اعتیاد یک بیماری روانی، اجتماعی و اقتصادی است
که از مصرف غیرطبیعی و غیر مجاز برخی مواد مانند الکل، تریاک، حشیش و ... ناشی می‌شود
و باعث وابستگی روانی یا فیزیولوژیک فرد مبتلا (معتاد) به این مواد می‌شود
و در عملکرد جسمی، روانی و اجتماعی وی تأثیرات نامطلوب بر جای می‌گذارد.
بررسی پدیده اعتیاد در قالب علوم پزشکی ، روان‌شناسی و جامعه‌شناسی صورت می‌گیرد. از سال ۱۹۶۴ میلادی سازمان بهداشت جهانی استفاده از عبارت وابستگی دارویی یا وابستگی به دارو را به جای اصطلاح اعتیاد توصیه نموده‌است، اما استفاده از اصطلاح اعتیاد هنوز رایج است .
اعتیاد حالتی است که ناشی از استعمال مداوم بعضی از داروها (موسوم به مواد مخدر) می‌باشد به‌طوری که قطع استفاده از این مواد باعث بروز اختلال در عملکرد بدن انسان می‌شود . این وابستگی از طرفی باعث تسکین و آرامش موقت و گاهی تحریک و نشاط گذرا برای فرد میگردد و از طرف دیگر بعد از اتمام این اثرات سبب جستجوی فرد برای یافتن مجدد ماده و وابستگی مداوم به آن می‌شود. در این حالت فرد هم از لحاظ جسمی و هم از لحاظ روانی به ماده مخدر وابستگی پیدا می‌کند .
تاریخچه :
در میان انواع مواد مخدر آشنایی با تریاک سابقه تاریخی طولانی تری دارد . لوحه های گلی کشف شده متعلق به هزار سال قبل از میلاد حاکی از آن است که سومریان از آن زمانها به کشت خشخاش پرداخته و از آن استفاده می کردند .خشخاش ابتدا در مصر کشت می شد . در ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد تخم خشخاش از مصر به یونان برده شد . در قرن پنجم قبل از میلاد بازرگانان عرب تخم خشخاش را به ایران وارد کردند . بررسی های تاریخی در خصوص عرضه مواد مخدر نشان می دهد که این ماده توسط پرتغالی ها به هندوستان وارد شده است و قرنها بعد انگلیسی ها سهم بسزایی در شیوع اعتیاد به تریاک در کشورهای مختلف داشته اند و حتی انگلستان جهت افزایش سلطه تجاری خویش اقدام به تاسیس کمپانی هند شرقی کرد و از این طریق تریاک را به سایر کشورهای جهان صادر نمود .بدیهی است که تولید انبوه مواد مخدر و عرضه وسیع آن در بازارهای جهانی روز به روز بر شمار مصرف کنندگان مواد مخدر افزوده است به گونه ای که امروزه اعتیاد به مواد مخدر در ردیف بحرانهای مهم جهانی قرار گرفته است . روند رو به افزایش اعتیاد و خسارتهای اقتصادی ، اجتماعی و بهداشتی آن بر کسی پوشیده نیست . تخمین زده می شود که هر معتاد ایرانی هر سال حدود یک میلیون تومان به جامعه زیان اقتصادی وارد می کند .
نتایج تحقیقات نشان می‌دهد که درصد اعتیاد در سنین پایین در ایران رو به افزایش است و رویکرد به اعتیاد به عنوان یک بیمارى که مستلزم درمان است ، در این پژوهش متوسط سن شروع اعتیاد را 24 سال ذکر شده که از این افراد بیش از 51 درصد بین 20 تا 40 سال و 45 درصد زیر 20 سال سن داشته‌اند.
مهمترین عامل اعتیاد به مواد مخدر در ایران و به ویژه در بین جوانان ، ریشه در اعتقادات و فرهنگ مردم دارد که معضلات اقتصادى ، بیکارى و نبود امنیت شغلی آن را تشدید می‌کند. در این تحقیق همچنین به نقش خانواده به عنوان اصلی‌ترین مراکز کنترل رفتار فردى اشاره شده که گاهی با آسیب‌پذیر شدن خود، عاملی براى گرایش جوانان به اعتیاد می‌شود. این محیط در ایران طی چند سال اخیر به علت اختلال در روابط والدین با فرزندان از جمله به سبب گرفتارى پدر و مادر و یا اعتیاد آنها، متزلزل و ثبات آن با چالش روبرو شده است.
دسترسی آسان به مواد مخدر در ایران (به خاطر همجوارى با افغانستان و در مسیر قاچاق بودن) ، عدم یک برنامه مدون و پایدار براى پیشگیرى از اعتیاد ، کمبود امکانات تفریحی ـ ورزشی و سرکوب برخی از خواسته‌هاى طبیعی جوانان از جمله علل ذکر شده براى گرایش آنان به استعمال مواد مخدر است. بر طبق نتایج این پژوهش، دوستان و محیط نامناسب عامل روى آورى 60 درصد افراد به مواد مخدر است و این عامل خود در بازگشت به اعتیاد همچنان پررنگ‌ترین عامل محسوب می‌شود. در این پژوهش 17 درصد معتادان درمان بیماری‌هاى بعضاً پیش پا افتاده مانند سرماخوردگی، دردهاى مفصلی، دردهاى عصبی و آرتروز را عامل استفاده از مواد مخدر ذکر کرده‌اند که به اعتقاد محقق این نشانگر میزان تاثیر باورها و ضعف فرهنگی در خصوص مراجعه و اعتماد به پزشک است. همچنین بسیارى به این علت که در هنگام ترک اعتیاد اذیت شده‌اند، به مصرف مجدد روى آورده‌اند که این می‌تواند نتیجه خود درمانی و یا عدم درمان صحیح از سوى درمانگر باشد. در این پژوهش در خصوص نوع مواد مصرفی و میزان آن توسط معتادان آمده است :
سیگار اولین ماده مصرفی در 19/73 درصد افراد است و این معتادان قبل از اعتیاد به مواد مخدر، سیگار مصرف می‌کرده‌اند . همچنین در این تحقیق به بالا بودن مصرف « تریاک » در کشور اشاره شده که نوع مصرف در 34/67 درصد بیماران تریاک ، در 38/20 درصد افراد شیره تریاک و در 12/12 درصد معتادان هرویین می‌باشد.
در این تحقیق آمده است :
نزدیک به 40 درصد افراد تجربه استعمال حشیش و 50 درصد تجربه نوشیدن مشروبات الکلی را داشته‌اند. از دیگر یافته‌هاى این پژوهش، حصول یک رابطه معنی‌دار و معکوس بین میزان تحصیلات و اعتیاد است. به این معنا که افراد تحصیل کرده کمتر دچار اعتیاد به مواد مخدر می‌شوند و بیش از 90 درصد این بیماران بی‌سواد بوده یا داراى تحصیلات دیپلم و زیر دیپلم هستند.
در این پژوهش در خصوص انگیزه‌هاى ترک اعتیاد آمده است :
بیش از 60 درصد از معتادان با اعلام انزجار از ادامه این روند و خسته شدن از وضعیت فعلی، براى ترک اعتیاد اقدام می‌کنند. درمان نامناسب اعتیاد توسط پزشکان ناوارد و ایجاد عوارض سوء براى فرد، ترس از اطلاع یافتن خانواده از اعتیاد فرد در هنگام ترک اعتیاد و ناتوانی افراد در شناسایی پزشکان رازدار و معتمد، از جمله عواملی ذکر شده که باعث می‌شود فرد برخلاف میلش به مصرف مواد مخدر ادامه دهد.
مواد اعتیادآور :
سازمان بهداشت جهانی مواد اعتیادآور را از جهت تأثیر آنها بر انسان به ۸ دسته کلی تقسیم می‌کند که عبارتند از :
1. توهم زا
2. کانابیس یا شیره گیاه شاهدانه
3. مواد مخدر
4. سستی‌زاها (مسکن‌ها - خواب آورها)
5. آرام بخش‌ها
6. چسب و مواد فرار (مواد استنشاقی)
7. محرک‌ها
8. الکل ، توتون و قهوه
مراحل اعتیاد :
1. آشنایی : در این مرحله فرد از راه های مختلف مثلاً از طریق دوستان خود با مواد مخدر و نحوه استعمال آن آشنا می‌شود.
2. شک و تردید : در این مرحله فرد سعی می‌کند با میل خود مبارزه کند.
3. اعتیاد واقعی : در این مرحله فرد دچار اعتیاد می‌شود و برای رسیدن به حالت نشئگی، هر بار بر میزان مصرف خود می‌افزاید.
زیان‌های جانبی :
اعتیاد به مواد مخدر افزون بر زیان‌هایی که به طور مستقیم برای مصرف‌کنندهٔ آن دارد و هیچ فایده و سودی برای استفادهٔ آن تأیید نشده است یکی از عوامل اصلی گسترش بیماری هایی چون ایدز و هپاتیت می‌باشد و همچنین زیان‌های اجتماعی و اقتصادی درخوری برای جامعه دارد که از آن میان می‌توان به از بین بردن بخشی از نیرو و مغز فعال جامعه اشاره کرد. به تازگی برخی با مدلسازی اعتیاد با به کارگیری دانش اقتصاد نشان داده‌اند که درآمد و مصرف امروز مواد مخدر به چه میزان بر تقاضای مواد مخدر در آینده تأثیر خواهد گذاشت .
آزمایش اعتیاد :
یکی از آزمایش‌های سنتی اعتیاد آزمایش ادرار است که روشی حتمی و دقیق نبوده و فرد می‌تواند با استفاده از مصرف مواد شیمیایی ویژه‌ای نتیجهٔ آزمایش را تغییر دهد هرچند که روش‌های دیگری برای آزمایش اعتیاد وجود دارد که با اطمینان بسیار بالا می‌توان از آنها بهره گرفت.
مواد مخدر :
مواد مخدر موادی هستند که مصرف آنها در انسان حالت لذت و خوشی کاذبی به وجود می آورد و وابستگی جسمی و روانی ایجاد می کند و بروز همین حالات و کیف و لذت پس از اولین مصرف که در بعضی مواد فقط به علت کنجکاوی مبادرت به آن می گردد باعث تداوم مصرف و اعتیاد می شود . مواد مخدر در حال حاضر از تنوع زیادی برخوردار است به همین جهت تقسیمات متعددی در مورد انواع آن از نظر منشا شیمیایی یا طبیعی و آثار مصرف و ... وجود دارد . دسته ای از این مواد بر روی جسم اثر می گذارد و دسته ای از آنها بر روی روان فرد تاثیر می گذارند .
نوجوانان و جوانان و و یژگیهای آنان :
زندگی انسان در مراحل متمایز کودکی ، نوجوانی ، جوانی و بزرگسالی می گذرد . دوره کودکی فرد که دوره اساسی برای تکلیف و شکل گیری و قوام شخصیت او به حساب می آید در این دوره طفل فاقد قوه تمییز است. دوران کودکی را شاید بتوان مهمترین دوران در زندگی فرد به حساب آورد. اختلالات و نابهنجاریهایی که در رفتار نوجوان در سن بلوغ ظاهر می شود ناشی از عدم توجه صحیح والدین به سن حساس طفولیت ، نبودن برنامه های صحیح پرورشی در جهت رشد فکری افراد در این دوران بوده و منجر به عدم سازش و انطباق طفل با محیط و همچنین به وجود آمدن انحرافات اخلاقی ،اجتماعی و سرکشی نسبت به قوانین جامعه می گردد. با توجه به بافت جامعه ما پسران نوجوان بیشتر از دختران در خارج از خانه به سر می برند و اکثر اوقات خود را در کوچه و برزن و خیابان با دوستان باب و ناباب می گذرانند و با آنان همگام و چه بسا همدل و همراز می شوند و گاه نیز از مدرسه و درس کناره گیری می کنند که این خود خطری قویتر و جدیتر است.
شخصیت و رابطه آن با اعتیاد :
معتادین به مواد مخدر از گروههای مختلف اقتصادی ، اجتماعی و ... بوده و به هیچ وجه یک گروه خاص و متجانس از نظر شخصیتی نیستند . به طور کلی از نظر شخصیتی و روانی معتادان را در دو گروه کاملاً متفاوت می توان تصور کرد .
گروه اول : مجرمین و متخلفین اجتماعی هستند و چون اعتیاد یک عمل خلاف است راه و رسم آنها شده است . این افراد در حقیقت مجرمین معتاد بوده و دارای شخصیتی سایکوپات و یا ضد اجتماعی هستند.
گروه دوم : از قشرهای مختلف اجتماعی و دارای شخصیتهای مختلف بوده و به مناسبت مشکلات تربیتی ، شخصیتی ، عاطفی و ... به اعتیاد روی می آورند .
