پاپيه ماشه اساساً واژه اي فرانسوي است در فرهنگ هاي لغات به معني کاغذ فشرده شده آمده و معمولاً به اشيايي مقوايي که سطح آنها به وسيله مينياتور تزئين و با لاک مخصوص پوشش يافته است اطلاق مي شود. سابقه اين هنر که در گذشته نقاشي روغني يا نقاشي لاکي ناميده مي شد مانند ديگر هنرها و صنايع دستي ايران کاملاً مشخص نيست. ليکن در آثار موجود در موزه هاي داخلي و خارجي و همچنين مجموعه هاي خصوصي چنين استنباط مي شود که تا بعد از دوره سلجوقيان کليه کتاب هاي خطي ايراني داراي جلد چرمي ساده و يا ضربي و فاقد هر گونه تزئينات اسليمي بوده است، ولي اسناد معتبري در دست است که نشان مي دهد اين هنر از دوره صفويه در ايران رواج يافت و به موازات ساير انواع صنايع دستي شکل گرفته و تکامل پيدا کرده است.
وجود هنر نقاشي در ايران پيش از خلفاي عباسي ثابت مي کند که نه تنها اين صنعت از خارج به ايران نيامده بلکه در سرزمين ايران از باستان معمول بوده و در دوره هاي مختلف به ممالک همجوار مانند امپراتوري روم شرقي و کشورهاي اسلامي و هندوستان و ترکستان نيز نفوذ کرده و در آن ممالک آثار زيادي از خود به يادگار گذاشته است.
بين هنر پاپيه ماشه و نقاشي ايراني رابطه اي مستقيم برقرار است و به جاست که بررسي کوتاهي بر روي اين هنر زيبا که با نام مينياتور بر همگان شناخته شده است، صورت گيرد.
پاپيه ماشه
معمولاً به اشيايي مقوايي که سطح آنها به وسيله مينياتور تزئين و با لاک مخصوص پوشش يافته است اطلاق مي شود. هنري که امروز آن را مينياتور ناميده اند از زمان خلفاي عباسي تا اواسط دوره صفوي شکل منسجم به خود گرفت و البته در دوره هاي مختلف تاريخ ايران مدارج مختلفي را پيمود. در ابتدا تحت تأثير نقاشان بيزانس قرار گرفت و در دوره مغول از نقاشان چيني تقليد بسيار کرد.
مطلبي که ذکر آن ضروري است اينکه در حقيقت پيش از خلفاي عباسي صنعت تصوير کتب طبق مدارکي از تورفان (ترکستان چين) به دست آمده به منتهاي رشد طبيعي خود رسيده بود ولي چنين به نظر مي رسيد که در دوره خلفاي عباسي اين صنعت به کلي فراموش شده بود و عباسيان مجدداً آن را در شکلي تازه احيا کردند. هنر نقاشي در اواخر دوره سلطنت شاه عباس صفوي با وارد شدن تابلوهاي نقاشي اروپايي به ايران در خطر افتاد. بنابراين از يک طرف نقاشي ايراني در مقابل تابلوهاي اروپايي از جلوه مي افتاد و از سوي ديگر نقاشان ايراني سعي مي کردند براي خوشايند شاه و مردم، به تقليد از نقاشي اروپايي بپردازند. قلمدان و قلمدان سازي در زمره توليدات پاپيه ماشه اي قرار مي گيرد که با هنر و فرهنگ ايران رابطه و پيوند ديرينه دارد چرا که گرانمايه ترين ميراث هاي نقاشي و مينياتور تذهيب و منبت کاري هنرمندي قديمي ما بر جعبه هاي قلمدان نقش بسته است. از طرفي قلمدان در گذشته اي نه چندان دور مهم ترين وسيله کتابت بود.
قلمدان سازي از عهد صفويه رونق و اعتبار افزوني گرفت. قلمدان هاي اين دوره از جمله اصيل ترين آثار هنري اند. قلمدان ها عمدتاً از سه دسته تشکيل يافته اند: چوبي، فلزي و مقوايي. دسته آخر، مورد بحث ما و زير مجموعه صنعت پاپيه ماشه است. اين قلمدان ها را در اشکال گوناگون قالب گيري مي کردند و بعد روي آن نقاشي مينياتور و به ندرت تذهيب به کار مي بردند .
قلمدان ها از نظر اندازه:
1. کوچک يا نيم بهره با ابعاد 2×13 سانتي متر
2. متوسط يا يک بهره با ابعاد 7/3×21 سانتي متر
3. قلمدان عادي يا دو بهره با ابعاد 4/4×5/23 سانتي متر
4. قلمدان بزرگ يا سه بهره با ابعاد 5/5×28
هر قلمدان در ساده ترين فرم از يک غلاف و يک زبانه يا کشو تشکيل مي شود و براي ساخت هر يک بهتر است از قالبي جداگانه استفاده شود. قالب ها را معمولاً از چوب هاي سختي چون چوب گردو مي سازند.
ساخت مقواي قلمدان به دو روش خميري و کاغذي انجام مي گيرد که ابتدا به شرح روش خميري پرداخته مي شود. براي تهيه خمير کاغذ ابتدا کاغذهاي باطله خرد شده را خيس مي کنند تا کاملاً نرم شود و بعد آب آن را به وسيله پارچه اي مي گيرند و در هاون سنگي با سريش مي کوبند تا خميري قهوه اي مايل به خاکستري به دست آيد. سپس با کاغذ روغني تمام سطح قالب را مي پوشانند به طوري که منفذي باقي نماند. يک لايه کاغذ را به دور قالب پيچيده و بعد لايه اي از خمير را به يک ضخامت روي تمام سطح قالب قرار مي دهند و قبل از خشک شدن کامل آن را به وسيله سوهان مي کوبند يا توسط استخوان يا شيئي صيقلي مهره مي کشند تا کاملاً فشرده گردد. پس از خشک شدن کامل به همان روش که گفته شد چند لايه ديگر خمير بر آن مي کشند تا به ضخامت دلخواه برسد. در آخر سطوح قلمدان را به وسيله سوهان و سمباده صاف مي کنند، کاغذ مرغوبي را بر روي آن مي چسبانند و با تيغ برش دهانه غلاف را مي برند و قالب را از غلاف بيرون مي کشند. کاغذ روغني سابق الذکر بيرون آمدن قالب را ممکن مي سازد.
در روش کاغذي ابتدا قاب قلمدان را با دو کاغذ روغني مي پوشانند سپس کاغذي را دور قالب مي گيرند؛ کاغذهايي را که براي ساخت مقواي قلمدان در نظر گرفته اند در اندازه لازم مي برند و به سريش آغشته مي کنند و بر روي قلمدان مي پيچند. پس از چسباندن کاغذ سوم توسط سوهان چوب ساب به روي آن ضرباتي متوالي وارد مي آورند تا الياف کاغذها در هم فرورود و روي آن را به سريش آغشته مي سازند و مي گذارند تا خشک شود. قبل از آنکه کاملاً خشک شود آن را به وسيله شيئي صيقلي مهره مي کشند و پس از خشک شدن کامل لايه هاي ديگر را به همان ترتيب مي چسبانند که به ضخامت مورد نظر برسد.از قلمدان سازان معروف در دوره قاجار که قلمدان مقوايي مي ساختند مي توان به ميرزا ابوالقاسم طباطبايي (معاصر با ناصرالدين شاه) مشهدي حسن تهراني، عبدالحسين مقواساز اصفهاني و کريم مقوا ساز اشاره کرد. قيمت و ارزش يک قلمدان معمولاً بستگي به کيفيت نقوش آن داشت به طوري که نوشته اند در سالهاي آخر سلطنت ناصرالدين شاه، نقاشان قلمدان فقط براي تزئين يک قلمدان گاه تا پنجاه تومان اجرت مي گرفتند و اين مبلغ در مقايسه با نان که هر سه کيلو، فقط يک قران قيمت داشت رقم فوق العاده قابل توجهي بود.
محصولات پاپيه ماشه اي در مواردي چون قاب آينه و جلد کتاب نيز به کار مي رفته است.
