در آموزه‌هاي ارزنده معصومان عليهم السلام براي منتظران راستين حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف آن چنان جايگاه و منزلتي برشمرده شده است که به راستي جاي شگفتي است[1] . و اين پرسش را پيش رو قرار مي دهد که چگونه ممکن است چنين حالتي (= انتظار) از چنين ارزشي والا برخوردار باشد.
بي‌گمان شخصيّت انسان‌ها متأثر از رفتارهايي است که در زندگي انجام مي‌دهند. اين رفتارها، براساس آموزه‌هاي ديني، داراي اعتبار و ارزش متفاوتي خواهند بود.از نگاه آيات و روايات معصومان عليهم السلام برترين انسان‌ها، کساني هستند که با رفتار خود، اسباب خوشنودي پروردگار جهانيان را فراهم مي‌آورند.
در اين نوشتار کوتاه، برآنيم بخشي از رفتارهاي عصر انتظار را که موجب اين همه عظمت مي‌شود به اختصار بررسي کنيم.
وظايف انسان‌ها در اين دوران، به دو دسته تقسيم مي شود:
الف. وظايف عامّ
اين وظايف، در سخنان معصومان عليهم السلام در شمار بايسته‌هاي عصر انتظار ياد شده است؛ امّا ويژة اين دوران نيست و لازم است در همة زمان‌ها انجام شود. شايد ذکر آن‌ها در شمار وظايف دوران غيبت، به سبب تأکيد بوده است. برخي از اين وظايف بدين قرار است:
1. شناخت امام هر زمان
از وظايفي که در هر زمان، به ويژه در عصر غيبت براي پيروان آموزه‌هاي اسلامي مورد تأکيد و سفارش واقع شده، تحصيل شناخت و معرفت دربارة امام آن زمان است.
امام صادق عليه السلام خطاب به فضيل فرمود:
امام خود را بشناس كه اگر امام خود را شناختي، دير و زود شدن اين امر، آسيبي به تو نخواهد رساند... .[2]
بي‌گمان، شناخت امام، از شناخت خداوند متعال جدا نيست؛ بلكه يكي از ابعاد آن است؛ چنان‌كه در دعاي شريف معرفت، به خداوند متعال عرض مي‌کنيم:
اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي نَفْسَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي نَفْسَكَ لَمْ أَعْرِفْ نَبِيكَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي رَسُولَكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي رَسُولَكَ لَمْ أَعْرِفْ حجّتكَ اللَّهُمَّ عَرِّفْنِي حجّتكَ فَإِنَّكَ إِنْ لَمْ تُعَرِّفْنِي حجّتكَ ضَلَلْتُ عَنْ دِينِي؛[3]
خدايا! خودت را به من بشناسان که اگر خود را به من نشناساني، پيامبرت را نمي شناسم. خدايا! رسول خود را به من بشناسان که اگر رسول خود را به من نشناساني، حجّت تو را نمي‌شناسم. خدايا! حجّتت را به من بشناسان که اگر حجّت خود را به من نشناساني، از دين خود گمراه مي‌شوم.
از روايات معصومان عليهم السلام به روشني استفاده مي‌شود كه در بندگي خداي متعال، همه فضيلت‌ها و ارزش‌ها به داشتن معرفت امام عليه السلام و ملتزم‌شدن به آن بر مي‌گردد؛ به طوري كه اگر كسي اين اكسير گرانقدر را در اختيار داشته باشد، از نگاه آن چه مطلوب خداوند متعال است، هيچ كمبودي ندارد.
2. پايداري بر حبّ اهل بيت عليهم السلام
يکي از وظايف مهم ما در هر عصر و زمان، محبت و دوستي با اهل بيت پيامبر صل الله عليه و آله و سلم به عنوان دوستان خداوند است. در دوران غيبت واپسين پيشواي معصوم، به سبب پنهان‌زيستي امام ممکن است عواملي انسان را از اين وظيفة مهم دور سازد؛ از اين رو در روايات، سفارش شده است که بر محبت به آن انوار مقدس، پايدار باشيم.
3. پرهيزگاري و رعايت تقواي الهي
پرواي الهي در همه زمان‌ها لازم و واجب است؛ اما در دوران غيبت، اهميت بيشتري دارد؛ چرا که در اين دوران، عوامل فراواني دست به هم داده است تا انسان‌ها را به بيراهه کشانده، گمراه سازند.
امام صادق عليه السلام فرمود:
همانا براي صاحبالامر غيبتي هست؛ پس بنده تقواي الهي پيشه نمايد و به دين او چنگ زند.[4]
آن حضرت همچنين فرمود:
هر کس شاد مي‌شود از آن که از ياران قائم باشد، پس بايد پرهيزگار بوده، به نيکويي‌هاي اخلاقي عمل كند؛ در حالي که منتظر است. پس اگر از دنيا برود و پس از آن، قائم قيام نمايد، پاداشي مانند آن کس که قائم را درک كند، خواهد داشت. پس کوشش کنيد و منتظر باشيد. گوارايتان باد اي گروه مورد رحمت الهي واقع شده!. [5]
4. پيروي از دستورهاي امامان عليهم السلام
از آن‌جا که تمام امامان عليهم السلام نور واحد هستند، دستورها و فرموده‌هاي ايشان نيز يک هدف را دنبال مي‌کند؛ بنابراين پيروي از هر کدام، پيروي از همة آن‌ها است و در زماني که يکي از آن‌ها در دسترس نيست، دستورهاي ديگران چراغ راه هدايت است.
امام صادق عليه السلام در پاسخ كسي كه گفت: «شنيدهايم كه صاحب الامر غايب خواهد شد؛ پس چه كنيم؟» فرمود:
چنگ بزنيد به آنچه [از پيشوايان قبل] در دستتان است، تا اين كه امر بر شما آشكار شود.[6]
5. دستگيري از ضعيفان و فقيران
کمک به ضعفا و محرومان در همة زمان‌ها کاري بس ارزشمند است و در دين اسلام به آن سفارش شده است؛ اما به سبب غيبت امام، در دوران غيبت ارزش بيشتري دارد.
امام باقر عليه السلام فرمود:
...هر آينه قوي شما ضعيفتان را كمك كند و ثروتمندتان بر فقيرتان عطوفت ومهرباني نمايد و فرد براي برادر ديني خود... خيرخواهي نمايد. پس اگر شخص در اين حال از دنيا رفت پيش از آن‌كه قائم ظهور كند، شهيد از دنيا رفته است... .[7]
البته اين فقر گاهي فقر اقتصادي و گاهي فقر فرهنگي و معنوي است.
ب. وظايف ويژه
اما وظايف خاص، وظايفي است که به نوعي با غيبت حضرت مهدي عليه السلام در ارتباط است.
1. دوستي با دوستان و دشمني با دشمنان حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف
در روايات فراواني از پيامبر اکرم صل الله عليه و آله و سلمبه محبت و دوستي با اهل بيت عليهم السلام و دشمني با دشمنان ايشان تأکيد شده و اين، به همة زمان‌ها مربوط است؛ امّا در برخي روايات به صورت ويژه به دوستي با دوستان حضرت مهدي عليه السلام و دشمني با دشمنان آن حضرت سفارش شده است.
امام باقر عليه السلام از رسول خدا صل الله عليه و آله و سلم روايت مي‌كند كه فرمود:
خوشا بر احوال كسي كه قائم اهل بيت مرا درك كرده و در غيبت و پيش از قيامش، پيرو او باشد؛ دوستانش را دوست بدارد و با دشمنانش دشمن باشد. چنين كسي، روز قيامت از رفقا و دوستان من و گراميترين امت من خواهد بود[8].
2. صبر بر سختيهاي دوران غيبت
امروزه کم نيستند افرادي که به دليل‌هايي، باور به آن امام غايب و ياد آن حضرت را بر نمي‌تابند. در اين راه از هرگونه ايجاد مانع و اذيّت و آزار فرو نمي‌گذارند. از آن‌جا که يکي از آموزه‌هاي مهم ديني صبر بر مشکلات و مصيبت‌ها است. لازم است در اين دوران، بيش از هر زمان ديگر در برابر اين مشکلات و مصيبت‌ها شکيبايي داشته باشيم.
عبدالله بن سنان از امام صادق عليه السلام روايت کرده که فرمود: رسول گرامي اسلام صل الله عليه و آله و سلم فرمود: «پس از سپري‌شدن دوران شما، مردمي بر سر کار خواهند آمد که هر فرد آنان، پاداش پنجاه تن از شما را داراست.» عرض کردند: «اي رسول خدا! ما در جنگ بدر و احد و حنين در رکاب شما جنگيديم و دربارة ما آياتي از قرآن نازل شد.» فرمود: «اگر شما آن چه را آن‌ها تحمّل کردند متحمّل شويد، از صبر و شکيبايي آنان برخوردار نخواهيد بود».[9]
امام حسين بن علي عليهما السلام فرمود:
...اما صبر‌كننده بر اذيّت و تكذيب در غيبت او، بسان مجاهدي است كه با شمشير در ركاب پيامبر اكرم صل الله عليه و آله و سلم با دشمنان مبارزه كند[10].
3. دعا براي فرج حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف
دعا و نيايش در فرهنگ اسلامي جايگاه والايي دارد. يکي از مصاديق دعا مي‌تواند رفع گرفتاري‌هاي همه انسان‌ها باشد. در نگاه شيعه، اين مهم تحقق نمي‌يابد، مگر زماني که واپسين ذخيره الهي از پس پرده غيبت بيرون آمده جهان را به نور خود روشن سازد؛ از اين رو است که در برخي روايات سفارش شده است براي فرج و گشايش، دست به دعا برداريم.
آري؛ کسي که در انتظار آمدن مولاي خود به سر مي برد، از خداوند تعجيل امر فرج او را درخواست خواهد کرد؛ به‌ويژه آن‌که بداند با فرج و ظهور او زمينه هدايت، رشد و کمال جامعه بشري به طور کامل فراهم مي‌شود. در روايت است که خود آن حضرت در بخشي از توقيع شريف فرمود:
وَاَكثِرُوا الدُّعاء بِتَعجيلِ الفَرَجِ؛
وبراي تعجيلفرج بسيار دعا كنيد.[11]
البته هر کس مي‌داند سفارش امام به دعا ، فقط اداي کلمات و لقلقة زبان نيست ـ گرچه خواندن دعا هم ثواب مخصوصي دارد ـ بلکه منظور توجه قلبي دائم به معنا و مفهوم اين دعا و توجه به اين است که در دورة غيبت، امر دين و دينداري و اعتقاد صحيح به غيبت و امامت، کار دشواري است که فقط از آدم اهل يقين و با استقامت ساخته است.[12]
4. آماده باش دائمي
از مهم‌ترين وظايف در دوران غيبت، آمادگي دائمي و راستين است.
امام باقر عليه السلام ذيل آية شريف gاصْبِرُوا وَ صابِرُوا وَ رابِطُواf؛ فرمود:
اصْبِرُوا عَلَي أَدَاءِ الْفَرَائِضِ وَ صَابِرُوا عَدُوَّكُمْ وَ رَابِطُوا إِمَامَكُمْ المنتظر؛[13]
بر انجام واجبات، شکيبايي کنيد و در برابر دشمنان، يکديگر را ياري نماييد و براي ياري پيشواي منتظَر، همواره آمادگي خود را حفظ کنيد.
5. بزرگداشت نام و ياد آن حضرت
يکي از مسؤوليت‌هاي شيعه دربارة حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف در اين دوران، بزرگداشت نام و ياد آن حضرت است. اين بزرگداشت، جلوه‌هاي فراواني دارد. از تشکيل نشست‌هاي دعا و نيايش گرفته تا اقدام‌هاي فرهنگي و ترويجي و از تشکيل حلقه‌هاي بحث و گفت‌وگو گرفته تا پژوهش‌هاي بنيادين و سودمند، همه و همه مي‌تواند در راستاي اعتلا به اين نام بزرگ باشد.
6. پيروي و تبعيت از علماي راستين
يكي از وظايف دوران غيبت پيروي از علماي راستين يا نواب عام است كه در دستورات پيشوايان الهي آمده است. امام زمان خود فرمودند: در آينده به راويان احاديث ما (عالمان ديني) مراجعه كنيد؛ زيرا آنان حجت من بر شما و من حجت خدا بر آن‌ها هستم. [14]
7. حفظ پيوند با مقام ولايت
حفظ و تقويت پيوند قلبي با امام عصر عجل الله تعالي فرجه الشريف و تجديد دائمي عهد و پيمان يکي ديگر از وظايف مهمي است که هر شيعه منتظر در عصر غيبت بر عهده دارد.
هر آن‌که جانب اهل وفا نگه دارد خداش در همه حال از بلا نگه دارد
گرت هواست که معشوق نگسلد پيوند نگاه دار سر رشته تا نگه دارد
امام باقر عليه السلام درباره ثابت قدمان بر امر ولايت فرموده است:
زماني بر مردم آيد که امامشان غيبت کند. خوشا بر افرادي که آن زمان، بر امر ما ثابت بمانند. کمترين ثوابي که براي آن‌ها خواهد بود، اين است که باري تعالي به آن‌ها ندا کرده و فرمايد: «اي بندگان و اي کنيزان من! به نهان من ايمان آورديد و غيب مرا تصديق کرديد؛ پس به ثواب نيکوي خود شما را مژده مي‌دهم و شما بندگان و کنيزان حقيقي من هستيد. از شما مي‌پذيرم و از شما در مي‌گذرم و براي شما مي‌بخشم و به واسطة شما باران بر بندگانم مي‌بارم و بلا را از آن‌ها بگردانم و اگر شما نبوديد، بر آن‌ها عذاب مي‌فرستادم... . [15]
شکي نيست که امامان معصوم عليهم السلام سخني از نزد خود نمي‌گويند و آنچه در اين سخن بدان اشاره فرموده‌اند بر گرفته از علومي است که از پيامبر اکرم صل الله عليه و آله و سلم و آن حضرت نيز از وحي الهي دريافت کرده است؛ بنابراين جاي هيچ ترديدي باقي نخواهد ماند.
بنابراين يکي از کارهايي که اين پيوند را ناگسستني مي‌کند، تجديد عهد هر روزه با آن يار سفر کرده است. در اين‌باره سفارش شده است در پگاه هر روز، زانوي ادب مقابل ساحت آن امام همام بر زمين نهاده، به دستور امام صادق عليه السلام اين عهدنامه را نجوا كنيم. اگر كسي چهل صبح چنين کند، اميد است از ياران آن حضرت باشد. دعايي که اين گونه آغاز مي شود:
بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ اللَّهُمَّ بَلِّغْ مَوْلَايَ صَاحِبَ الزَّمَانِ عجل الله تعالي فرجه الشريف أَيْنَمَا كَانَ وَ حَيْثُمَا كَانَ مِنْ مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا سَهْلِهَا وَ جَبَلِهَا عَنِّي وَ عَنْ وَالِدَيَّ وَ عَنْ وُلْدِي وَ إِخْوَانِي التَّحِيَّةَ وَ السَّلَامَ عَدَدَ خَلْقِ اللَّهِ وَ زِنَةَ عَرْشِ اللَّهِ...؛[16]
--------------------------------------------------------------------------------
[1]. امام سجّاد عليه السلام در اين‌باره فرمود: «مردم زمان غيبت آن امام که معتقد به امامت و منتظر ظهور او هستند، از مردم هر زماني برترند؛ زيرا خداوند عقل و فهم و معرفتي به آن‌ها داده که غيبت، نزد آنان به منزلة مشاهده است ...»؛ شيخ صدوق، كمالالدين و تمام النعمة، ج1، ص319، ح2.
[2] . شيخ کليني، کافي, ج 1، ص 371، ح 2.
[3]. همان، ص 342 ، باب في الغيبة، ص 335.
[4] . همان، ص 336؛ شيخ صدوق، كمال الدين و تمام النعمة، ج 1، ص 51.
[5] . نعماني، الغيبة، ص200.
[6] . شيخ طوسي، كتاب الغيبة، ص 159، ح 5 و 4.
[7] . طبري آملي، محمد بن ابي القاسم ، بشارة المصطفي لشيعة المرتضي، ص 113.
[8] . شيخ صدوق، كمالالدين و تمام النعمة، ج 1، ص 286، ح 2.
[9] . شيخ طوسي, کتاب الغيبة, ص456؛ الخرائج و الجرائح, ج3, ص1149.
[10] . شيخ صدوق, كمالالدين و تمام النعمة، ج 1، ص 317، ح 3؛ عيون اخبار الرضا عليه السلام ، ج 1، ص 68، ح 36.
[11] . همان، ج 2، ص 483، ح 4.
[12] . سعادت پرور، علي، ظهور نور، ص103.
[13] . نعماني, الغيبة، ص199.
[14] . طبرسي، احتجاج، ج 2، ص 469.
[15] . شيخ صدوق، کمال الدين و تمام النعمة، ج1، ص330، باب 31، ح15.
[16]. كفعمي، ابراهيم بن علي ، مصباح کفعمي، ص550 نيز ر.ک: شيخ عباس قمي، مفاتيح الجنان.
خدامراد سليميان: عضو هيت علمي پژوهشگاه علوم وفرهنگ اسلامي
