چه زمانی واجب است انفاق کنیم؟

خمس فقط در غنائم جنگی نیست بلکه غیر آن را در بر می‏گیرد. البته با اختلافاتی که در مذاهب اسلامی در این زمینه به چشم می‏خورد، دایره آن محدود یا گسترده می‏شود. برخی دایره خمس را در هر نوع غنیمتی که از نظر عرف و لغت به آن غنیمت گفته می‏شود، گسترش می‏دهند، که این نظریه شیعه است و برخی دیگر دایره را محدود به غنائم جنگی و رکاز (گنج‏های یافت شده) می‏دانند و این نظریه اهل سنت است.

در اسلام دو نوع انفاق وجود دارد:

 1ـ انفاق مستحب 2ـ انفاق واجب

انفاق مستحب حد و اندازه خاصی ندارد بلکه آنچه برای انسان امکان داشته باشد هر چند به اندازه یک دانه خرما باشد که از ارزش و اهمیت بالایی برخوردار است. در این‏باره آیات و روایات فراوانی وجود دارد.

اما انفاق واجب که در قرآن از آن با عنوان زکات و خمس یاد شده است، دارای شرایط خاصی است هر چند در قرآن به آن شرایط اشاره نشده است و به صورت کلی در پرداخت آن توصیه فرموده است ولیکن در روایات به طور مفصل به خصوصیات و شرایط زکات و خمس اشاره شده است. پیش از پرداختن به این بحث ابتدا به تعریف زکات و خمس اشاره می‏کنیم:

     زکات و خمس عبارت است از حق مالی که خداوند بر اموال خاصی واجب کرده است تا مالک آن را پرداخت نماید. البته مصرف هریک از زکات و خمس متفاوت می‏باشد؛ زیرا زکات و صدقه بر بنی هاشم (سادات) حرام می‏باشد. از این‏رو در قبال حرمت زکات بر آنان خداوند خمس را قرار داده است. بدین جهت در روایات فلسفه خمس را حرمت صدقه بر بنی هاشم (سادات) یاد کرده است.

     امام صادق علیه السلام می‏فرماید: «خدایی که جز او خدایی نیست، وقتی صدقه را بر ما حرام کرد، حکم خمس را نازل فرمود تا در قبال حرمت صدقه بر ما خمس حلال باشد. 1

قرآن کریم درباره خمس می‏فرماید: «واعلموا أنما غنمتم من شیءفأن لله خمسه و للرسول و لذی القربی و الیتامی و المساکین و ابن السبیل... » 2   

      «بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا و برای پیامبر و برای نزدیکان و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه، از بنی هاشم است.»

     در این آیه به صراحت می‏فرماید: آنچه از اموال به صورت غنیمت به دست آوردید، یک پنجم آن را برای خدا و رسول و تزدیکان آن حضرت اختصاص دهید.

سخن در این است که آیا غنیمت اختصاص به غنایم جنگی دارد یا هر چیزی که انسان به دست آورد بر آن غنیمت صدق می‏کند؟ چراکه شیوه قرآن به گونه‏ای است که اصول کلی احکام، عقاید و اخلاق را بیان می‏فرماید و به جزئیات نمی‏پردازد. نمونه بارز آن، مسأله نماز و حج می‏باشد که تعداد رکعات و کیفیت خواندن و انجام دادن حج بیان نشده است، از این‏رو در فهم قرآن و دستورات آن تنها قرآن کافی نیست؛ بلکه وجود مبارک پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله ضروری می‏باشد تا با تفسیر قرآن، جزئیات احکام و عقاید را در رفتار و گفتار خویش برای امت تبیین فرماید که از آن سنت یاد می‏شود.

     بدین جهت در آیات خمس و زکات نوع مالی که زکات و خمس به آن تعلق می‏گیرد و همچنین شرایط و خصوصیات بیان نشده است. از این‏رو برای دست‏یابی به عقاید و احکام صحیح اسلام بایستی به سنت صحیح و مورد اطمینان مراجعه کنیم.

     در آیه‏ای که مربوط به خمس است سه چیز را بیان و مشخص فرموده است:

خمس در اموال به غنیمت گرفته شده است.

اندازه انفاق واجب در غنائم، یک پنجم می‏باشد.

کسانی که خمس به آنان پرداخت می‏شود، ولی مطلبی که در آیه به صورت مجمل آمده، معنای غنیمت است. از این‏رو یکی از بحث‏هایی که در آیه وجود دارد این است که مقصود از غنائم چیست؟ آیا منحصر در غنائم  جنگی است یا مجموع غنیمت‏هایی که از نظر عرف و لغت به آن غنیمت گفته می‏شود، و در بر می‏گیرد؟

     در پاسخ به این سؤال باید به سنت مراجعه شود و با مراجعه به سنت روشن می‏گردد که خمس فقط در غنائم جنگی نیست بلکه غیر آن را در بر می‏گیرد. البته با اختلافاتی که در مذاهب اسلامی در این زمینه به چشم می‏خورد، دایره آن محدود یا گسترده می‏شود. برخی دایره خمس را در هر نوع غنیمتی که از نظر عرف و لغت به آن غنیمت گفته می‏شود، گسترش می‏دهند، که این نظریه شیعه است و برخی دیگر دایره را محدود به غنائم جنگی و رکاز (گنج‏های یافت شده) می‏دانند و این نظریه اهل سنت است. توضیح:

     "اهل سنت بر اساس روایتی که از ابوهریره نقل می‏کنند که:«وفی الرکاز الخمس» در رکاز که به مال مدفون در زمین اطلاق می‏شود، خمس را واجب می‏دانند. از این‏رو  اهل سنت خمس را منحصر در غنائم جنگی نمی‏دانند گرچه دایره آن را محدود می‏کنند، ولی شیعه در سودهای معاملات و سرمایه‏هایی که یک سال بر آن بگذرد به جای زکات آن را مشمول غنیمت می‏دانند. ولی اهل سنت زکات را در چنین اموال و سرمایه‏هایی واجب می‏دانند. لذا اهل سنت نمی‏توانند بر شیعه اشکال کنند که به چه دلیل شما خمس را واجب می‏دانید؛ زیرا در پاسخ گفته می‏شود به همان دلیلی که شما زکات را در مال التجاره واجب کردید."    از آنجا که اینگونه مباحث فقهی جایگاه اجتهاد فقهای مذاهب می‏‏باشد، بایستی در ارائه نظر مذاهب، دیدگاه‏های بزرگان آنان را مورد توجه قرار داد. با توجه به این که در قرآن مفهوم غنیمت به روشنی بیان نشده، لازم است به لغت و عرف و سپس به روایات مراجعه کنیم تا جزئیات مسأله کاملاً واضح شود.

     در لغت:

بامراجعه به کتاب‏های لغوی اصیل، مفهوم غنیمت به خوبی روشن می‏شود؛ زیرا از نظر لغویون، غنیمت بر هر مالی و سرمایه‏ای که انسان به دست می‏آورد، خواه از راه گنج، معادن، غنائم جنگی و خواه از غیر آن باشد، اطلاق می‏شود.

     راغب اصفهانی می‏نویسد: «غَنـَمَ و غُنـم»:

     به معنای دست‏یابی و رسیدن به چیزی است، در هر چیزی که انسان به آن دست پیدا کند، خواه از طریق جنگ یا غیر جنگ باشد: «و اعلموا أنما غنمتم من شیءٍ ...» ،«فکلوا مما غنمتم...» ، «فعند الله مغانم کثیرة». 3

         ابن فارس: غنم اصل صحیح واحد یدل علی افادة شیء لم یملک من قبل ثم یختص بما أخذ من المشرکین4

     ابن فارس این واژه را به معنای دست یافتن شخص به چیزی دانسته که قبلاً مالک آن نبوده و بعد اختصاص به چیزی یافته که از مشرکین گرفته می‏شود.

          بلکه معنای آن گسترده‏تر از آن است، گرچه در زمان نزول آیه به خاطر غنائم جنگ، در غنائم جنگی به کار برده شده است. از این‏رو هر چیزی را اکه انسان به دست آورد و فایده و سود بر آن صدق کند، غنیمت به شمار می‏آید.

     در قرآن نیز واژه «مغنم» در موردی به کار برده شده که انسان چیزی را به دست می‏آورد، هر چند از راه غیر جنگ باشد. در آیه (فعند الله مغانم کثیرة). 5  مقصود از این مغانم بسیار، به دلیل آن که در مقابل کالای زندگی دنیا آمده، پاداش آخرت است. بر اساس این آیه «مغنم» حتی به آنچه انسان در این دنیا یا میدان‏های جنگ به دست می‏آورد، اختصاص ندارد و به هر دستاوردی که حتی اخروی هم باشد شامل می‏شود.

     در روایاتی که کلمه مغنم و غنیمت و غنم به کار رفته، حضرت رسول صلی الله علیه و آله آنها را در معنای بهشت، آثار و برکت‏های ماه مبارک رمضان به کار برده است.

خمس در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله:

     در این جا اشکال شده است که اگر خمس، اموال مازاد بر سال را شامل می‏شود، چرا در زمان رسول خدا صلی الله علیه و آله وجود نداشته است و اگر چنین بوده، باید پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله مانند زکات دستور جمع‏آوری آن را صادر می‏فرمود؟

     پاسخ روشن است.

     اولاً: احکام اسلامی به تدریج بیان شده است و طوری نبوده که یک سال تمام احکام یک دفعه تشریع شود. گاهی برخی از احکام در عصر رسالت تشریع شده، اما گستردگی آن محدود به آن زمان نبوده، از این‏رو در ابتدای نزول آیه خمس، اصل آن بر هر غنیمتی تشریع شده، اما اخذ خمس از جانب پیامبر صلی الله علیه و آله به خاطر مصالحی در اموال و درآمدها عملی نمی‏شده است.

     دلیل بر این مطلب وجود روایاتی است که پاره‏ای از احکام در زمان امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف زمینه عمل آن پدید می‏آید.

     ثانیاً: زکات با خمس تفاوت دارد؛ زیرا مالک زکات فقرا هستند و یا این که باید در مصالح مسلمانان صرف شود، از این‏رو رسول خدا صلی الله علیه و آله وظیفه داشتند آن را اخذ کنند. لذا در قرآن می‏فرماید:

     (خذ من أموالهم صدقه). بدین جهت آن حضرت افرادی را مأمور جمع‏آوری زکات نمودند؛ اما خمس حقی است که منحصر است برای آن حضرت و نزدیکانشان و مانند ملک شخصی آن حضرت می‏ماند. نه مانند زکات که از مسائل عمومی مسلمانان است. از این‏رو پیامبر صلی الله علیه و آله دستور جمع‏آوری آن را صادر نفرموده‏اند، بلکه تنها به تبلیغ آن پرداختند. چنان که مقام و موقعیت آن حضرت همین را اقتضا می‏کرد.

     پس اگر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله افرادی را برای جمع‏آوری مأمور نکردند، دلیل بر واجب نبودن آن نیست.

     ثالثاً: مواردی وجود داشته که خمس بر آن واجب شده، اما حضرت کسی را برای جمع‏آوری نفرستاده است. مانند: گنج‏هایی که به وسیله مسلمانان به دست می‏آمده است.

     رابعاً: از نظر شیعه و اهل سنت ثابت است که زکات بر بنی‏هاشم (سادات) حرام است و در برخی روایات آمده است که خداوند در برابر زکات، خمس را برای بنی‏هاشم و اکرام آنان قرار داده است. بنابراین اگر خمس را منحصر در غنائم جنگی بدانیم، درباره اکرام بنی‏هاشم با مشکلاتی روبرو خواهیم شد؛ زیرا جنگ در همه زمان‏ها به خاطر تسلط کفار یا به خاطر گسترش اسلام وجود ندارد. از این‏رو فقرای بنی‏هاشم چگونه زندگی خود را تأمین نمایند. بنابراین از راه فلسفه خمس می‏توانیم به دست بیاوریم که خمس باید در اموالی غیر از غنائم جنگی وجود داشته باشد.

     خامساً: در صحیح مسلم آمده است که فضل بن عباس و فرد دیگری از بنی‏هاشم نیاز به ازدواج پیدا کرده و نزد آنان چیزی وجود نداشت تا مهریه قرار دهند. نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده و از این وضعیت شکایت نمودند و از آن حضرت درخواست کردند که ما را برای جمع‏آوری زکات فرستاده تا از سهمی که به ما می‏رسد برای مهریه استفاده کنیم. حضرت اجازه ندادند و دستود فرمودند که برای مهریه خمس را بدل از زکات قرار دهید.6

بنابراین جمع‏آوری نکردن پیامبر صلی الله علیه و آله دلیل بر عدم وجوب نمی‏باشد؛ از سوی دیگر شاید پیامبر صلی الله علیه و آله برای جمع‏آوری افرادی را فرستاده باشد، ولی به جهاتی اخبار آن به ما نرسیده باشد. به ویژه در دوران حکومت‏های اموی و عباسی که حکومت اسلامی را به حکومت جاهلی تبدیل کردند و موجب شدند تا بسیاری از احکام اسلامی به فراموشی سپرده شود. چنان که در برخی روایات آمده است ابن حزم از ابن عباس روایت می‏کند که در بصره خطبه‏ای را ایراد نمودم و از زکات فطره سخن گفتم. ولی مردم حکم آن را نمی‏دانستند.

     پس وقتی از حکم زکات فطره مردمی که هر ساله آن را پرداخت می‏کردند اطلاع نداشتند، درباره خمس، آن هم خمس بر درآمد چه آگاهی و شناختی داشتند؟ به ویژه که احکام خمس که حق پیامبر صلی الله علیه و آله و نزدیکان آن حضرت بوده و دست‏هایی که در طول تاریخ برای نابودی آثار اهل بیت علیهم السلام تلاش می‏کرده‏اند، مسئله خمس را نیز که حق آنها بوده است، از راه‏های گوناگون مانع رساندن این حکم به گوش مردم می‏شدند، همانگونه که از نقل فضایل آنان جلوگیری می‏کردند، از پرداخت خمسی که در برابر زکات برای آنان قرار داده شده بود، جلوگیری می‏کردند.

پی نوشتها:

1. وسایل الشیعه، کتاب الخمس، ج6، ص337  

2. سوره انفال، آیه41  

3. مفردات راغب، ماده غنم، سوره انفال، آیه 41 ـ 69، سوره نساء، آیه 94.

4. مقاییس اللغة، ماده غنم.

5. سوره نساء، آیه 94

6 . مستند العروة الوثقی، کتاب الخمس، ص198