گلمکان،شهری است از توابع بخش گلبهار شهرستان چناران در استان خراسان رضوی ایران.
شهر گلمکان منطقه‌ای کوهستانی و سردسیر واقع در دامنه شمالی رشته کوه بینالود که شامل چندین روستا و به مرکزیت شهر گلمکان می باشد.این منطقه وسیع از جنوب به شهرستان نیشابور و رشته کوه بینالود، از شمال به دشت مشهد و محور مشهد -چناران واز غرب به کوه تخته رستم و تخت اخلمد و از شرق به مناطق زشک و شاندیز محدود می باشد. در این منطقه چند شاخه رودخانه دائمی که از رشته کوه بینالود سرچشمه می گیرند وجود دارد که از مهمترین آنان می توان به رودخانه گلمکان با طول تقریبی 30 کیلومتر اشاره کرد که در سر چشمه آن و در میان بلندترین ارتفاعات خراسان دریاچه طبیعی چشمه سبز با وسعت تقریبی 15 هکتار وجود دارد که آب سبک و گوارای آن به منظور آبیاری باغات و مزارع شهر گلمکان استفاده می شود.بواسطه شرایط اقلیمی مناسب محصولات سردسیری مرغوبی از جمله :گیلاس،آلبالو،سیب و گردو در این منطقه به وفور تولید می شود .همچنین بدلیل وجود باغات ، رودخانه های دائمی و ارتفاعات ،این منطقه از مناسب ترین ییلاقات اطراف مشهد بشمار می آید.زبان مردم منطقه فارسی است که آنرا با لهجه ای شیرین تلفظ می کنند.
خانه های گلمکان در کنار رودخانه گلمکان در جهت غرب به شرق گسترش پیدا کرده است و مساکن آن از نوع مجتمع می باشند و کوچه ها از نظم خاصی پیروی نکرده اند و از غرب به شرق محلات به یکدیگر متصل می شوند.
ساخت خانه ها از نظم خاصی پیروی نکرده است و در قسمت اعظم گلمکان خانه ها به شکل پلکانی و فشرده در کنار هم قرار گرفته اند. این بی نظمی حتی باعث ایجاد پیچ و خم هایی زیادی در مسیر اصلی گلمکان شده است.شاید کمبود زمین جهت ساختمان سازی ، صحیح بودن قبله خانه و جلوگیری از شارع بودن از عوامل این بی نظمی ها باشد .
مصالح ساختمان ها در قدیم از چوب و خشت خام بوده ولی ساختمانهای جدید از سبک و معماری مدرن شهرها پیروی کرده است .
بافت خانه های قدیم به علت این که روستائیان معمولاً دارای گاو وگوسفند پرواری و یا شیرده بوده اند دارای کاهدان و طویله بوده است که اکثراً در طبقه پایین قرار گرفته است و طبقه بالا جهت اقامت اهالی است که هر خانه اختصاص به کسان یا چیزهایی دارد .مثلاً خانه نو برای مهمان ها و خانه ته و خم پُشون معمولاً جهت انبار استفاده می شود .توالت ها معمولاً در حیاط منزل است و فاقد حمام بوده است .
اکثر خانه ها فاضلاب خود را به غیر از توالت از طریق لوله به داخل نهرها و کوچه ها هدایت می کرده اند .
علت قرار گرفتن خانه ها در قدیم در مناطق بلند علاوه بر بلااستفاده بودن این زمین ها برای کشاورزی ، شاید به منظور به دور بودن از خطر طغیان رودخانه هم باشد .
خود گلمکان در قسمت مسکونی به سه قسمت مهم تقسیم می شود .از ورودی گلمکان از جاده اصلی محله پایین ، قلعه وسط و حاجی آباد است .
گلمکان دارای 3 محل اصلی است که در اصل میدان های عمومی ده محسوب می شوند .کوچه ها و پس کوچه های ده به این میدان ها ختم می شوند .این محلات عبارتند از محله پایین ، قلعه وسط ، حاجی آباد .در هر میدان درخت چناری کاشته شده است که در محله پایین چنارهای جوانتری به چشم می خورد ولی در قلعه وسط و حاجی آباد درختان چنار قدیمی و غول پیکری دیده می شود .
هر محل نیز متشکل از محله های دیگری می باشد :
1- محله پایین : سر پل – کوچه حمام – کوچه آقادیها – کوچه خاکستری – خانقاه – باغ خِرَبَه – مِچِّد بالا – مِچِّد حیطه قَضی.
علاوه بر محلات داخلی روستا و مزارع و باغات هم برای خود نام هایی دارند … چِل بَزَه – یِکِلنگه – بَزمِ شِریف- بَزرِخنَوی – بَزکِلَوور- اُستُرک – اورُون و …
2- قلعه وسط : در قلعه – پی چنار – مِچِّد حسن تقی – تغ قلعه – تپه دووَنی – زِر قلعه – شهر نو – زمین وییی – عمرت – قله بالا- تَشِر حجی – آسیا لک لکی و…
مزارع و باغات : بزه عبدالله – گِزِندَر – بزعرب – باغ بلند- جنت آباد- هشت آباد – چهارتخته – خرس آباد- حسن آباد – بزچشمه و…
3- حاجی آباد : پی چنار (در مِچِّد حج آباد ته) – زر حولی علدی – کوچه آسیا- کوچه خرکری – جو ته – حوض بالا و…
مزارع و باغات : حیطه پی سر – ته هشتی – کتل چاهها – سرآسیا- بزه نعلی – چَرباغ – باغی برجو – پی برج – بغل تقی آباد و…
از نظر طبقاتی فقیر و غنی در کنار همند و به اصطلاح بالا شهر و پایین شهر وجود ندارد .
اخیراً راه ارتباطی دیگری از نوع شوسه نیز تحت عنوان بلوار شهدای گلمکان از میان زمین های شرکت تعاونی زراعی گلمکان کشیده شده است که فاصله این روستا را با چناران نزدیک ساخته است .
