آیا عمل مرتاض و روزه دار یکی است؟

رسول خدا (صلى الله علیه و آله) فرمودند:

هو شهر اوله رحمة و اوسطه مغفرة و اخره عتق من النار؛

رمضان ماهى است كه ابتدایش رحمت است و میانه‏اش مغفرت و پایانش آزادى از آتش جهنم. (بحار الانوار، ج 93، ص 342)

 ریاضت به معنای مطلق، عبارت است از این که انسان از هر راه ممکن، جسم خود را به مشقّت بیندازد تا مهارت ها و توانمندی هایی را در بعد روحی به دست آورد؛ قطع نظر از این که آیا چنین عملی از نظر احکام شرعی و مبانی دینی صحیح است یا نه. از این رو، مرتاضانی که بدون در نظر گرفتن شریعت الهی، ریاضت می کشند، برای رسیدن به هدف خود، هر عملی را انجام می دهند؛ زیرا آنان بر این باورند که فلان عمل، موجب تقویت روح یا اراده شان می شود؛ اما در ریاضت های دینی (مانند روزه)، هرگز فرد از چارچوب شریعت خارج نمی شود و هر قدرت و نیرویی برای او مطلوب نیست. او، براساس احکام الهی، روزه می گیرد؛ زیرا احکام دینی، برای این است که انسان را در حوزه عبودیت خدا قرار دهد و او را به مقام قرب الهی برساند؛ پس نتیجه و اثر ریاضت های شرعی و غیرشرعی، کاملاً با هم متفاوت است.

 فرق دیگر ریاضت دینی با ریاضت غیردینی، این است که دین، به انسان اجازه ضرر زدن به خود یا به دیگری را نمی دهد و اعمال او همواره باید فایده عقلایی داشته باشد؛ برای مثال، روزه، عمل واجبی است که افراد مکلّف، باید آن را بگیرند؛ اما همین روزه، اگر در جایی موجب آسیب شدید جسمانی یا بیماری و یا تشدید آن گردد، حکم آن لغو می شود و چنین فردی، نباید روزه بگیرد؛ در حالی که مرتاض، ممکن است عملی را به این جهت انجام دهد که موجب تقویت اراده شود و کاری ندارد به این که این عمل ممکن است برای او ضرر داشته باشد یا نه و به عبارت دیگر، بر اساس قاعده کلی «لاضرر و لا ضرار فی الاسلام»، ضرر رساندن و ضرر دیدن، در اسلام و احکام آن، قرار داده نشده است. همچنین در قرآن آمده است: «خداوند برای هیچ کس بیشتر از توانایی اش تکلیف نمی کند». (بقره، آیه 286) مرتاض، این قواعد و اصول را نه تنها مد نظر ندارد، بلکه ممکن است برخلاف آنها عمل کند؛ به این جهت که می خواهد با ریاضت، ابعاد روحی و روانی خود را تقویت کند. از همین رو، بسیاری از احکام، ممکن است در مورد عده ای، تغییر کند یا آن تکلیف از دوش آنان برداشته شود؛ برای مثال، اگر کسی بیمار است و روزه گرفتن برای او ضرر دارد یا درمان او را به تأخیر می اندازد و نیز افرادی که مسافر هستند، نباید روزه بگیرند.

تفاوت دیگر، مربوط به انگیزه و هدفی است که مرتاض دنبال می کند. اگر از مرتاض سوال شود که انگیزه و هدف تو از این عمل چیست، ممکن است بگوید: برای تقویت روح یا به جهت تقویت اراده و یا به دلیل این که بتوانم توانایی به دست آورم؛ اما نخستین شرط روزه، این است که روزه دار، باید نیت و قصد «قربت» کند؛ «انما الاعمال بالنیات؛ عمل ها تنها با نیت، صحیح است». (حسین نوری، مستدرک الوسایل، ج 1، ص 90) روزه دار نیز ممکن است انگیزه اش دست یابی به بهشت و نعمت های بهشتی باشد؛ اما باید قصد «قربة الی الله» کند. او می خواهد در قالب بندگی، رضایت خدا را به دست آورد و به دنبال آن، از نعمت های مادی و معنوی نیز بهره بگیرد؛ پس در ریاضت های الهی، قصد و انگیزه، الهی است؛ ولی معلوم نیست مرتاض چنین هدفی را دنبال کند.

و نهایتا از تفاوت هایی که بین ریاضت های غیردینی و ریاضت های دینی وجود دارد، به کارگیری محصولات و نتایج ریاضت است. یک انسان مومن - که در قالب عمل به احکام الهی به کمالاتی دست می یابد - هرگز حاضر نیست از این کمالی که به دست آورده، سوء استفاده کند و در راه حرام، آن را به کار گیرد؛ اما مرتاض ممکن است بر اثر ریاضت، توانمندی هایی به دست آورد و در راه غیرصحیح و غیرمشروع از آنها استفاده کند.

حال ممکن است سوال شود که آیا می شود انسانی از طریق ریاضت های غیر دینی، به جایی برسد؟ جواب مثبت است؛ زیرا ریاضت و نتایج آن، تحت نظام علّی و معلولی قرار دارد؛ یعنی اگر علت (به مشقّت انداختن جسم)، ایجاد شد، معلول (تقویت روح در بعدی از ابعاد) نیز حاصل می شود. این علّت و معلول، ممکن است در قالب یک نظام ارزشی و الهی شکل بگیرد و ممکن است خارج از این نظام باشد؛ درست مثل یک چاقوی تیز که می توانیم در راه صحیح و یا غلط از آن بهره برداری کنیم و ممکن است این چاقو از طریق صحیح تیز شده باشد و یا از راه غصبی. تقویت روح، چیزی شبیه تیز کردن چاقو است. بنابراین، در سایه ریاضت های دینی، علاوه بر این که نفس انسان قدرتمند می شود و او به کمالاتی می رسد، به سعادت واقعی و جاودان نیز دست می یابد و این، امری است که با ریاضت های غیردینی حاصل نمی شود.