تمبورك

تمبورك از سازهاي قديمي و اصيل بلوچستان و از خانواده سازهاي زهي زخمه اي .اين ساز گاه در بلوچستان به زبان فارسي سه تار ناميده مي شود. تمبورك در هر دو ناحيه بلوچستان يعني سرحد زمين و مكران حضوري چشمگير دارد. به عبارت ديگر، اين ساز از شمالي ترين منطقه بلوچستان تا جنوبي ترين ناحيه آن مانند چابهار و گواتر ديده مي شود. تمبورك توسط بلوچ هاي سيستان درخارج از حوزه موسيقي سيستاني نيز ورداستفاده قرار مي گيرد. تمبورك يك ساز همراهي كننده و يكي از ركن هاي اصلي در اجراي نمونه هاي مختلف موسيقي بلوچستان است. تقريبا هيچكدام از سازهاي زي و بادي بلوچستان به استثناي سرنا از همراهي تمبورك بي بهره نيستند. تمبورك هاي بدون دستان . ملودي يا نغمه مي نوازند و حضور آنها در اجراهاي سنتي موسيقي بلوچستان از سه جهت قابل توضيح است :



حفظ و تداوم جريان هاي ريتميك

يكي از وظاي عمده تمبورك بدون دستان ، حفظ و تداوم جريان هاي اصلي ريتم در نغمه هاي داراي متر مشخص است. از اين جهت ، تمبورك نقشي مانند يك ساز ضربه اي دارد. البته تمبورك هاي دستان دار نيز مي توانند چنين نقشي را ايفا نمايند.



2- ارائه و مداومت در اجراي مركزيت صوتي (مركز يت تونال)

وظيفه ديگر تمبورك هاي بدون دستان ، ارائه و تكرار بي وقفه صداهاي حاصل از بعضي وترهاي دست باز در سازهايي مانند سرود( قيچك ) و رباب يا صداهاي اصلي مقام يا آهنگ در سازهايي مانند نل (ني) و دونلي است .تمبورك گرچه كوك خود را از سازهاي ديگر مي گيرد. اما در عين حال به عنوان يك مبناي صوتي ثابت براي ساير نوازندگان عمل مي كند . به عبارت ديگر، خواننده و سازهايي كه به احراي نغمه اصلي مشعول اند، كوك و صداهاي پايه واصلي خود را به طور مداوم با تمبورك كنترل مي كنند. اين امر به خصوص درسازهاي بي دستان،مثل سرود ( قيچك ) و نيز سازهايي مانند نل (ني ) و دونلي كه تغيير كوك و كم و زياد شده صداها به علت سردي و گرمي ساز، در آن ها بسيار محتمل است، اهميتي فوق العاده دارد و در ارتباط با خواننده نيز قطعا صدق مي كند. تمبورك هاي بدون دستان ازاين جهت نقشي مانند دياپازون دارند ومي توان گفت نقش تمبورك بدون دستان در موسيقي بلوچستان مانند نقش تمبورا در موسيقي هندوستان است. تمبورا در هندوستان هنگام همراهي سازهاي نغمه پرداز يا خوانندگان ، هميشه صداهاي مبنا را بدون ارائه جريان هاي ريتميك و متريك به شكل بي وقفه به نوازنده يا خواننده گوشزد مي كند و در واقع نوعي وسيله ارجاع يا ياد آوري صداهاي مبنا در طول اجراي را گاهاي مختلف است . همين عملكرد تمبورك بي دستان در موسيقي بلوچستان است كه آن را از لحاظ خويشاوندي به سازهاي شرقي تر آسيا و به خصوص هندوستان نزديك مي سازد.تمبورك هاي دستان دار نيز مي توانند چنين نقشي راايفا نما يند.

3-ازديادحجم و اشباع فضاي صوتي

وظيفه ديگر تنبورك بدون دستان ، ازدياد حجم و اشباع فضاي صوتي در نمونه هاي مختلف موسيقي بلوچستان است . به همين دليل دراجراهاي مختلف موسيقي بلوچستان گاه از دو يا چند تمبورك استفاده مي شود. اين عملكرد تمبورك، آن را از تمبوراي هندوستان دور مي سازد، زيرا وظيفه تمبورا در موسيقي هندوستان ،ازدياد حجم و اشباع فضاي صوتي نيست . در عين حال ، تشابه دو واژه تمبورك و تمبورا نشان دهنده خويشاوندي اين دو ساز است . تمبورك ها ي دستان دار نيز مي توانندچنين نقشي را ايفا نمايند.

دريك نگاه كلي به عملكرد سه گانه تمبورك مي توان گفت كه اين ساز در موسيقي بلوچستان ايران مانند يك واخوان ريتميك دايمي عمل مي كند. ضمنا تمبورك هاي دستان دار، نقشي ملوديك نيز ايفا مي كنند.



تمبورك دستان دار

بنا بر مشاهدات نگارنده درتمام منطقه بلوچستان ،تنها در روستاهاي مرزي حومه سراوان است كه ازتمبورك دستان دار استفاده مي شود. نگارنده اين نوع تمبورك را فقط در روستاي پير آباد سراوان ديده است. روستاي پير اباد سراوان مركز درويشان نقشبندي دراين منطقه است و از تمبورك دستان دار نيز فقط در محافل ذكر و در همراهي رباب استفاده مي شود . همان طور كه ذكر شد،تمبورك هاي بدون دستان ملوديك ندارند؛ اما روشن است كه وقتي بر دسته تمبورك دستان بسته مي شود، اين ساز نيز نقش ملوديك مي يابد.

تمبورك هاي دستان دار بررسي شده در روستاي پير آباد سراوان داراي 5 تا 6 دستان هستند ، اما نوازندگان تمبورك اغلب فراتر از اين دستان ها نيز انگشت گذاري مي كنند. در منطقه كويته در بلوچستان پاكستان نيز اين نوع تمبورك رايج است و به تمبورا معروف است . دمبوراي كويته پاكستان گاه به جاي سه وتر، دووتر دارد و تعداد دستان هاي آن نيز 6 عدد است . بنا بر اين تمبورك هاي دستان دار، گذشته از آن كه نقش تمبورك هاي بدون دستان را ايفا مي كنند ،نقش ملوديك نيز دارند.



ويژگيهاي ظاهري و ساختاري

تمبورك كه در لفظ و لغت ، خويشاوندي خود را با تمبور( طمبور) ، تنبور ( طنبور)، تمبوره (طمبوره ) ،تنبوره ( طنبوره) ،تمبورا ( طنبورا) ،تمبيره ( طمبيره ) ، تنبيره ( طنبيره) ، تمور( طمور)، تموره ( طموره )، دمبورا و ... نشان مي دهد، سازي است از خانواده سازهاي زهي زخمه اي . ياكاسه اي حجيم و نيمه گلابي ، دسته اي طويل و قطور وصفحه اي از چوب كه روي كاسه ان را پوشانده است. كاسه طنيني تمبورك يكپارجه است . دسته ، بدون قسمت رابط و مياني (گلويي) مستقيما به كاسه متصل مي شود . اين ساز داراي سه وتر است . وترها از يك طرف به سيم گير و از طرف ديگر پس از عبور از خرك و شيطانك به دور گوشي هاي سه گانه پيچيده مي شوند . تمبورك فاقد لانه كوك يا جعبه گوشي ها است و گوشي هاي سه گانه آن درامتداد دسته و در قسمت سر پنجه مستقيما به داخل دسته فرو رفته اند. گوشي هاي در يك رديف و درجهت صفحه در سوراخ هاي تعبيه شده قسمت سر پنجه فرو مي روند گوشي هاي تمبورك نسبتا بزرگ . طويل و حجيم هستند؛ از اين رو براي كوك كردن آن بايد باتمام پنجه دست چپ ، گوشي ها را فشرد. بيش تر تمبورك هاي رايج در بلوچستان ايران بدون دستان هستند. با وجود اين در برخي از نقاط بلوچستان تمبورك هاي دستان دار نيزديده شده اند . تمبورك دستان دار در واقع همان سازي است كه در كويته پاكستان به دمبورا شهرت دارد. تمبورك هاي دستاندار مانند دمبوراي پاكستان اغلب داراي 5 تا 6 دستان هستند . اين دستان ها در نقاط معيني روي دسته بسته شده اند . سيمگير تمبورك اغلب بسيار ابتدايي است . گاه قطعه چوب كوچكي است و گاه فقط از دو عدد ميخ فولادي تشكيل شده است.همين سادگي وابتدايي بودن درمورد شيطانك تمبورك نيز صادق است . شيطانك تمبورك يا متشكل از لبه برآمده ازدسته است يا قطعه چوب باريكي است كه در شيار دسته قرا مي گيرد و گاه حتي از يك چوب باريك ( چوب كبريت ) كه زير وترها و در منتهي اليه دسته قبل از سر پنجه گذاشته مي شود ،استفاده مي شود. خرك چوبي تمبورك نيز در نقطه معيني روي صفحه قرار مي گيرد. اين ساز معمولا داراي يك بند خرك است . بند خرك يك تكه بند يا نح است كه از يك طرف به سيم گير و از طرف ديگر به سوراخ ايجاد شده در روي خرك متصل است. بند خرك نه تنها ازحركت خرك به سمت دسته جلوگيري ميكند ، بلكه مقياس و ميزاني نيز براي محل درست خرك بر روي صفحه است . تمبورك اغلب داراي تسمه اي از چرم است كه نوازنده آن را بر كتف راست خود مياندازد. يك طرف اين تسمه به منتهي اليه قسمت پاييني كاسه و طرف ديگر آن حدودا در محل اتصال دسته به كاسه بسته مي شود . دو سر تسمه به شكل بسيار ابتدايي با ميخ هاي فلزي بر كاسه كوبيده مي شوند. به اين ترتيب، قسمت هاي مختلف تمبورك ، شامل كاسه يك تكه ، صفحه چوبي ، دسته، سه عدد گوشي ، سه عدد وتر فلزي، خرك، سيم گير، شيطانك، بند خرك و تسمه چرمي است .





موارد و نوع استفاده

تمبورك اغلب يك ساز همراهي كننده است ( با تمبورك هاي دستان دارگاه ملودي نيز مي نوازند). دربيش تر انواع و فرم هاي موسيقي و بلوچستان به استثناي سرنانوازي ،موتك، ليلو، آمبا و برخي از آوازهاي داراي متر ازاد مانند كردي ، ذهيروك، ليكو و ... تمبورك ساز جدايي ناپذير اجرا محسوب مي شود. شاخص ترين نمونه هاي حضور تمبورك را مي توان دراجراي شتر، موسيقي گواتي ، سوت و ذكرهاي درويشان نقشبنديه صاحبان مشاهده كرد.



الف : شئر

در اجراي شئر كه روايت هاي حماسي ، تاريخي ، اجتماعي و مذهبي بلوچي است ، يك سرود( قيچك ) و دو تمبورك شركت دارند. تمبورك اول را شائر يا خواننده روايت ها و ديگري را نوازنده دوم تمبورك مي نوازد . دراجراي شئر ، دو تمبورك را گاه به صورت متناوب و گاه تواما مي نوازند. شئر در برگيرنده سه شكل يا سه فرم اجرايي مختلف است . اين سه فرم در طول اجراي روايت ، بنا بر محتواي داستان و شعر ( متن ) متناوبا عوض مي شوند. شكل اول، دپگال ناميده مي شود. در اين مرحله خواننده با بيان محاوره اي و به صورت رسيتاسيون به بيان داستان مي پردازد و تمبورك نمي نوازد، اما بيان او توسط تمبورك دوم و سرود ( قيچك) همراهي مي شود شكل دوم ، سازينك ناميده ميشود و موسيقي در اين مرحله ريتميك است . تمبورك اول و دوم متفقا و همراه با سرود ( قيچك ) آواز را همراهي مي كنند . شكل سوم ، الحان ناميده مي شود. محتواي شعر ها در اين مرحله يا خاموش اند يا در صورت اجرا، برتري با تمبورك دوم است . به اين ترتيب ، نقش تمبورك دراجراي شعر بسيار حساس و تعيين كننده است .



ب: موسيقي و ذكرهاي گواتي

در اجراي آوازها و ذكرهاي گواتي نيز به دليل تحرك ويژه اين آوارها و ذكرها ، نقش تمبورك بسيار حساس و چشمگير است . ويژگي هاي عمده موسيقي گواتي را مي توان درتحرك فوق العاده ،افزايش تدريجي سرعت و تمپو ، تكرار بي وقفه شكل ها و جمله هاي كوتاه و افزايش تدريجي حجم موسيقي خلاصه كرد . اين چند عامل دست به دست هم مي دهند و باعث مي شوند كه بيمار گواتي از مرحله خود آگاه خارج و به مرز ناخود آگاه نزديك شود و خلسه بر او مستولي گردد. در اغلب اوقات علاوه بر بيمار گواتي، اجرا كنندگان موسيقي ، خليفه و برخي از شنوندگان نيز به اين مرحله مي رسند. نقش تمبورك در شكل گيري عوامل ياد شده بسيار حساس و مهم است .از آن جا كه گروه هاي اجرا كننده موسيقي گواتي در بلوچستان ايران از حيث تعداد و نوع ساز متنوع هستند ، تعداد تمبورك نيز به همين اعتبار در اين نوع گروه ها متغير است . دراين ميان استفاده از يك سرود ( قيچك ) و دو تمبورك بسيار رايج است . گاه يكي از دوتمبورك را خواننده ذكرهاي گواتي مي نوازد و تمبورك دوم را يكي از اعضاي گروه جوابگو ( گروهي كه جواب ها و ترجيع ذكرها را بازگو مي كنند) مي نوازد. نغمه هاي گواتي در بلوچستان توسط سازهايي مانند نل ( ني ) و دو نلي نيز اجرا مي شوند. دراين نوع اجراها هم تمبورك حضور غالب دارد.



ج : سوت

در اجراي سوت ( آوازها و ترانه هاي شاد بلوچي ) نيز نقش تمبورك بسيار مهم است و معمولا ازهمه سازهاي بلوچي بجز سرنا، دهل، جوره ، نا و دونلي در آن استفاده مي شود. براي اجراي سوت از 1 تا 3 تمبورك استفاده مي كنند و يكي از ان ها گاه توسط خواننده نواخته ميشود.

به طور كلي نواختن تمبورك توسط خواننده اعم از شائر، خواننده ذكرهاي گواتي، خواننده سوت و ... بسيار معمول است . نواختن تمبورك به خواننده بلوچ امكان مي دهد تا ساير اجرا كنندگان را از نظر سرعت ، وزن ، كمي و زيادي حجم موسيقي و... آسان تر رهبري كند.



د: غزل خواني و ذكرهاي محافل درويشان نقشبنديه صاحبان

در غزل خواني و ذكرهاي درويشان نقشبنديه صاحبان معمولا از دو ساز رباب و تمبورك استفاده مي شود. نقش تمبورك در اجراي ذكرهاي اين محافل بسيار حائز اهيت است . تجمع درويشان صاحبان بيش تر در منطقه مرزي ميان سراوان و پاكستان است.



جنس و مواد به كار رفته در ساختمان تمبورك

كاسه طنيني

كاسه يكپارچه تمبورك از چوب هاي مختلفي ساخته مي شود. رايج ترين چوب ها براي كاسه ، پرپوك و توت است . درخت پرپوك بيش تر در پاكستان يافت مي شود. صداي حاصل از كاسه هاي ساخته شده از چوب پرپوك نيز بهتر است . به همين دليل كاسه بيش تر تمبورك هاي مرغوب كه از پاكستان به ايران آورده مي شوند، از چوب پرپوك است . گاه كاسه را از چوب انبه نيز مي سازند.

صفحه

صفحه تمبورك از چوب هاي مختلفي ساخته مي شود . رايج ترين چوب براي ساختن صفحه، چوب گز است .

دسته

دسته تمبورك نيز از چوب هاي مختلفي ساخته مي شود. اين چوبها اغلب از ميان چوب هاي سخت انتخاب ميشوند تا بتوانند كشش و فشار ناشي از وترها را تحمل نمايند. از چوب توت نيز گاه براي ساختن دسته استفاده مي شود.



گوشي ها

گوشي هاي تمبورك معمولا از چوب پرپوك يا چوب گز ساخته مي شوند.



شيطانك

شيطانك تمبورك گاه زايده برآمده از خوددسته است و گاه تيغه چوبي باريكي است از جنس چوب هاي سخت كه در شيار ايجاد شده بر روي دسته فرو مي رود. حتي ممكن است كه از يك باريكه چوبي ( مانند چوب كبريت ) نيز براي شيطانك استفاده شود.

سيم گير

درتمبورك هاي مرغوب ، سيم گير از جنس چوب و در تمبورك هاي معمولي ، يك يادو ميخ فلزي است .

خرك

خرك تمبورك مي تواند از هر چوبي ساخته شود.

وترها

جنس وترهاي سه گانه تمبورك در حال حاضر ، سيم هاي فولادي سفيد است و در قديم زه ( روده تابيده شده گوسفند) بوده است . ضخامت هر سه وتر فولادي يكسان است .

دستان ها

درتمبورك هاي دستان دار، جنس دستان ها در حال حاضر ، سيم نايلوني چهار لا است و در قديم زه بوده است





مضراب

از مضراب فقط درتمبورك هاي دستان دار استفاده ميشود، آن هم وقتي كه تمبورك وظيفه اجراي ملودي را به عهده دارد . جنس مضراب در اين نوع تمبورك ها از « پيش » ( برگ درخت داز، نوعي نخل وحشي در بلوچستان ) است . برگ «پيش » را طوري گره مي زنند كه قسمتي ازآن ميان انگشت هاي شست و سبابه قرار مي گيرد و قسمت ديگري از آن باوترها تماس مي يابد.

به طور كلي براساس مشاهدات نگارنده ، انتخاب جنس و مواد به كار رفته درساختمان تمبورك در مقايسه با سازهاي ديگر مانند سرود ( قيچك ) ، رباب و ... از حساسيت كم تري برخوردار است .