفر رومی به گرز بر سر قیصر شکست

وقت هزیمت چو خصم سرزد و از بیم جان

گه ره و بی‌ره برد گه که و گه درشکست

کیش فدا برگشاد راز نهان گفتیی

زهره بر آن رزمگاه حقهٔ زیور شکست

شاه بدان ننگریست گفت که روز حنین

مال مهاجر گرفت جیش پیمبر شکست

وهم نیارد شمرد آنکه شه از حمل و حمل

در پی اشتر سپرد در سم استر شکست

اسب سکندر نبود رخشش چندانک رفت

در ظلمات مصاف گوهر احمر شکست

تا سگ خر بندگانش وحشی دنیا گرفت

تا لگد پاسبانش چنبر افسر شکست

آنکه بدو صد هزاره بنده و بندی رسید

نایب مؤمن گماشت تا بت کافر شکست

ای ملکی کز ملوک هرکه ز تو سر بتافت

سختی دیوار دهر عاقبتش سر شکست

از ملکان عهد تو هرکه شکست از نخست

مذهب باطل گرفت بیعت داور شکست

حزم تو از بس درنگ بیخ خطر خشک سوخت

عدل تو از بس شتاب شاخ ستم برشکست

مرگ ز باس تو کرد آنچه به چشم ستم

درشد و چون دست یافت پای برادر شکست

ناصیهٔ سکه را نام تو مطلوب گشت

چون کله خطبه را نعت تو بربر شکست

پشت ظفر تیغ تست گر نکشی بشکند

شعله چو مستور گشت پشت سمندر شکست

کوس تو در حربگاه زخمه به آهنگ برد

گریهٔ خصم از نهیب در فم خنجر شکست

رزق زمین بوس اگر خصم ببرد از درت

زان چه ترا جام بخت بر لب کوثر شکست

از حسد فتح تو خصم تو پی کرد اسب

همچو جحی کز خدوک چرخهٔ مادر شکست

خصم تو گرید بسی کز پی پیکان زر

تیر تو در چشم و دل هر دو مخیر شکست

حیدر شرع کرم بازوی احسان تست

کین در روزی گشاد وان در خیبر شکست

سدهٔ قدرت کجاست وای که سیمرغ وهم

در پی بوسیدنش جملهٔ شهپر شکست

دست سخن کی رسد در تو که از باس تو

تا که سخن رنگ زد رنگ سخنور شکست

در صف آن کارزار کز فزع کر و فر

زلزلهٔ رزمگاه گوشهٔ محور شکست

شست به پیغام تیر خطبهٔ جان فسخ کرد

دست به ایمای تیغ منبر پیکر شکست

حدت دندان رمح زهرهٔ جوشن درید

صدمهٔ آسیب گرز تارک مغفر شکست

گوهر خنجر چو شد لعل به خون گفتیی

لعب هوا بر سراب اخگر آذر شکست

تشنگی خاک رزم دردی اوداج خورد

بر سر ارواح مست مرگ چو ساغر شکست

حملهٔ تو تنگ کرد عرصهٔ موقف چنانک

پهلوی خصمان چونال یک‌بهٔک اندر شکست

هرچه از آن پس برید تیغ مثنی برید

هرچه از آن پس شکست گرز مکرر شکست

بی‌مدد عمرو و زید جز تو به یک چشم زد

لشکر چون کوه قاف کس به خدا ار شکست

زین همه اندر گذر با سخن خواجه آی

کز سخنش سحر را زیب شد و فر شکست

صاحب صاحب‌قران چون تو سلیمان نداشت

آصف او صف دیو نیک مزور شکست

باز در ایام تو از پی تسکین ملک

خواجه چه صفهای دیو یک به دگر بر شکست

معرکهٔ مکر دیو ظل عمر بشکند

چرخ که نظاره بود دید که منکر شکست

دین به عمر شد قوی گرچه پس از عهد او

باقی ناموس کفر خنجر حیدر شکست

خواجه به تدبیر و رای سدی دیگر کشید

رخنهٔ یاجوج بست سد سکندر شکست

تربیت خواجه کن زانکه نیارد ز بیم

بیعت تدبیر او چرخ مدور شکست

آنچه به کلک او کند خنجر از آن عاجزست

از وزرا کس به کلک صولت خنجر شکست

گرچه ز بس موج جود بحر محیط کفش

هیبت جیحون گسست سد دو کشور شکست

تا که در افواه خلق هست که از چار طبع

اصل فساد جهان فرع دو گوهر شکست

آتش اعدادی نوح شوکت طوفان نشاند

گردن کفران عاد سیلی صرصر شکست

بیعتی شاه باد دست جهان کز جهان

پای ستم عدل شاه تا شب محشر شکست

تیر ستم فلک خدنگست

شهد شره جهان شرنگست

گردون نخورد غمت که شوخست

گیتی نخرد دمت که شنگست

بر کشتی عمر تکیه کم کن

کاین نیل نشیمن نهنگست

در کوی هنر مباش کان کوی

اقطاع قدیم شالهنگست

منصب مطلب که هرکجا هست

هر خرواری همین دو تنگست

با جهل پناه کاندرین باغ

بر بید همیشه بادرنگست

بر گردن اختیار احرار

اکنون نه ردیست پالهنگست

در پنجهٔ موش خانهٔ من

زینست که ناخن پلنگست

تا چهرهٔ آرزو نبینم

بر آینهٔ امید زنگست

بویی نبرم همی ز شادی

باز این چه گلیم و آن چه رنگست

زیر قدمم همیشه گویی

کز زلزله خاک بی‌درنگست

با من که زمین به آشتی نیست

زینست که آسمان به جنگست

من روبه و پوستین به گازر

وین گرسنه شرزه تیز چنگست

تا تیره شده است آبم از سر

اشکم به خلاف آن چو زنگست

پنهان‌گریم ز مردم چشم

زیرا که جهان نام و ننگست

گویند ز سنگ و هنگ دوری

دانی که نه جای سنگ و هنگست

در حنجرم از خروش مستور

صد نغمهٔ زیر نای و چنگست

ای صدر جهان مپرس کز چرخ

در موزهٔ بخت من چه سنگست

با دست شکسته پای جهدم

در جستن ناگزیر لنگست

دریاب مرا و زود دریاب

کین دست شکسته نیک تنگست

در زین مراد باد رخشت

تا رخش سپهر بسته تنگست

ملک اکنون شرف و مرتبه و نام گرفت

که جهان زیر نگین ملک آرام گرفت

خسرو اعظم دارای عجم وراث جم

که ازو رسم جم و ملک عجم نام گرفت

سایهٔ یزدان کز تابش خورشید سپهر

دامن بیعت او دامن هر کام گرفت

آنکه در معرکها ملک به شمشیر ستد

وانکه بر منهزمان راه به انعام گرفت

لمعهٔ خنجرش از صبح ظفر شعله کشید

همه میدان فلک خنجر بهرام گرفت

ساقی همتش از جام کرم جرعه بریخت

آز دستارکشان راه در و بام گرفت

حرم کعبهٔ ملکش چو بنا کرد قضا

شیر لبیک زد آهوبره احرام گرفت

داغ فرمانش چو تفسیده شد آرایش تن

نسخهٔ اول ازو شانهٔ ایام گرفت

نامش از سکه چو بر آینهٔ چرخ افتاد

حرف حرفش همه در چهرهٔ اجرام گرفت

برق در خاره نهان گشت جز آن چاره ندید

چون به کف تیغ زراندود و لب جام گرفت

کورهٔ دوزخ مرگ آتش از آن تیغ ستد

کوزهٔ جنت جان مایه از آن جام گرفت

ای سکندر اثری کانچه سکندر بگشاد

کارفرمای نفاذت بدو پیغام گرفت

هرچه ناکردهٔ عزم تو، قضا فسخ شمرد

هرچه ناپختهٔ حزم تو، قدر خام گرفت

بارهٔ عدل تو یک لایه همی شد که جهان

گرگ را در رمه از جملهٔ اغنام گرفت

جامهٔ جنگ تو یک دور همی گشت که خصم

نطفه را در رحم از جملهٔ ایتام گرفت

حرف تیغ تو الف‌وار کجا کرد قیام

که نه در عرصه الف خفتگی لام گرفت

بر که بگشاد سنان تو به یک طعنه زبان

که نه در سکنه زبانش همه در کام گرفت

صبح ملکی که نه در مشرق حزم تو دمید

تا برآمد چو شفق پس روی شام گرفت

تا جنین کسوت حفط تو نپوشید نخست

کی تقاضای وجع دامن ارحام گرفت

بس جنین خنصر چپ عقد ایادیت گذاشت

به لب از بهر مکیدن سر ابهام گرفت

ای عجب داعی احسانت عطا وام نداد

شکر احسانت جهان چون همه در وام گرفت

هرچه در شاخ هنر باغ سخن طوطی داشت

همه را داعیهٔ بر تو در دام گرفت

دست خصمت به سخا زان نشود باز که بخل

دستهاشان به رحم در همه در خام گرفت

همه زین سوی سراپردهٔ تایید تواند

هرچه زانسوی فلک لشکر اوهام گرفت

تا ظفریافتگان منهزمان را گویند

که سرخویش فلانی چه به هنگام گرفت

عام بادا ظفرت برهمه کس در همه وقت

که ز تیغ تو جهان ایمنی عام گرفت

خیز و با چشم چو بادام به بستان می خواه

که همه ساحت بستان گل بادام گرفت

اگر در حیز گیتی کمالست

ز آثار کمال‌الدین خالست

جهان محمدت محمود صدری

که بر مسند جهانی از رجالست

کمالی یافت عالم زو که با او

جز اندر بحر و کان نقصان محالست

ز بیم بخشش متواریانند

که دایم با تو از ایشان وصالست

یکی در حقهٔ قعر بحارست

یکی در صرهٔ جوف جبالست

به عهد او که دادیم باد عهدش

کمینه ثروت آمال مالست

طمع کی گربه در انبان فروشد

که بخل امروز با سگ در جوالست

چنان رسم سؤال از دهر برداشت

که پنداری زبان حرص لالست

سال ار می‌کند او می‌کند بس

سؤالی کان هم از بهر سؤالست

نخوانم کلک او را نال از این پس

که دریای نوالست آن نه نالست

مثال چرخ و خاک بارگاهش

حدیث تشنه و آب زلالست

چو گردونست قدرش نه که آنجا

نهایات جنوبست و شمالست

بحمدالله نه زان جنس است قدرش

که در ذاتش نهایت را مجالست

چو خورشید است رایش نه که او را

خللهای کسوفست و وبالست

معاذالله نه زان نوعست رایش

که او را در اثر تغییر حالست

خداوندا بگو لبیک هرچند

که بر خلقان خداوندی وبالست

تو آنی کز پی فرمان جزمت

میان چرخ را جوزا دوالست

کرشمهٔ همت تست آنکه دایم

ز گیتی التفاتش را ملالست

من ار گویم ثنا ورنه تو دانی

صبا را کمترین داعی نهالست

ز نیکو گفت حالش بی‌نیاز است

کسی را کاسمان نیکو سگالست

علو سدهٔ مدح تو آن نیست

که با آن فکرتی را پر و بالست

کسی چون در سخن گنجد که مدحش

نه در اندازهٔ وهم و خیالست

خود ادراک تو بر خاطر حرامست

گرفتم شعر من سحر حلالست

کمالت چون تن‌اندر نطق ندهد

چه جای حرف و صوت و قیل و قالست

ترا گردون سفال آید ز رتبت

اگر چند اندر اقصای کمالست

مرا از طبع سنگین آنچه زاید

صدای اصطکاک آن سفالست

پس آن بهتر که خاموشی گزینم

که اینجا از من این خیر الخصالست

الا تا سال و مه را در گذشتن

بد اختر در قیاس نیک فالست

بداختر خصم و نیکوفال بادی

همی تاکون دور ماه و سالست

هلالی را که بر گردون نسبت

ز تو امید صد جاه و جلالست

ز دوران در تزاید باد نورش

الا تا بر فلک بدر و هلالست

ملک هم بر ملک قرار گرفت

روزگار آخر اعتبارگرفت

بیخ اقبال باز نشو نمود

شاخ انصاف باز بار گرفت

مدتی ملک در تزلزل بود

عاقبت بر ملک قرار گرفت

ملک تاج‌بخش و تاج ملوک

کز یمین ملک در یسار گرفت

آنچه ملکی به یک سوال بداد

وانکه ملکی به یک سوار گرفت

صبع تیغیش چو از نیام بتافت

آفتاب آسمان حصار گرفت

عکس بزمش چو بر سپهر افتاد

خانهٔ زهره زو نگار گرفت

رزم او را فلک تصور کرد

ساحتش تیغ آبدار گرفت

بزم او را زمانه یاد آورد

فکرتش نقش نوبهار گرفت

سایهٔ حلم بر زمین افکند

گوهر خاک ازو وقار گرفت

شعلهٔ باس بر اثیر کشید

گنبد چرخ ازو شرار گرفت

ملکا، خسروا، خداوندا

این سه نام از تو افتخار گرفت

نه به انگشت عد و حصر قضا

چرخ جود ترا شمار گرفت

نه به معیار جزو و کل قدر

بار حلم ترا عیار گرفت

همه عالم شعار عدل تو داشت

ملک عالم همان شعار گرفت

پای ملک استوار اکنون گشت

که رکاب تو استوار گرفت

روز چند از سر خطا بینی

ملک ازین خطه گر کنار گرفت

سایه بر کار خصم نفکندی

گرچه زاندازه بیش کار گرفت

خجل اینک به عذر باز آمد

سر بخت تو در کنار گرفت

همتت بی‌ضرورتی دو سه روز

انفرادی به اختیار گرفت

گوشه‌ای از جهان بدو بگذاشت

گوشهٔ تخت شهریار گرفت

تا به پایش زمانه خار سپرد

تا به دستش زمانه مار گرفت

روز هیجا که از طرادهٔ لعل

موکبت شکل لاله‌زار گرفت

کارزار از هزاهز سپهت

صورت قهر کردگار گرفت

از نهیب تو شیر گردون را

آب ناخورده پیشیار گرفت

فتنه را زارزوی خواب امان

هوس کوک و کوکنار گرفت

ای به خواری فتاده هر خصمی

کاثر خصمی تو خوار گرفت

خصم اگر غره شد به مستی ملک

چون دماغش ز می بخار گرفت

پای در دامن امل بنداشت

دامن ملک پایدار گرفت

ملک در خواب غفلتش بگذاشت

ملکی چون تو هوشیار گرفت

خیز و رای صبوح دولت کن

هین که خصمانت را خمار گرفت

تا در امثال مردمان گویند

دی چو بگذشت حکم پار گرفت

روزگار تو باد در ملکی

که نه گیتی نه روزگار گرفت

زمانهٔ گذران بس حقیر و مختصرست

ازاین زمانهٔ دون برگذر که بر گذرست

به حل و عقد جهان را زمانه‌ایست دگر

که پیشکار قضا و مدبر قدرست

کف کفایت و رای صواب صدر اجل

به حل و عقد جهان را زمانهٔ دگرست

صفی ملت اسلام و نجم دین خدای

عمر که وارث عدل و صلابت عمرست

بلند همت صدری که طبع و دستش را

قضا پیام‌ده است و سخا پیام‌برست

به جنب فکرت او برق گوییا زمنست

به جای خاطر او بحر گوییا شمرست

به قدر هست چو گردون اگرچه در جهتست

به رای هست چو خورشید اگرچه سایه‌ورست

بر عنایت او سعی چرخ نامشکور

بر عطیت او ملک دهر مختصرست

چو لطفش آید پتیارهٔ زمانه هباست

چو قهرش آید اقبال آسمان هدرست

ز لطف او مرگ اندیشه کرد کلک شکر

از آن قبل که نهان دلش همه شکرست

ز بهر خدمت اندیشه‌ای که در دل اوست

ز پای تا به سرش صد میان با کمرست

ایا زمانه مثالی که از سیاست تو

چو عالمی ز زمانه زمانه بر خطرست

تویی که معدهٔ آز از عطات ممتلی است

تویی که دیدهٔ بخل از سخات بی‌بصرست

سحاب دست ترا جود کمترین باران

محیط طبع ترا علم کمترین گهرست

به آتش اندر ز آب عنایت تو نمست

به آب در ز سموم سیاستت شررست

چو جرم شمس همه عنصر تو از نورست

چو ذات عقل همه جوهر تو از هنرست

سپهر بر شده رازی ندارد از بد و نیک

که نه طلایهٔ حزم ترا از آن خبرست

چو اتصال سعود و نحوس چرخ کبود

رضا و خشم ترا در جهان هزار اثرست

پر از خدنگ نوائب همی بریزد ازآنک

همای قدر ترا روزگار زیر پرست

تو آن جهان امانی که در حمایت تو

تذرو با شه و روباه ماده شیر نرست

سماک رامح اگر نیزه بشکند چه عجب

کنون که پیش حوادث حمایتت سپرست

جهان امن ترا چون ارم دو صد حرمست

سپهر قدر ترا چون قمر دو صد قمرست

ز خواب امن تو در کون کس نشان ندهد

که جز به دیدهٔ بخت تو اندرون سهرست

عدو به خواب درست از فریب کین تو نیز

بدان دلیل که بیدار گنگ و کور و کرست

اگرچه مایهٔ خواب از رطوبت طبعست

خلاف نیست که آن از حرارت جگرست

شب حسود تو شامیست بی‌کرانه چنان

که روز حشر ز صبحش پگاه خیرترست

همیشه تا بشری راز روی مایه و سبق

چهار عنصر و نه چرخ مادر و پدرست

چو چار عنصرت اندر جهان تصرف باد

کزین چهار چو نه چرخ همتت زبرست

به قدر و جاه و شرف در جهان سمر بادی

که داد و دین و هنر در جهان ز تو سمرست

مباد جسم تو خالی ز جانت از پی آن

که جان ز جان تو دارد هرآنکه جانورست

به گام کام بساط زمانه را بسپر

که پای همت تو چون ملک فلک سپرست

گرچرخ را در این حرکت هیچ مقصدست

از خدمت محمدبن نصر احمدست

فرزانه ای که بابت گاهست وبالشست

آزاده‌ای که درخور صدرست ومسندست

با بذل دست بخشش او ابر مدخلست

با سیر برق خاطر او ابر مقعدست

از عزم او طلایه تقدیر منهزم

با رای او زبانهٔ خورشید اسودست

چون حرف آخرست ز ابجد گه سخن

وز راستی چو حرف نخستین ابجدست

تا ملک ز اهتمام تو تمهید یافتست

شغل ملوک و کار ممالک ممهدست

ای سروری که حزم تو تسدید ملک را

هنگام دفع حادثه سد مسددست

از عادت حمید تو هر دم به تازگی

رسمیست در جهان که جهانی مجددست

تادست تو گشاده شد اندر مکاتبت

از خجلت تو دست عطارد مقیدست

اصل جهان تویی و ازو پیشی آنچنانک

اصل عدد یکیست ولی نامعددست

چشم نیاز پیش کف تو چنان بود

گویی که چشم افعی پیش زمردست

خصم ترا به فرق برست از زمانه دست

تاپای تو ز مرتبه بر فرق فرقدست

اسب فلک جواد عنان تو شد چنانک

ماه و مجره اسب ترا نعل و مقودست

تا شکل گنبد فلک و جرم آفتاب

چون درقهٔ مکوکب و درع مزردست

تیغ فلک ز تیغ تو اندر نیام باد

تا بر فلک مجره چو تیغ مهندست

چشم بد از تو دور که در روزگار تو

چشم بلا و فتنهٔ ایام ارمدست

یارب این بارگاه دستورست

یا نمودار بیت معمورست

یا سپهرست و ماه مسرع او

مسرع قیصرست و فغفورست

یا بهشتست و حوض کوثر او

جام زرین و آب انگورست

بل سپهرست کاندرو شب و روز

ماه و خورشید مست و مخمورست

بل بهشتست کاندرو مه و سال

باده‌کش هم فرشته هم حورست

از صدای نوای مطرب او

دایم اندر سیم فلک سورست

وز ادای روات شاعر او

گوش چون درج در منثورست

غایتی دارد اعتدال هواش

که ازو چار فصل مهجورست

تشنه را زان هوا نمی‌سازد

زان برنج سبات رنجورست

مرده را زنده چون کند به صریر

در او گرنه نایب صورست

بی‌تجلی چرا نباشد هیچ

صحن او گرنه ثانی طورست

دامن سایهٔ کشیدهٔ اوست

که ازو راز روز مستورست

مسرع صبح اگر درو نرسد

شعلهٔ آفتاب معذورست

بر بساطش اگرچه نیم شب است

سایها را گذاره از نورست

کز تباشیر صبح رای وزیر

دست آسیب شب ازو دورست

صاحب عادل افتخار جهان

که جهانش به طبع مامورست

صدر اسلام و مجد دولت و دین

که برو صدر ملک مقصورست

آنکه در کلک او مرتب شد

هرچه در سلک دهر مقدورست

آنکه در دار دولت از رایش

هرکجا رایتست منصورست

آنکه با ذکر حلم و رافت او

خاک معروف و باد مذکورست

آنکه تا هست حرص و حرمان را

کیسه مرطوب و کاسه محرورست

قلمش تا مهندس ملکست

فتح معمار و تیغ مزدورست

تا که در جلوهٔ عروس بهار

سعی خورشید سعی مشکورست

شب و روزش بهار دولت باد

تا به خورشید روز مشهورست