اولین وظیفه انبیا

(امر به معروف و نهی از منکر)

قرآن مى‏فرماید: ما در میان هر امّتى، پیامبرى را مبعوث كردیم كه مهم‏ترین وظیفه او دو چیز بود: یكى امربه یكتاپرستى كه بزرگ‏ترین معروف‏هاست «اَنِ اعْبُدُوا اللّه»، و دوم نهى از اطاعت طاغوت‏ها كه بزرگ‏ترین منكرهاست. «اِجْتَنِبُوا الطّاغوتَ» (سوره نحل، آیه 36)

برخی از شیوه‏هاى امر و نهى

1ـ آماده‏سازى‏

 سخن حق، همچون شكر است؛ اگر شكر را به همین شكل در گلوى كسى بریزیم، امكان دارد خفه شود. باید شكر را با آب مخلوط كرده تا تبدیل به شربت شود و براى همه افراد قابل استفاده و تحمّل شود.

2ـ تلقین‏

 چه بسیارند افرادى كه از انجام معروف هراس دارند و چه بسیارند كسانى كه جدا شدن از بعضى منكرات را براى خود محال مى‏پندارند، در صورتى كه تلقین صحیح و بیان نمونه‏ها در این زمینه كارگشا خواهد بود.

3ـ انصاف در برخورد

 قرآن كریم در نهى از شراب، اول از منافع مادى و مالى آن سخن گفته است و بعد مى‏فرماید: «ضررش از نفعش بیشتر است».(سوره حج، آیه 13)

 خداوند در برخورد با كافران و منافقان و مشركان، همواره از عبارتِ «اكثرهم» استفاده مى‏كند، یعنى همه آنان را نفى نمى‏كند بلكه مى‏فرماید: بیشتر آنها چنین هستند. در برخورد با خلافكاران نیز باید ابتدا نقاط قوت و مثبت آنهارا بگوییم و سپس آنهارا متذكر كنیم.

4ـ تغافل‏

 گاهى باید انسان خود را به غفلت بزند و تظاهر كند كه من متوجه خلاف تو نشدم تا از این طریق شخصیت افراد شكسته نشود.

قرآن مى‏فرماید: برادران یوسف كه پس از ده‏ها سال او را دیدند و نشناختند، به او گفتند: ما قبلاً برادرى داشتیم به نام یوسف كه دزد بود.

یوسف خود را به تغافل زد و نگفت كه آن برادر من هستم و چرا به من نسبت دزدى مى‏دهید.(سوره یوسف، آیه 77)

 البتّه تغافل در مورد خلاف‏هاى شخصى، جزئى و فردى است؛ و گرنه در مسائل مهم كه دشمنان و كفار براى براندازى نظام اسلامى نقشه مى‏كشند، تغافل بزرگ‏ترین خواست دشمن است.(سوره نساء، آیه 102)

5ـ توجه به ظرفیت افراد

 امام صادق علیه السلام شخصى را براى مأموریتى به منطقه‏اى فرستاد. او در گزارش خود به امام، از مردم منطقه به شدت انتقاد كرد. امام فرمود: ایمان ده درجه دارد. بعضى یك درجه ایمان دارند و بعضى دو درجه، بعضى هم هفت تا ده درجه. نباید كسانى كه ایمان كامل‏ترى دارند، از دیگران توقع بیش از ظرفیت داشته باشند.( بحارالانوار، ج‏66، ص‏168)

 در شیوه تبلیغ انبیا مى‏خوانیم كه مى‏فرمودند: ما مأموریم طبق ظرفیت افراد با آنان صحبت كنیم.( بحارالانوار، ج 2، ص 69)

6ـ كنایه گویى‏

 قرآن به حضرت عیسى علیه السلام مى‏فرماید: آیا تو به مردم گفتى كه من و مادرم را خدا بگیرید؟! (سوره مائده، آیه 116)

 در جاى دیگر، خداوند پیامبرصلى الله علیه وآله را مخاطب قرار داده و مى‏فرماید: اگر پدر یا مادرت نزد تو به پیرى رسیدند، تو با آنان درشتى نكن! (سوره اسراء، آیه 23)

 در حالى كه همه مى‏دانیم حضرت عیسى مردم را به توحید دعوت مى‏كرد و پیامبر اسلام (صلی الله علیه و اله) در كودكى پدر و مادر خود را از دست داده بود. این گونه خطاب‏ها در حقیقت به مردم است.

7ـ ایجاد محبّت‏

 در بخش مهمّى از قرآن، خداوند نعمت‏هاى خود را مى‏شمارد تا عشق انسان را نسبت به خود زیاد كند.

 قرآن كه مردم را امر به عبادت مى‏كند، مى‏فرماید: پروردگارِ كعبه را پرستش كنید؛ زیرا او شما را از گرسنگى و ترس نجات داد.( سوره قریش، آیه 3 و 4)

در روایات نیز مى‏خوانیم: با هر كس كه با تو قطع رابطه كرد، ارتباط برقرار كن و هر كس به تو بدى كرد، تو با او خوبى كن.( بحارالانوار، ج‏71 ، ص‏157)

8ـ مخفیانه و مختصر باشد

 در حدیث مى‏خوانیم: هر كس برادر دینى خود را مخفیانه موعظه كند، او را آراسته كرده، ولى هر كس آشكارا موعظه كند، او را شرمنده كرده است. (بحارالانوار، ج 75 ، ص‏374)

در حدیث مى‏خوانیم:   هرگاه كسى را موعظه مى‏كنى؛ خلاصه بگو! (غررالحكم)

9ـ تدریج‏

 همان‏گونه كه شیطان انسان را گام به گام به سوى فساد مى‏كشاند، (سوره بقره، آیه 168) راه اصلاح و امر به معروف نیز باید گام به گام باشد.

10ـ تكرار

 چون برنامه اسلام تنها آموزش نیست، بلكه تربیت هم هست، لذا اوامر و نواهى باید تكرار شود. براى هر غفلت، یك تذكر لازم است. شما در نماز ده‏ها بار جمله «اللّه اكبر» را در ركوع و سجود و قیام تكرار مى‏كنید.

 یاد خدا غذاى روح است و باید همچون غذاى جسم تكرار شود.

11ـ حكمت، موعظه، جدال نیكو

 قرآن كریم به پیامبر عزیز مى‏فرماید: از طریق حكمت و منطق یا موعظه و نصیحت و یا جدال نیكو مردم را به راه خدا دعوت كن! (سوره نحل، آیه 125)

 در امر به معروف و نهى از منكر باید روى مسائلى تكیه كرد كه قابل خدشه نباشد. به سخنان محكمى كه مورد قبول همه است، حكمت گفته مى‏شود.

 مراد از موعظه حسنه، موعظه‏اى است كه بر اساس محبت و با بیان نیكو باشد و در زمان و مكان مناسب با شیوه‏هاى صحیح انجام شود.

 و مراد از مجادله نیكو نیز پذیرفتن نقاط قوت دیگران و استدلال و مقابله به مثل در شیوه‏ها ست.

12ـ  با انجام معروف، زمینه را بر منكر تنگ كنیم‏

 قرآن مى‏فرماید: «راه جلوگیرى از فحشا و منكر، انجام معروفى همچون نماز است».( سوره عنكبوت، آیه 45)

 هنگامى كه خداوند مى‏خواهد حضرت آدم را از غذایى منع كند، ابتدا اجازه بهره‏بردارى از غذاهاى دیگر را به او مى‏دهد و مى‏فرماید: «از هر غذایى در بهشت استفاده كن؛ ولى از این غذا استفاده نكن!» (سوره بقره، آیه 35)

13ـ توجه به زمان‏

 در روایات مى‏خوانیم: هنگام مسافرت، خانوداه خود را به تقوى سفارش كنید؛( مستدرك، ج 8، ص‏122) زیرا در آستانه جدایى، علاقه‏ها اوج مى‏گیرد و زمینه پذیرش در انسان زیاد مى‏شود.

 در حدیث مى‏خوانیم: به هنگام خشم وغضب، كسى را ادب نكنید؛ زیرا در معرض افراط هستید» .( بحارالانوار، ج 76، ص 102)

 در قرآن نیز نسبت به استغفار در سحر مكرر سفارش شده است. (سوره ذاریات، آیه 18)

14ـ اعتراض‏

 قرآن مى‏فرماید: «هر گاه كسانى را دیدى كه در آیات ما به یاوه‏سرائى نشسته‏اند، پس به عنوان اعتراض، مجلس آنان را ترك كن! یا مسیر حرف را تغییر ده! و اگر شیطان تو را به فراموشى انداخت، تا متوجه شدى جلسه را ترك كن و با ستمگران منشین.» (سوره انعام، آیه 68)

 در حدیث مى‏خوانیم: «سزاوار نیست كه مؤمن در مجلس گناهى كه نمى‏تواند آن را تغییر دهد، بنشیند.» (وسائل‏الشیعه، ج‏11، ص 503)

 پیامبر اكرم صلى الله علیه وآله مى‏فرماید: گناهكاران را با قیافه عبوس ملاقات كنید! (وسائل‏الشیعه، ج‏11، ص 413)

امر به معروف و نهی از منکر از نگاه معصومان

در اینجا بحث را با ذکر چند حدیث تبرک کرده و به پایان می بریم:

قال على علیه السلام :

وَماأعمالُ البِرِّ كُلُّها وَالجِهادُ فى سَبیلِ اللّه‏ِ عِندَ المرِ بِالمَعرُوفِ وَالنَّهىِ عَنِ المُنكَرِ إِلاّ كَنَفثَةٍ فى بَحرٍ لُجِّىٍّ؛

همه كارهاى خوب و جهاد در راه خدا در برابر امر به معروف و نهى از منكر چون قطره‏اى است در دریاى عمیق. (نهج البلاغه، حكمت 374)

قال رسول الله صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله :

إذا لَم یَأمُروا بِمَعروفٍ وَلَم یَنهَوا عَن مُنكَرٍ وَلَم یَتَّبِعوا الأخیارَ مِن أهلِ بَیتى ، سَلَّطَ اللّه‏ُ عَلَیهِم شِرارَهُم ، فَیَدعوا عِندَ ذلِكَ خِیارُهُم فَلا تُستَجابُ لَهُم؛

هرگاه (مردم) امر به معروف و نهى از منكر نكنند، و از نیكان خاندان من پیروى ننمایند، خداوند بدانشان را بر آنان مسلّط گرداند و نیكانشان دعا كنند امّا دعایشان مستجاب نشود . (امالى صدوق، ص‏254)

قال امام علی (علیه السلام)):

مَن تَرَكَ إنكارَ الْمُنكَرٍ بِقَلبِهِ ویَدِهِ ولِسانِهِ فَهُوَ مَیِّتٌ بَینَ الْأحیاءِ؛

كسى كه منكَر را با قلب و دست و زبانش انكار نكند، مرده‏اى است میان زندگان.

(تهذیب الأحكام، ج 6، ص 181)

قال رسول الله صلى ‏الله ‏علیه ‏و ‏آله :

مَن أَمَرَ بِالمَعرُوفِ وَنَهى عَنِ المُنكَرِ فَهُوَ خَلیفَةُ اللّه‏ِ فِى الرضِ وَخَلیفَةُ رَسُولِهِ؛

هر كس امر بمعروف و نهى از منكر نماید، جانشین خدا در زمین و جانشین رسول اوست. (مستدرك ‏الوسایل، ج12، ص179، ح13817)