تشخیص ترتیب نزول سُوَر و آیات قرآنی و ادراک مکّی و مدنی آن علاوه بر بهره های علمی و فقهی در شناخت ناسخ از منسوخ , عام و خاص , مقید و مطلق و نظایر آن , می تواند الگوی مناسبی برای شناخت شیوهء تبلیغ مبانی دینی و برنامه ریزی برای تنظیم اولویت ها از جهت موضوع و محتوا باشد, به خصوص اگر این امر با توجه وملاحظهء جامعه شناختیِ فرهنگی و اخلاقی و بررسی و شناخت شأن نزول و اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی وفرهنگی باشد.
شاید به لحاظ همین اهمیت فایدهء فراوان آن بود که دانشمندان اسلامی بحث های گسترده و عمیقی دربارهء آیات و سُوَر مکی و مدنی و راه شناخت آن ها نموده اند, و ملاک های متفاوتی ارائه داده اند, اگر چه برخی از آن ها کلیّت ندارد, لکن در سیر مجموعی تحقیق , مفید و ره گشا می باشد.
راه های شناخت آیات و سور مکی و مدنی
قبل از تبیین ملاک ها, ذکر این نکته را مفید می دانیم که بیست سورهء قرآن به اتفاق دانشمندان علوم قرآنی , مدنی است . و هشتاد و دو سوره مکی است و اختلاف نظر فقط در دوازده سورهء قرآنی است .(1)
مجموعهء قرآن را می توان به چند بخش تقسیم نمود: مدنی ; مکی ; مدنی و مکی ; نه مکی و نه مدنی .
ابن العربی در کتاب می نویسد: آن چه که ما اجمالاً از قرآن می دانیم , این است که قرآن متشکل از آیات مکی و مدنی , سَفَری و حَضَری , لیلی و نهاری , ارضی و سماوی و آیاتی است که میان آسمان و زمین یا زیر زمین یعنی در دل نماز نازل گردید.(2) برخی چهار راه برای تشخیص سور مکی از مدنی ارائه داده اند:
1 هجرت پیامبر6یا زمان .
2 مکان .
3 اشخاص یا مخاطبان .
4 ویژگی ها و صفات لفظی و معنوی .
مشهورترین ملاک ـ که عام ترین و بهترین آن نیز می باشد ـ هجرت نبیّ مکرّم 6است . بر پایهء این ملاک هرآیه ای که قبل از هجرت پیامبر6از مکه به مدینه , نازل شده , مکی است , اعم از این که در خود مکه یا اطراف آن ویا هنگام هجرت و قبل از رسیدن به مدینه نازل شده باشد. هر آیه ای که بعد از هجرت نازل شده , مدنی است , اعم ازاین که در خود مدینه نازل شده باشد یا در خارج از آن , مثل آیاتی که در صلح حدیبیه و سال فتح مکه یا در جنگ هاو برخی سفرها مثل حجة الوداع نازل شده است .
ب ) آیات و سُوَری که در مکه یا حوالی آن نازل شده , حتی اگر بعد از هجرت باشد, مکی است و آیات و سوری که در مدینه یا حوالی آن نازل شده , مدنی است . بنابراین آیات و سوری که در سفر نازل شده , نه مکی است و نه مدنی .
ج ) آیات سوری که مخاطب آن اهل مکه باشند, مکی است و اگر طرف خطاب , مردم مدینه باشند, مدنی محسوب می شوند.
اشکال مهم این طرح آن است که از کجا بفهمیم مخاطب اهل مکه هستند یا اهل مدینه ; به علاوه این روش ما را به هدف اصلی از شناختن آیات و سور مکی ومدنی و ترتیب نزول یا تقدم و تأخر آن نایل نمی گرداند, مثلاً ده آیهء اول سوره برائت مخاطبش مشرکان مکه هستند, اما .(3) یا سورهء ممتحنه از نظر زمان بعد از هجرت نازل شد و از نظر مکان در مدینه نازل گشت و محتوای آن تقویت قلوب مؤمنان و آماده سازی آنان در برخوردهای اجتماعی است . بنابراین باید آن را از سورمدنی نامید, ولی مخاطب آن اهل مکه می باشند.
بنابراین راه سوم نمی تاند ملاک و معیار خوبی برای تشخیص مکی و مدنی باشد. به همین جهت بهترین راه شناخت سور مکی و مدنی , ملاحظهء هجرت است .
به علاوه آن چه بعد از هجرت در خارج از مدینه نازل شد, با توجه به موقعیت برتر مسلمانان بوده است . به بیان دیگر: کلیهء آیات نازل شده بعد از هجرت ـ به خصوص آیاتی که در سال های پایانی عمر شریف پیامبر6نازل شده ـ باید از منظر حکومتی مورد بررسی قرار داد. در این صورت راه دوم نیز رهگشا و مفید نیست .
د) ویژگی ها و صفات لفظی و معنوی : در صورت شک و تردید در مکی و مدنی بودن برخی سور و آیات ونداشتن دلیل قابل اعتماد می توان از برخی شواهد و قراین لفظی یا معنوی شک و تردید را برطرف نمود.(4)
در ذیل به برخی از آن اشاره می کنیم :
ویژگی های سوره های مکی :
هر سوره ای که در آن , سجده وجود دارد, مکّی است .
2 هر سوره ای که در آن لفظ, به کار رفته , مکی است .
3 هر سوره ای که با حروف مقطعه از قبیل الم , و الر, آغاز شده ـ جز سورهء بقره و آل عمران ـ مکی است و سوره ءرعد اختلافی است .
4 هر سوره ای که در آن آمده , به شرط این که در آن نباشد, مکی است .
5 هر سوره ای که در آن قصص انبیا و ملل گذشته باشد, جز سورهء بقره , مکی است .
6 هر سوره ای که در آن داستان حضرت آدم و ابلیس آمده باشد, جز سورهء بقره , مکی است .
7 سور مکی دارای سوگند زیاد است .
8 آیات و سور مکی کوتاه و بین آیات آن متجانس صوتی وجود دارد.
ویژگی های سور مدنی
1 سوره هایی که در آن ها فرمان جنگ و جهاد و احکام آن آمده باشد, مدنی است .
2 سوره هایی که در آن ها از احکام , حدود, حقوق و قوانین مدنی , اجتماعی و سیاسی بحث شده باشد, مدنی است .
3 سوره هایی که از منافقان یاد شده , غیر از سورهء عنکبوت که یازده آیهء اول آن مدنی است , بقیه مکی است .
4 سوره هایی که با اهل کتاب (یهودی ها و مسیحی ها) مجادله نموده باشد.
5 آیات و سوره های مدنی اکثراً طولانی و همراه با سبک آرام قانون گذاری است .
6 سوره های مدنی با تفصیل و برهان و ادله اصول عقاید را مطرح می کند.(