همانگونه كه قوانين براي اداره ي اجتماعات بشري اهميت و ارزش دارد، براي علوم و صنايع و حرفه ها نيز بسيار حائز اهميت است. از قوانين موضوعه ي بشري، چه اجتماعي و چه فني آنچه كه بر پايه و اساس علمي استوار و مترقّي و مفيد باشد، دوامش بيشتر خواهد بود.
اگر قانون در علوم و صنايع نباشد و ضابطه هاي آن رعايت نشود، عدم پيشرفت و ركود، بيم زوال و فنا آنرا تهديد مي كند. لذا وجود قوانين و رعايت اجراي آن ضامن بقا و دوام علوم فنون و موضوعات آن مي شود.
فنّ خط هم كه از نظري علم و از نظر ديگر صنعت و هنر است متكي به قوانين علمي و فنّي ابن مقله و ضابطه ها و اصطلاحات نوابغ فنّ است كه تا امروز دوام يافته و قابل تعليم و تعلّم مي باشد.
شالوده ي قواعدي كه ابن مقله براي خط ريخته مورد پسند همگان و زمينه ي مساعدي براي ترقي و پيشرفت آن گرديد، كه استادان توانستند بر آن اساس، پايه و مايه ي خط را بحد نهايي برسانند و آن را يكي از بهترين هنرهاي زيبا جلوه دهند.
از اين رو قواعد خط ابن مقله مثل شَجَرَهٍ طَيبهٍ اَصلُها ثابتٌ و فَرعُها فِي السّماء است كه وصف آن تُؤتيُ اُكَلَها كُلَّ حين ٍ را به دنبال داشته است.
نكته ي ديگر آنكه چون تعليم و تعلمّ خط فني، به وسيله ي قواعد و ضوابط حاصل مي شود و راه آن آسان مي گردد، ترديدي نيست كه از همين طريق ترويج شده، دوام پيدا مي كند و با پشتيباني قواعد خود استعدادها را شكوفا ساخته دوستدار نظم و اعتدال بار مي آورد و از سوي ديگر باز به وسيله همين قواعد ارزش و اهميت هنر شناخته و روشن مي گردد.
آقاي جلال الدين هُمايي استاد دانشمند دانشگاه تهران در مقدمه ي لغت نامه دهخدا چنين فرموده است:
«هر نوع علم و فنّي اگر چه در فطرت و نهاد انسان نهفته باشد، چون جامه ي اصول وضوابط پوشيد جلوه و رونقي خواهد داشت.
و فهم آن براي كسي كه نشاني از دانش و فرهنگ دارد يعني از دانستن لذت مي برد و از ناداني آزرده مي شود، موجب نشاط و شكفتگي خاطر خواهد بود.»
از اين مختصر گفتار لزوم و اهميّت قواعد خط به خوبي دانسته شد و اكنون وارد بحث آن مي شويم:
.قواعد خطوط اسلامي
براي خطوط اسلامي دو دسته قواعد است: قواعد عمومي و كلّي، قواعدِ خصوصي. قواعد خصوصي يا ويژه ي هر خط در فصول آينده گفته خواهد شد. امّا قواعد عمومي و كلّي بدين شرح است:
.قواعد عمُومي و كلّي
مي دانيم همه خطوط اسلامي به يك اصل و ريشه منتهي مي شود و آن اصل الفبايي است كه تقريباً از اَشكال هندسي يا اشكالي كه در طبيعت موجود است گرفته شده و به منزله ي پيكري در جامه هاي گوناگون جلوه كرده است. اين جامه هاي گوناگون خطوط متنوعي است و از اين رو مي تواند تحت يك قاعده ي عمومي و كلي بررسي شود؛ زيرا همه در اصل و ريشه شريكند و به عبارت ديگر همچون خانواده هايي هستند در يك جامعه و كشور و تحت يك قانون.
نگارنده پس از مطالعات و دقت و تجزيه و تحليل ها به اين نكته برخورده ام كه قواعد دوازده گانه، به اضافه ارسال و صعود و نزول حقيقي و تشمير و سواد و بياض با ملحقات و لوازم آنها، همه به چهار قاعده ي (اصول، نسبت، تركيب، كُرسي) بازگشت كرده و در اين چهار خلاصه مي شوند. و به عبارت ديگر تمام آنها مندرج در تحتِ اين چهار و از اجزاي آنها و يا ملحقات آنها محسوبند.
اصول و نسبت بيان حُسن ِ تشكيل، و تركيب و كرسي، بيان حُسن وضع مي كند. و اين دو «حُسن» از حُسن و زيبائي خداداد انساني الهام يافته است.
فهرست و خلاصه ي قواعد كلّي خطّ :
. اصول
. نسبت
. تركيب
. كرسي
اُصول(كه شامل يازده جزء است):
قوّت، ضعف، سطح، دور، صعود مجازي (تشمير)، نزول مجازي، صعود حقيقي، نزول حقيقي، رعايت سواد و بياض حلقه ها و گره ها، ارسال، دسته بندي الفبا
نسبت (كه شامل چهار جزء است):
يكسان نويسي در مفردات همجنس، يكسان نويسي در مركبات مشابه، اعتدال و تناسبِ اندام مفردات و مركبات ، اندازه گيري با موازين مُعيّنه
تركيب (كه شامل ده جزء است ):
تركيب در حرف و كلمه، تركيب در جمله و سطر، تركيب در سطور و صفحات، رعايت فواصل (سواد و بياض در زمينه ي خط)، سنجش قلم با زمينه ي آن، رعايت حُسن مجاورت و نظم و اعتدال، رعايت مدّات و قرار آنها، دانستن طريقه ي مركبات (مقطّعات) براي تمرين، رعايت حركات و ضوابط، رعايت نشانه گذاري دستوري.
كُرسّي (كه شامل دو جزء است):
رعايت كرسي بالا و وسط و پائين، قرينه سازي
**تفصيل و شرح هر يك از قواعد عمومي درفصل بعدي خواهد آمد.
تذكُّر :جزء ديگري كه ا زملحقات و لوازم دو قاعده ي (اصول و تركيب) محسوب است، طرز قلم گرفتن و قلم راندن و برگرفتن مركّب مي باشد كه بيان آن خواهد آمد.
1)المضمون : أليس الله بكاف عبده
الشــكل : تكوين ذو خط خارجــي غير منتظم
نوع الخط : الثـــلـث
تاريخ الانتاج : لايوجد
