مسافران خسته؛ در جمع سه دوست

سه تا دوست که در کنار هم جمع شده اند. یکی از آنها قدش از آن دوتای دیگر بلندتر است و میل مناره صدایش می کنند. دور و بر خود را خوب نگاه می کند. به دوردست ها چشم می دوزد و به محض اینکه مسافری غریب و خسته از پیچ جاده پیدا شود؛ به دیگر دوستانش خبر می دهد. در عین حال از دور؛ دستی برای مسافر تکان می دهد و او را به استراحت در جمع دوستانه شان دعوت می کند. تمام مدت کارش همین است. یعنی راهنمایی مهمانان و غریبان به مهمانی شام و یا ناهار. برخی از این میل مناره ها مانند میل آجری کرات در تایباد استان خراسان رضوی (تصویر شماره ی 1) یا منار آرامگاه ارسلان جاذب در سنگ بست خراسان (تصویر شماره ی 2)؛ در دل کویر هستند و برخی مانند برج رادکان در کردکوی گرگان (تصویر شماره ی3) بر روی تپه ای قرار گرفته اند. برخی دیگر در روزهای مه آلود و طوفانی و شب های تاریک مانند برج نورآباد ممسنی در استان فارس (تصویر شماره ی 4)؛ آتش می افروختند تا راهنمای رهگذران باشند.

تصویر 1

تصویر2

تصویر  3

تصویر4

گاهی این میل مناره ها شاهد رخدادهای مهم هستند. مانند قدمگاه در نیشابور که به مناسبت عبور امام هشتم (ع) از آنجا و گرد آمدن دوستداران خاندان پیامبر (ص) در پیرامون آن به صورت مکان مقدس و بنای یادبود در آمده است .

دوست دیگر این جمع سه تایی؛ آب انبار است. او در مشتش آبی خنک، گوارا و تمیز را نگه داشته و این پا و آن پا می کند تا به مسافری خسته هدیه کند.

دوست سوم؛ در جمع این سه تایی ها؛ متفاوت است. جمع برخی از آنها با ساباط ها؛ برخی با رباط ها و برخی با کاروانسراها تکمیل می شود.

ساباط ها (سابات ها) در بیرون از شهر یا داخل شهر؛ در کنار میل مناره ها و آب انبارها یک جمع دوستانه تشکیل داده اند. ساباط ها دارای هفت دهانه ی سرپوشیده هستند که در دوسوی آنها تختگاه های کوچک به اندازه یک تخت و یا یک نیمکت قرار دارد (تصاویر شماره ی 6 و7 ) این جمع دوستانه اسباب آسایش مسافران خسته در راه های بیرون شهر و یا رهگذران گذرگاه های شهری که می خواهند چند لحظه ای را از سرما و یا از گرما در امان بمانند پناه می دهند. "سا" به معنای آسایش و "بات" به معنای ساختمان و عمارت است.

تصویر 5

تصویر 6

رباط ها با آب انبار ها و میل مناره های بیرون از شهر دوستی می کنند. آنها چندین اتاق دارند که در گرداگرد حیاطی آماده ی پذیرایی از مسافران هستند (تصویر شماره 7). در این جمع دوستانه؛ آب انبار ها؛ حوضی کوچک و آبی را به مسافران هدیه می کنند.

کاروانسراها که پیش از اسلام کاربات خوانده می شدند؛ در داخل و بیرون شهر با همکاری آب انبارها و میل مناره ها جمع دوستانه ای برای پذیرایی از مسافران پدید آورده اند. کاروانسرا ها از ساباط ها و رباط ها بزرگترند و اتاقهای بیشتری دارند. علاوه بر آن انبار بار و بازارچه ای کوچک به نام غلافخانه دارند (تصویر شماره 8).

حال با توجه به اینکه این جمع سه تایی در معماری ایرانی قدمتی دیرینه دارد و ایرانیان در مسیر و فواصل معین، مکان ها و استراحتگاه‌هایی ایجاد کرده بودندکه محل توقف وآسایش مسافران وکاروان‌های تجاری وبازرگانی بوده است، امروز به سرمایه‌گذاری خصوصی نیازمندند تا حضورشان پر رنگ تر شده و نقشی بیش از پمپ بنزین و رستوران داشته باشند.

 فراهم کردن آسایش برای رانندگان ومسافران، موجب کاهش میزان تصادفات جاده ای و افزایش ضریب ایمنی جاده ها شده و شرایط ارائه اطلاعات جاده ای ، جاذبه های توریستی، زیارتی و تفریحی درکشور فراهم می شود. علاوه بر آن فروش سوغاتی و صنایع دستی محلی در این مکان ها، ایجاد بستری مناسب جهت اشتغالزایی در کشور محسوب می شود.

با توجه به موارد گفته شده در خصوص اهمیت احداث مجتمع های خدماتی - رفاهی بین راهی و قدمت این گونه بناها در معماری ایرانی؛ توجه به الگوها و هویت این گونه بناها در معماری گذشته ی ایرانی می تواند مورد توجه معماران قرار گیرد.

با توجه به اینکه ساباط ها؛ تنها برای استراحت کوتاه مدت مسافران طراحی شده است می تواند هم اکنون جهت استراحت چند ساعته ی رانندگان خسته؛ مورد توجه قرار گرفته و موجب کاهش آمار تصادفات جاده ای شود. در مجتمع های خدماتی – رفاهی که هم اکنون در جاده های بین شهری کشورمان به چشم می خورد یا به رستوران و سرویس بهداشتی منحصر می شود و یا هتل هایی که مسافران می بایست هزینه ی یک شب اقامت در اتاق ها را به طور کامل پرداخت نمایند و تمهیداتی برای استفاده ی چند ساعته از این امکانات آنها وجود ندارد. پس می توان با احداث استراحتگاه هایی بر اساس ساباط های قدیمی ایرانی شرایط استراحت چند ساعته را برای مسافران فراهم کرد.

در نتیجه بازآفرینی هویت و عناصر معماری ساباط ها؛ رباط ها و کاروانسراها در طراحی هتل ها و مهمانخانه های کنونی می تواند در حفظ هویت معماری ایرانی – اسلامی سودمند باشد.

از طرف دیگر؛ از آنجایی که میل مناره ها از فواصل دور قابل رویت هستند؛ می توانند دوباره مورد توجه معماران قرار گرفته و جایگزین تابلوهای پر زرق و برق و بی هویت در چنین مجتمع هایی شود و از دور به عنوان نشان و راهنما برای مسافران مورد استفاده قرار گیرد. زیرا همانطور که می دانیم در معماری پایدار 1 حفظ هویت معماری بومی هر منطقه مهم شمرده می شود.

حتی می توان گفت که با توجه به فن آوری های معمارانه و اینکه محدودیتی در ساخت بناهای مرتفع وجود ندارد؛ با الهام از فرم و ساختار میل مناره ها می توان این گونه مجتمع های خدماتی – رفاهی را در چندین طبقه طراحی وساخت.

پی نوشت:

1-معماری پایدار: اهداف توسعه پایدار در جهت کاهش اتلاف انرژی وآلودگی محیط زیست در معماری، مبحثی به نام معماری پایدار را به وجود آورده است . یکی از موارد معماری پایدار شامل استفاده از ویژگی های معماری بومی و سنتی می باشد.