سنگهای پرکامبرین به ویژه مجموعه‌های پرکامبرین پسین ایران نشانه‌ها و انباشته‌های در خور توجهی از منابع معدنی دارند که نام و ویژگی‌های عمومی پاره‌ای از آنها به شرح زیر است:
آهن: بیشتر ذخایر آهن ایران، در گسترة ایران مرکزی قرار دارند و با سنگهای پرکامبرین همراه‌اند. در این کانسارها، کانة اصلی مگنتیت است که با هماتیت، مارتیت و به طور فرعی پیریت، اسفن و آپاتیت همراه است. کانسارآهن چادرملو (خاور یزد)، معدن آهن چُغارت (در شمال بافق) و معدن گل
گهر (در سیرجان) از آن جمله‌اند. افزون بر آن می‌توان به نشانه‌های موجود در اردکان یزد و زنجان (معدن آرجین) اشاره کرد. نشانه‌های آهن منسوب به پرکامبرین نواحی جنوب خاوری علم کوه، بندرانزلی و تکاب آذربایجان نیاز به بازنگری دارند. گفتنی است که در بیشتر نواحی یاد شده، به ویژه ذخایر بزرگ چادرملو و چُغارت، پیدایش آهن به طور عمده نتیجة متاسوماتیسم آتشفشانی‌های پرکامبرین توسط یک ماگمای گرانیتی دانسته شده است.
طلا: با ارزش‌ترین معدن طلای ایران در پی سنگ پرکامبرین منطقة موته (جنوب خاوری گلپایگان) است. در این معدن، طلا به صورت آغشتگی با پیریت است و هیچ
گاه طلا به تنهایی دیده نشده است. به ظاهر طلا به دلیل وزن مخصوص زیاد در قسمت‌های پایین ماگما متمرکز شده ولی پیریت‌های آغشته به طلا، همراه با محلول‌های گرمابی، به سطح زمین رسیده‌اند. جدا از معادن موته (چاه خاتون، سنجده، دره اشکی، چاه‌باغ، چاه علامه، تنگ زر و
…
) در مناطق ماسوله، تکاب، شاهین‌دژ، بایچه
–
بولاغ نیز نشانه‌هایی از طلا به سن پرکامبرین گزارش شده که نیاز به بازنگری دارد.
سرب و روی: در منطقة بافق، کانسار‌های متعددی از سرب و روی، به ویژه در سنگهای پرکامبرین پسین (سری ریزو) وجود دارد. معدن کوشک بزرگ
ترین کانسار سرب و روی پرکامبرین ایران مرکزی است. در این معدن،کانة اصلی گالن است که به صورت لایه‌ای و عدسی شکل در لابلای سنگهای آتشفشانی، به ویژه رسوبات شیلی کربن‌دار قرار دارد. افزون بر آن، در ناحیة زریگان، دوزخ دره، کاشمر، اردکان یزد، اردستان نایین ذخایر متوسطی از سرب و روی در مجموعه‌های پرکامبرین پسین وجود دارد. در معدن سرب و روی انگوران، به عنوان یکی از غنی‌ترین انباشته‌های سرب و روی ایران، مادة معدنی به صورت اکسیدی و سولفیدی و به شکل نواری است. اگرچه این کانسار به سن پرکامبرین دانسته شده، ولی سن پالئوزوییک همچنان محتمل است.
اورانیم: در ناحیة ساغند، اورانیم در مجموعه‌ای از سنگهای آذرآواری زیر دریایی قرار دارد که در فاصلة چینه‌نگاشتی بین سازند تاشک (سازند ناتک) و سری ریزو قرار دارد. سامانی (1367) به این مجموعة کافتی، سازند ساغند نام داده است. در این ناحیه، ماگماتیسم قلیایی باعث متاسوماتیسم سازند ساغند و کانی‌سازی از نوع اورانیم، توریم، مولیبدن، وانادیم، سریم و لانتان شده است .
فسفات: در ناحیة اسفوردی (شمال بافق) مجموعه‌ای از سنگهای آتشفشانی وجود دارد که شیل، دولومیت و ماسه
سنگ
های سری ریزو را بریده‌اند. آتشفشانی‌های مذکور، بیشتر از نوع ریولیت‌های دگرسان شده و دایک‌های دیابازی حاوی آپاتیت به همراه هماتیت و مگنتیت هستند. همین آپاتیت‌ها و آپاتیت‌های مشابه هستند که ذخایر فسفات آذرین ایران مرکزی (اسفوردی
–
گزستان و
…
) را به وجود آورده‌اند. آپاتیت
های یافت شده در این ذخایر (به ویژه در اسفوردی) دارای مقادیر قابل توجهی عناصر خاکی کمیاب (
REE
) هستند که اهمیت قابل توجهی به این کانسارها می
دهد.
ریشه لغوی
سنگ شناسی رسوبی از دو کلمه
Sedimentary
به معنی رسوبی و
Petrology
به معنی
سنگ
شناسی
گرفته شده است
.
دید کلی
سنگهای رسوبی به دلیل داشتن منابع مهم نظیر
نفت
،
گاز
،
ذغال
،
آهن
،
اوارنیم
و نیز مواد مورد نیاز در
مصالح ساختمانی
مانند
آهک
،
گچ
و غیره از اهمیت خاصی برخوردارند لذا سنگ
شناسی رسوبی یکی از مهمترین شاخه‌های علوم زمین محسوب می‌گردد. در حدود 70
٪
از
سنگهای سطح زمین ، دارای منشا رسوبی هستند، و این سنگها عمدتا از
ماسه سنگها
،
سنگهای
آهکی
، شیل ها و به مقدار کمتری اما با همان معروفیت از
رسوبات نمک
،
سنگهای آهندار
، ذغال و چوب تشکیل شده است
.
تاریخچه و سیر تحولی
مطالعه سنگهای رسوبی از نظر مشخصات ساختی ، بافتی و ترکیب شیمیایی آنها ، اولین
بار در سال 1879 توسط
سوربی
انگلیسی انجام گرفت. وی مطالعه سنگهای
رسوبی در مقاطع نازک را برای اولین بار ابداع نمود. بعدها در 1899 ، کایوی فرانسوی
پاره‌ای از
مشخصات میکروسکوپی
و
مشخصات ماکروسکوپی
بعضی از سنگهای رسوبی در
کشور فرانسه را ، به صورت مصور تشریح و تفسیر کرد
.
از آن تاریخ به بعد ، به
پیروی از
کایو
، بررسیهای سنگهای رسوبی و کوشش اکثر
سنگ شناسان ، عمدتا بر
کانی
شناسی
و تشخیص کانیهای تشکیل دهنده این سنگها متمرکز گردید. که در این میان
ماسه سنگها و
رسوبات ماسه‌ای
و از میان کانی‌ها هم ،
کانیهای سنگین (دارای وزن مخصوص بیش از 2.85) ، بیشتر مورد توجه قرار
گرفتند
.
در سال 1919 ، ونت ورث آمریکایی برای سنجش اندازه ذرات و دانه های تشکیل دهنده
رسوبات تخریبی مقیاسی ارائه داد و به کمک مقیاس ونت ورث مطالعه دانه سنجی و
تجزیه‌های کمی و مکانیکی رسوبات بر مبنای اندازه دانه ها و فراوانی آنها ، میسر
گردید
.
سرانجام در 1933 ،
آدن
و
کرمباین
، مقیاسهای جدیدتری برای
اندازه گیری دانه‌های رسوبی
ارائه دادند و
در مکانیسم تجزیه‌های مکانیکی رسوبات تخریبی ، تسهیلات زیادتری ایجاد کردند. امروز
هم ،
مقیاسهای
اندازه گیری
متداول برای مطالعات
رسوب
شناسی
و سنگهای رسوبی ، به نام همین افراد معروف بوده و مورد استفاده سنگ
شناسان و رسوب شناسان قرار دارد
.
گروههای اصلی سنگهای رسوبی
رسوبات سیلیسی آواری
:
رسوبات سیلیسی
آواری (همچنین تحت عنوان رسوبات تریجنوس یا اپی کلاستیک خوانده می‌شوند) آنهایی
هستند که از خرده سنگهای قبلی که توسط فرآیند فیزیکی حمل و رسوب کرده‌اند، تشکیل
شده‌اند. این گروه شامل سنگها زیر می‌باشد
:
کنگلومراها
:
در این سنگها ، مواد
دانه درشت گرد شده در زمینه‌ای از مواد دانه ریز قرار دارند
.
برش‌ها
:
مواد دانه درشت گرد نشده در
زمینه‌ای از مواد دانه ریز قرار دارند
.
ماسه سنگها
:
اندازه دانه‌ها در ماسه
سنگها ، کمتر از 2 میلیمتر است
.
گلسنگها
:
اندازه دانه‌ها کمتر از 2
میکرون می‌باشد
.
رسوبات بیوژنیک
،
بیوشیمیای
و
آلی
:
رسوباتی هستند که بیشتر منشا
بیو ژنیکی ، بیو شیمیایی و آلی دارند و شامل
:
سنگهای
آهکی
:
سنگهای آهکی می‌توانند هم از طریق ته نشست مستقیم
CaCo3
از
آب دریا
و هم از طریق رسوب کردن اسکلت‌های
کربناتی موجودات به وجود آید
.
چرت‌ها
:
چرت ، یک واژه خیلی کلی
برای رسوبات سیلیسی دانه ریز ، با منشا شیمیایی ، بیو شیمیایی یا بیوژنیکی
است
.
فسفاتها
:
یکی از مهمترین کانیهای
رسوبی فسفاتها ،
آپاتیت
می‌باشد
.
ذغال و
شیل
نفتی
:
ذغال و شیلهای نفتی که از
بقایای
موجودات زنده قدیمی
می‌باشند، انعکاسی از فرآیندهای دیانژ و دگرگونی
دارند
.
رسوبات شیمیایی
:
این رسوبات منشا
شیمیایی دارند و شامل موارد زیر می‌باشند
:
تبخیریها
:
تبخیریها عمدتا رسوبات
شیمیایی هستند که پس از
تغلیط نمک‌های محلول در آب
(
بر اثر
تبخیر
)
رسوب کرده‌اند
.
سنگهای آهندار
:
آهن
، عملا بر اندازه چند در صد در تمام سنگهای رسوبی وجود دارد، ولیکن بطور غیر معمول
، در جایی که مقدار آهن بیش از 15
٪
باشد، سنگهای آهندار را تشکیل
می‌دهد
.
رسوبات آذر آواری
:
رسوبات آذر آواری
رسوباتی هستند که عمدتا از دانه‌های با منشا ولکانیکی ، که از
فعالیت‌های آتشفشانی
همزمان سرچشمه
گرفته‌اند، تشکیل شده‌اند. و شامل موارد زیر می‌باشند
:
رسوبات اتوکلاستیک
:
سنگهای ولکانوژیکی
هستند که توسط برشی شدن
در جای
لاوا
تشکیل شده‌اند
.
رسوبات پیروکلاستیک
–
ریزشی
:
این
رسوبات به راحتی از طریق خرده‌های آتشفشانی خارج شده از یک مجرا یا یک شکاف ، بر
اثر
انفجار ماگماتیکی
، تشکیل می‌شوند
.
رسوبات ولکانی کلاستیک
–
جریانی
:
این رسوبات توسط انفجارات فورانی در محیطهای خشکی ایجاد می‌شوند
.
هیدروکلاستیک‌ها
:
هنگامی که لاوای
خارج شده ، با آب تماس پیدا کند، سرد شدن و خاموشی سریع ، باعث قطعه قطعه شدن لاوا
می‌شود. این قطعات پس از حرکت در آب و دانه دانه شدن رسوبات هیدروکلاستیک را تشکیل
می‌دهند
.
رسوبات اپی کلاستیک
:
رسوباتی هستند
که از حرکت و ته نشست مجدد رسوبات ولکانی کلاستیک ایجاد شده‌اند
.
اهمیت مطالعه
سنگهای رسوبی
سنگهای رسوبی در
ادوار
گذشته زمین شناسی
در محیطهای طبیعی متفاوتی که امروزه وجود دارد، رسوب
کرده‌اند. مطالعه این محیطهای عهد حاظر و رسوبات و فرآیندهای آنها به درک بیشتر
معادل قدیمی آنها کمک می‌کند
.
دلایل زیادی برای مطالعه سنگهای رسوبی وجود دارد زیرا ارزش اقتصادی کانی‌ها و
مواد موجود در آنها کم نمی‌باشد. سوخت‌های نفت و گاز از پختگی
مواد آلی
در رسوبات مشتق شده و سپس این مواد
به یک سنگ مخزن مناسب ، که عمدتا یک سنگ رسوبی متخلخل است، مهاجرت می‌کند. ذغال ،
سوخت فسیلی
دیگری است که البته در توالی‌های
رسوبی نیز وجود دارد. روشهای
رسوب
شناسی
و
سنگ
شناسی
به طور گسترده در پی جویی ذخایر جدید این منابع سوختی و سایر
منابع طبیعی
مورد استفاده قرار می‌گیرد
.
سنگهای رسوبی بیشتر
آهن
،
پتاس
، نمک و
مصالح ساختمانی
و بسیاری دیگر از مواد خام
ضروری را تامین می‌کنند
.
محیطها و فرآیندهای رسوبی و جغرافیای قدیمی و آب و هوای قدیمی ، همگی را
می‌توان از مطالعه سنگهای رسوبی استنباط کرد. اینگونه مطالعات به شناسایی و درک
تاریخ زمین شناسی
زمین کمک فراوانی می‌کند
.
سنگهای رسوبی حاوی زندگی گذشته زمین ، به فرم فسیل‌ها هستند که اینها مفاهیم اصلی
انطباق
چینه
شناسی
در
فازوزوئیک
می‌باشند
