برج گنبد کاووس یا میل گنبد، واقع در شهر گنبد کاووس دراستان گلستان ایران، بلندترین برج آجری دنیاست که در قرن چهارم هجری،( یازدهم میلادی) بنا شده است. این بنا، طبق کتیبه کوفی آجری گرداگرد آن، درسال 397 هجری قمری برابر با 375 هجری شمسی در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر از پادشاهان آل زیار ساخته شده است. شهر گنبد کاووس کنونی در حوالی شهر جرجان کهن قرار دارد که پایتخت پادشاهان آل زیار بوده است. این برج از زیباترین و باشکوه‌ترین بناهای اوایل دوره اسلامی است که علیرغم استفاده بسیار کم از عناصر تزیینی در آن، دارای ساختاری متناسب، موزون، مستحکم و زیباست که نوعی احساس شکوه و زیبایی را به بیننده القا می‌کند.
این بنای باشکوه بر روی تپه‌ای ساخته شده است که نزدیک 15متر از زمین اطراف آن بلندی دارد و ساختمان آن از سه بخش پی، بدنه و گنبد تشکیل شده که روی هم رفته 55 متر ارتفاع دارند. بدین ترتیب، با احتساب ارتفاع تپه، این برج حدود 70 متر از سطح زمین های اطراف مرتفع تر است که این موضوع به شکوه و جلال آن افزوده است. بدنه برج بر روی پایه‌ای مدور قرار گرفته که تنها نزدیک به دو متر آن بیرون از سطح زمین قرار دارد و حجم وسیعی از آن در دل تپه فرورفته است. بدنه برج از خارج دارای 10 پره مثلثی شکل است که به فواصل مساوی از یکدیگر قرار دارند و از پای بست بنا شروع و تا زیر گنبد ادامه دارند. بدنه بنا سراسر از آجرهای پخته قرمز رنگ ساخته شده که در نهایت پختگی و استحکام هستند و به علت تابش آفتاب در طول قرن ها به رنگ زرد طلایی زیبایی درآمده که خود بر زیبایی بنا افزوده است. گنبد مخروطی بنا به ارتفاع 18 متر بدون هیچ واسطه‌ای برروی بدنه برج قرار گرفته و دارای شیب تند و سطح صاف و صیقلی است و برخلاف اکثر برج‌ها و گنبدهای آرامگاهی، تک پوش است که این موارد باعث ماندگاری آن شده است.
شاید کمتر کسی از مردم ایران می دانند که این برج در یک‌نظرسنجی بین المللی از سوی شماری از معماران مشهور جهان، به عنوان بهترین اثر مهندسی تاریخ بشر انتخاب شده است. دلایل این انتخاب جالب است: این برج که بیش از 50 متر ارتفاع دارد، بیش از هزار سال پیش ساخته شده و در این مدت دو بار زلزله‌های شدیدتر از 6 ریشتر را از سر گذرانده، اما همچنان سالم، استوار و پابرجا ایستاده است. برج گنبد فقط از آجر ساخته شده و درآن هیچ خبری از بتون آرمه و اسکلت فلزی و فولاد و ... نیست. در حالیکه نه فرسوده شده و نه زلزله توانسته حتی یک ترک به آن بیندازد. محاسبات مهندس سازنده برج آن قدر دقیق بوده است که برج حتی در شدیدترین زلزله هم پس ازلرزه‌ها و تکان‌های معمول دوباره دقیقاً سر جای خود بر می‌گردد. همچنین دقت در برآورد مقاومت مصالح آن نیز حتی افزونتر از محاسباتی است که هم‌اکنون پیچیده‌ترین دستگاه های محاسبه انجام می‌دهند.
با اینکه تاریخ نویسان و محققان میراث فرهنگی غالباً این ساختمان را آرامگاه امیرقابوس می‌دانند، بعضی از تاریخ نگاران نجوم ایران از روی قرائنی، پنداشته‌اند که این بنا به عنوان رصدخانه ساخته شده است. زیرا در کاوش‌های این بنا از باقیمانده جسد اثری یافت نشده است. در کتاب «ذخیره خوارزمشاهی» نوشته سیداسماعیل جرجانی درباره منجمی به نام کوشیار گیلانی سخن رفته که در خدمت امیر قابوس بوده‌است. در کتاب «فرهنگ ادبیات فارسی دری» راجع به کوشیار گیلانی نوشته شده است که رصدخانه‌ای بنا کرده که به نام وی مشهور بوده، که البته مکان آن مشخص نشده است. بدین ترتیب برخی این احتمال را مطرح کرده‌اند که برج قابوس همان رصدخانه‌ای است که به دستور قابوس و بر اساس نقشه و طرح کوشیارگیلانی ساخته شده است.
به عقیده برخی از پژوهشگران نیز، بنای مزبور چه رصدخانه باشد و یا برای مقبره ساخته شده باشد، با توجه به سبک معماری آن که همانندی در ایران ندارد و همچنان پره‌های مثلثی آجری که در بدنه آن به کاررفته است، القا کننده مفهوم و معنای اساطیری و رمزی است و نمونه‌ای است از یک الگوی کلی در معماری که آن را «ستون کیهان» می‌نامند و رمزی از محورعالم است. به نوشته «میرچا الیاده»، رمز محور کیهان که زمین را به آسمان می پیوندد، تقریباً در همه مکان‌های قدسی به صور مختلف یافت می شود:
برج‌های هرمی شکل ناقوس‌دار، ستون‌های کلیساها، مناره‌های مساجد، و معابد و ابنیه دینی برج مانند و چند طبقه به شکل هرم که حول محوری مرکزی بنا شده و طبقات مختلفشان به سوی آسمان قد می‌کشند. پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته‌است:
در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی ازبزرگ‌ترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد برافراشته‌است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر است و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبردرودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد.
این گنبد که با آجرهای مخصوص دنباله‌دار کفشکی ساخته شده‌است دوپوسته است. گنبد درونی مانند گنبدهای خاکی به شکل نیم تخم مرغی و از آجرمعمولی است و پوسته بیرونی با آجر دنباله دار، و ارتفاع این گنبد مخروطی18 متر است در بدنه شرقی روزنه‌ای تعبیه شده که ارتفاع آن یک متر و نود سانتیمتر است عرض روزنه در قسمت بالا 73 و در وسط 75 و در پایین 80 است.
در ضلع جنوبی آن یک ورودی است که 1/5 متر عرض و 5/55 متر ارتفاع دارد. در درون طاق هلالی سردر آن، مقرنسی است که به نظر می‌رسد در مراحل نخستین پیشرفت این نوع تزئینات معماری و گچ بری است. شاید این مقرنس ساده و درعین حال زیبا از اولین نمونه‌های مقرنس سازی در بناهای اسلامی باشد که بتدریج تکمیل شده‌است. دکتر ویلسن آمریکایی نماینده دانشگاه پنسیلوانی نیزدر بازدید و تحقیقاتی که از این بنا داشته راجع به این مقرنسها چنین نوشته‌است: بالای در، داخل هلال مدخل گلویی مقرنسی است که در مراحل اولیه ترقی است و این یکی از نمونه‌های تزئیناتی است از اصول یک معماری که بعد اهمیت پیدا کرده‌است. در ردیف کتیبه کوفی به صورت کمربندوار بدنه را آرایش کرده‌است؛ یک ردیف آن در ? متری پای آن و دیگری بالا در زیر گنبد مخروطی قرار دارند. نوع نوشته کوفی کتیبه‌ها ساده و آجری است حروف آن آرایش ندارند. بر جسته و خوانا هستند و حاشیه دورآنها قاب مستطیلی شکلی است از آجر .
منبع: معماری نیوز
