درباره پرسشنامه ها
یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روشی مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه ای از سوال ها (گویه ها) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آنها پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد. سوال های پرسشنامه را نوعی محرک-پاسخ می‌توان محسوب کرد. از طریق سوال های پرسشنامه می‌توان دانش، علایق، نگرش و عقاید فرد را مورد ارزیابی قرار داد، به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می‌دهد آگاهی یافت. باید توجه داشت که در برخی فرهنگ ها با توجه به شرایط اجتماعی، پرسشنامه نمی تواند داده ها را با دقت لازم، همانند، یک مصاحبه عمیق، بدست دهد. بنابراین برای بالابردن دقت داده های گردآوری شده، توصیه می‌شود که تکمیل پرسشنامه همراه با سایر ابزارهای گردآوری داده ها باشد. در غیر اینصورت باید داده های حاصله را با قید احتیاط به کار برد.
۱-۱- اصول کلی تنظیم پرسشنامه
- سوال های پرسشنامه باید بر اساس هدف ها یا سوال های تحقیق تنظیم گردد؛
- پرسشنامه باید پاسخ دهنده را جذب نموده و سوال های آن برای او جالب باشد؛
- پرسشنامه باید تا حد امکان کوتاه باشد و داده های مورد نیاز پژوهشگر را فراهم آورد؛
- دستورالعمل تکمیل پرسشنامه باید کوتاه بوده و حاوی کلیه اطلاعات مورد نیاز پاسخ دهنده، برای کامل کردن پرسشنامه باشد. پرسشنامه باید همراه دستورالعمل تکمیل آن بوده و چگونگی پاسخ دادن به سوال ها را برای پاسخ دهنده تشریح کند.
۱-۲- اجزاء اصلی پرسشنامه
پرسشنامه باید شامل اجزاء زیر باشد:
الف: نامه همراه یا مقدمه ای برای آماده کردن پاسخ دهنده جهت تکمیل پرسشنامه .
ب: دستورالعمل
ج: سوال ها (گویه ها)
در این جا هر یک از اجزاء یادشده بیان می‌شود.
الف: نامه همراه:
در این قسمت هدف از گردآوری داده ها به وسیله پرسشنامه و ضرورت همکاری پاسخ دهنده در عرضه داده های مورد نیاز بیان می‌شود. به منظور بیان هدف های یادشده می‌توان شیوه زیر را به کار گرفت. ابتدا هدف کلی پژوهش بیان شده و پاسخ دهنده با گزاره های خاص تحقیق آشنا می‌شود. پس از آن به نقش پرسشنامه در فراهم آوردن داده های مورد نیاز پژوهشگر اشاره می‌شود. پژوهشگر باید سعی کند تا پاسخ دهنده نسبت به همکاری در تکمیل پرسشنامه برانگیخته شود. برای این منظور باید بر با ارزش بودن داده های حاصل از پرسشنامه تاکید شود و پاسخ دهنده نسبت به ضرورت و اهمیت تحقیق آگاه گردد تا با دقت بیشتری پاسخ سوال ها را عرضه کند. علاوه بر آن در این قسمت محقق باید به این نکته اشاره کند که داده های حاصل از پرسشنامه محرمانه بوده و بجز استفاده آماری، به منظور دیگری مورد استفاده قرار نخواهد گرفت.
ب: دستورالعمل:
در این قسمت محقق سعی می‌کند پاسخ دهنده را با چگونگی پاسخ دادن به سوال های پرسشنامه آشنا کند. در دستورالعمل تکمیل پرسشنامه رعایت نکات زیر ضروری است.
۱- هر نوع سوال پرسشنامه و چگونگی پاسخ دادن به آن تشریح شود.
۲- تاکید بر رعایت دقت نسبت به پاسخ دادن به سوال ها.
۳- باید بر این نکته تاکید شود که پرسشنامه تا تاریخ معین تکمیل شده و به آدرس مربوط یا به پرسشگر تحویل داده شود. باید به خاطر داشت که دستورالعمل تکمیل پرسشنامه باید کوتاه و به آسانی قابل فهم باشد. دستورالعمل های پیچیده باعث سردرگمی پاسخ دهنده شده و بر ماهیت پاسخ ها اثر می گذارد.
ج: انواع سوال های پرسشنامه :
اولین قدم در تعیین نوع سوال های پرسشنامه مشخص کردن متغیرهای پژوهش است. پس از آن محقق می‌تواند در مورد نوع سوال هایی که می‌تواند متغیرها را اندازه گیری کند تصمیم بگیرد.
به طور کلی سوال های پرسشنامه به دو صورت ارائه می‌شود:
۱- سوال های بسته- پاسخ
۲- سوال های باز- پاسخ
سوال های بسته- پاسخ:
سوال های بسته- پاسخ مجموعه ای از گزینه ها را ارائه می‌دهد تا پاسخ دهنده از میان آن ها یکی را انتخاب کند. پاسخ دهنده این نوع سوال ها را به سرعت درک کرده و به سهولت به آن پاسخ می‌دهد. علاوه بر آن در استخراج داده ها، می‌توان به سهولت آن ها را مقوله بندی و تجریه تحلیل کرد.
پرسشنامه های بسته—پاسخ به حالت های متفاوتی ارائه می‌شود. این حالت ها به قرار زیر است:
حالت چند جوابی:
در این نوع سوال، پاسخ دهنده یکی از گزینه های ارائه شده را انتخاب کرده و علامت گذاری می‌کند.
مثال:
شغلی را که من ترجیح می دهم
۱- شغلی است که در آن به توانایی پیشرفت خود اطمینان دارم.
۲- شغلی است که همیشه مجبور به محدود کردن توانایی هایم هستم.
۳- شغلی است که درآمد بسیار داشته باشد.
حالت چند درجه ای:
در این نوع سوال پاسخ دهنده موضع خود را در مورد موضوعی بر روی یک طیف با انتخابی که به بهترین وجه نمایانگر باورها، عقاید یا نگرش او درباره آن گویه باشد، مشخص می‌کند.
در مثال های زیر نمونه هایی از این حالت داده شده است:
نقش علوم در زندگی انسان انکار ناپذیر است.
کاملا موافق
موافق
بی طرف
مخالف
کاملا مخالف
انضباط در زندگی فردی
حیاتی است
خیلی مهم است
مهم است
نسبتا مهم است
اهمیتی ندارد
تا چه اندازه معلم شما سازمان یافته است؟
همیشه
اغلب اوقات
بعضی اوقات
به ندرت هرگز
حالت تعیین اولویت نسبت به موارد ارائه شده:
در این حالت یک سری گویه ارائه شده و از پاسخ دهنده خواسته می‌شود تا ترتیب اهمیت آن ها را مشخص کند. برای مثال به منظور پی بردن به نظرات معلمان مدارس ابتدایی درباهر مشکلات مدرسه می‌توان سوال زیر را همراه با گزینه های مربوط به آن به شرح ذیل مطرح کرد:
سوال: به نظر شما مهمترین سه مشکل این مدرسه به ترتیب اولویت چه می باشد؟ لطفا برای پاسخ دادن به این سوال با قرار دادن ۱ ، ۲ ، ۳ ، ۴ در مقابل هر یک از گزینه ها نظر خود را مشخص کنید:
فضای آموزشی
مدیریت مدرسه
ناهماهنگی توانایی دانش آموزان
عدم آمادگی معلمان برای اجرای برنامه درسی
سوال های باز- پاسخ:
سوال هایی هستند که در آن ها پاسخ دهنده می‌تواند پاسخ را به اختیار خود بیان کند. این پاسخ ها می‌تواند از چند کلمه تا چند جمله باشد. از این نوع سوال ها برای بررسی و مطالعه عقاید در یک زمینه خاص استفاده می‌شود. باید یادآوری کرد که تجزیه و تحلیل داده های حاصل از این نوع سوال ها مشکل بوده و نیازمند یک سیستم کدگذاری ویژه می‌باشد.
مثال:
احساساتی را که در حال حاضر نسبت به مادر خود دارید شرح دهید.
نکات ضروری در تدوین سوال ها: پس از انتخاب نوع سوال های پرسشنامه ، محقق باید به تدوین سوال های پرسشنامه بپردازد. در تدوین سوال ها توجه به نکات زیر ضروری است:
۱- از سوال های نامفهوم و مبهم پرهیز شود.
۲- از سوال هایی که پاسخ دهنده را به پاسخ خاصی هدایت می‌کند باید اجتناب کرد.
۳- از سوال های پیچیده پرهیز شود.
۴- از سوال های دو وجهی که شامل دو سوال در یک پرسش است اجتناب شود.
۵- تا جایی که امکان دارد از ارائه سوال های منفی خود داری شود.
۶- از بیان سوال های مستقیم که موجب تحریک حساسیت آزمودنی شده و یا در وی ایجاد مقاومت می‌کند پرهیز شود.
۷- از تنظیم سوال هایی که آزمودنی پاسخ آن ها را در دسترس ندارد خود داری شود.
۱-۳- ترتیب ارائه سوال ها
در ارائه سوال ها باید به این دو اصل مهم توجه کرد:
۱- سوال های اولیه باید به حدی جالب باشد که پاسخ دهنده را به پاسخ دادن ترغیب کند؛
۲- سوال ها از ساده ترین به پیچیده ترین عرضه شود؛
سوال هایی که ممکن است آزمودنی در پاسخ دادن به آن ها اکراه داشته باشد در آخر پرسشنامه قرار داده شود.
۱-۴- اجرای مقدماتی پرسشنامه
پس از تدوین و تنظیم پرسشنامه لازم است یک بررسی مقدماتی بر روی آن انجام گیرد. هدف این بررسی برطرف نمودن اشکالات احتمالی می‌باشد و قطعا از مشکلاتی آتی نیز جلوگیری خواهد نمود. هر گونه اصلاح سوال های پرسشنامه به نتیجه حاصله از این بررسی مقدماتی بستگی خواهد داشت. بررسی مقدماتی را باید در میان افرادی که جامعه آماری تحقیق را تشکیل می‌دهند انجام داد. بهتر است در پایان پرسشنامه از پاسخ دهنده خواسته شود تا نظر خود را درباره روشن بودن و یا ابهام برخی از سوال ها عرضه دارند. اگر کلیه پاسخ دهندگان به سوال مخصوصی پاسخ نداده باشند، در آن سوال باید تجدید نظر کرد. اگر پاسخ دهنده ما از پاسخ دادن به برخی سوال ها امتناع ورزند باید این گونه سوال ها مورد بازبینی قرار گیرد.
نکات عمده در تدوین پرسشنامه
حال به راهنمای تدوین پرسشنامه توجه نمایید:
الف: تصمیم گیری درباره محتوای سوال ها:
۱- آیا بیان سوال ضروری است؟ تا چه اندازه این سوال مفید است؟
۲- چند سوال برای این موضوع لازم است؟
۳- آیا پاسخ دهنده اطلاعات لازم را برای پاسخ دادن دارد؟
۴- آیا سوال باید عینی تر، ویژه تر و مرتبط تر با تجربیات فردی پاسخ دهنده باشد؟
۵- آیا محتوای سوال به اندازه کافی کلی و به دور از سفسطه و جزئی گویی است؟
۶- آیا پاسخ ها بیان کننده یک نظرگاه کلی است یا یک دیدگاه کاملا ویژه را نمایان می کند؟
۷- آیا محتوای سوال جهت دار است، بدون این که با سوال های دیگری این جهت خنثی یا تعدیل شود؟
۸- آیا پاسخ دهنده داده های مورد نیاز را عرضه خواهد کرد؟
ب: تصمیم گیری درباره صورت بندی سوال ها
۱- آیا سوال قابل فهم است؟ آیا جمله بندی مشکل و غیر واضح است؟
۲- آیا سوال به اندازه کافی پاسخ های متفاوت در این زمینه فراهم می آورد؟
۳- آیا به علت عدم بیان پیش فرض ها یا پیامدهای مورد نظر پژوهشگر سوال گمراه کننده است؟
۴- آیا جمله بندی سوال جهت دار است؟ آیا سوال دارای بار عاطفی است و یا پاسخ خاصی را القا می کند؟
۵- آیا جمله بندی سوال اعتراض پاسخ دهنده را بر خواهد انگیخت؟
۶- آیا جمله بندی سوال چنان است که پاسخ دهنده را مستقیما مورد خطاب قرار داده تا نتایج بهتری بدست دهد؟
۷- آیا سوال ها بهتر است به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بیان شوند؟
ج: تصمیم گیری درباره شکل پاسخ ها
۱- بهترین شکل پرسیدن سوال به چه صورت می‌تواند باشد؟
۲- اگر از سوال هایی استفاده می‌شود که پاسخ دهنده با علامت گذاری پاسخ خود را مشخص می کند، کدام یک از موارد زیر مناسب تر است: چند گزینه ای یا مقیاس چند درجه ای، یا جواب های دوگزینه ای؟
۳- اگر از سیاهه (چک لیست) سوال ها استفاده می‌شود آیا شامل تمام پاسخ های ممکن بوده و به ترتیب درست ارائه شده است؟ آیا طول سیاهه سوال ها منطقی می باشد؟ آیا جمله بندی سوال ها بی طرف و متعادل است؟
۴- آیا نوع پاسخ، آسان، مشخص، هماهنگ و مناسب برای هدف است؟
د: تصمیم گیری درباره ترتیب قرار گرفتن سوال در پرسشنامه
۱- آیا ممکن است که پاسخ به سوال تحت تاثیر محتوای سوال های قبلی قرار گیرد؟
۲- آیا ترتیب سوال ها دارای یک روال طبیعی است؟ آیا سوال ها دارای نظم منطقی و ترتیب روان شناختی است؟
http://payanname.com
