پیش از ورود به بحث لازم است قلمرو موضوع مشخّص شود. منظور از علما در این عنوان، عالمان دینى یعنى فقها هستند و منظور از پاسدارى، اعمّ از احیا، حفظ، نشر و گسترش معارف دینى و ستیز در برابر تجاوزگران به حریم دین است. مراد از دین نیز مجموعه معارف و اعتقادات، اخلاقيّات و امور تربیتى و احكام و مسائل عملى است كه از آن به قوانین و مقرّرات موضوعه یا به اصطلاح فقها «فقه» تعبیر مى شود.
بستر بحث از نظر زمانى، عصر انتظار یعنى از زمان غیبت صغرى (260 هجرى قمرى) است، چون عصر قبل از غیبت صغرى، عصر حضور ائمّه (ع) است و در عصر حضور گر چه فقها و عالمان دینى بودند، لیكن به علّت حضور امامان (ع) تحت الشّعاع قرار داشتند؛ بدین معنا كه مرجعيّت آنان در صورت دسترسى نداشتن مردم به ائمّه (ع) بوده است و مردم در حدّ امكان سعى مى كردند به منبع و مرجع اصلى مراجعه كنند. خود فقها نیز مشكلات و مسائل خود را تا حدّ مقدور با آن بزرگواران در میان مى گذاشتند.
جایگاه عالمان دینى
عالمان دینى به لحاظ دانشى كه مى اندوزند و نیز به سبب رابطه ولایى با پیشوایان معصوم و رسالت و مسؤوليّت خطیر پاسدارى، آگاهى بخشى و تربیتى كه دارند در شریعت از رتبت و جایگاه بلندى برخوردارند كه از دو منظر بدان اشاره مى شود.
الف- منظر آیات
1- «وَ جَعَلْنا بَيْنَهُمْ وَ بَيْنَ الْقُرَى الَّتى بارَكْنا فیها قُرًى ظاهِرَةً وَ قَدَّرْنا فیهَا السَّيْرَ سیرُوا فیها لَیالِىَ وَ ايّاماً آمِنِینَ» (سبأ: 18)
و میان ایشان (مردم) و آبادى هاى بركت یافته، آبادى هاى آشكارا قرار دادیم و سیر در آن ها را حتم و معيّن كردیم (و به آنهاگفتیم:) شب ها و روزها در این آبادى ها با ایمنى (كامل) سفركنید!
در چندین روایت ، امامان (ع) «قراى ظاهره» را دانشمندان و عالمان دینى دانسته اند كه میان مردم و «قراى مباركه» یعنى معصومین (ع) قرار دارند و مردمان را با ارشادها و راهنمایى هاى خویش به «قراى مباركه» مى رسانند و مردم از حركت در این مسیر در هر شرایطى احساس امنيّت مى كنند.
2- «فَلَوْلا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لَيَتَفَقَّهُوا فِى الدّینِ وَ لِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اذا رَجَعُوا الَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ» (توبه: 122)
چرا از هر گروهى از آنان (مؤمنان) طایفه اى كوچ نمى كند تا در دین (و معارف و احكام اسلام) آگاهى یابند و به هنگام بازگشت به سوى قوم خود آنها را بیم دهند؟! شاید (از مخالفت فرمان پروردگار) بترسند و خوددارى كنند
( 1 - ر. ك: تفسیر برهان، ج 3، ص 347- 348.\
منظور از تفقّه در دین، فراگیرى همه معارف و احكام اسلام، اعم از اصول و فروع است.
بنابراین آیه یاد شده دلیل روشنى است بر این كه همواره گروهى از مسلمانان به عنوان انجام یك واجب كفایى باید به تحصیل علم و دانش در زمینه تمام مسائل اسلامى بپردازند و پس از فراغت از تحصیل به ارشاد و هدایت مردم همّت گمارند.
ب- منظر روایات:
1- «تَفَقَّهْ فِى الدّینِ فَانَّ الْفُقَهاءَ وَرَثَةُ الْانْبِیاءِ»
در دین تفقّه كن! زیرا فقیهان، وارثان پیامبرانند.
در این روایت، حضرت على (ع) ضمن دستور به تفقّه در دین، فقها را وارثان انبیا معرفى كرده است.
2- «امَّا الْحَوادِثُ الْواقِعَةُ فَارْجِعُوا فیها الى رُواةِ حَدیثِنا فَانَّهُمْ حُجَّتى عَلَيْكُمْ وَ انَا حُجَّةُ اللَّهِ عَلَيْهِمْ»
در حوادث و رخدادهایى كه پیش مى آید به راویان احادیث ما رجوع كنید كه آنان حجّت من بر شما هستند و من حجّت خدا بر آنان مى باشم.
در این توقیع شریف، حضرت حجّت (عج) تكلیف شیعیان را در عصر غیبت مشخص كرده و آنان را در رخدادهاى اجتماعى به راویان احادیث كه همان فقها هستند ارجاع داده است و در فلسفه دستور خود تأكید كرده كه فقها حجّت آن حضرت در میان مردم و وى حجّت خدا بر آنان است.
رسالت ها و ویژگى ها
عالمان دینى در سمت جانشینى پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) از آغاز غیبت صغراى دوازدهمین امام تا كنون با تحمّل رنج ها و سختى هاى «تفقّه در دین» و نیل به مقام اجتهاد و نیز برقرارى رابطه معنوى و پیوند ولایى با امام زمان خویش و تخلّق به اخلاق رسول اللّه (ص) و الگوگیرى از خطّ مشى عملى و زندگى زاهدانه و مجاهدانه امیر مؤمنان (ع)، توانسته اند پاسداران امین و مخلصى براى اسلام عزیز، تكیه گاه مورد اعتمادى براى پیروان مكتب اهل بیت (ع) و پیشگامان جهاد و مبارزه با ستمگران، طاغوت ها و تجاوزگران به حریم اسلام و مرزهاى مسلمانان در عرصه هاى فكرى و فرهنگى، بلكه نظامى باشند. بخشى از رسالت ها و ویژگى هاى عالمان دینى از این قرارند:
1- مرزبانى از عقیده اسلامى
دشمنان عقیده و اندیشه اسلامى همواره- به صورت فردى و گروهى- مى كوشیدند
افكار و اذهان مردم را از اعتقادات و معارف حقّه دین، تهى كنند. این تلاش در دوران غیبت، ابعاد گسترده ترى پیدا كرد. فقهاى اسلام، شاخص ترین قشرى بودند كه در سنگر هدایت و ارشاد و تعلیم و تربیت به مرزبانى عقیده اسلامى همّت گماردند و در هر عصرى با استفاده از جایگاه وعظ و خطابه، نوشتن كتاب هاى ارزنده، تشكیل حوزه هاى بزرگ علمى و درسى و بحث و مناظره با سران مخالفان و مكاتب الحادى، جوامع اسلامى و تشنگان حقیقت را از چشمه سارهاى قرآن و سنّت معصومین (ع) سیراب نموده، شیاطین انس و رهزنان ایمان و عقیده مسلمانان را از دستیابى به اهداف شوم خود مأیوس مى كردند. امام عسكرى (ع) در این زمینه از قول امام صادق (ع) مى فرماید:
علماى شیعیان ما مرزبانان مرزى هستند كه شیطان و لشكریانش از آنجا قصد هجوم دارند.
آنان شیاطین را از یورش به حریم شیعیان ما باز مى دارند و نمى گذارند او و پیروان معاندش بر پیروان ما مسلّط شوند.
و نیز در روایتى دیگر از زبان پدرش امام هادى (ع) فرمود:
اگر بعد از غیبت قائم ما عالمانى نباشند كه از دین حمایت كنند و مردم را به سوى قائم ما فراخوانند و شیعیان ناتوان را از وقوع در دام هاى شیطان و پیروان سركش او برهانند، كسى باقى نمى ماند مگر آن كه از دین خدا برمى گردد. لیكن عالمان دینى زمام دل هاى شیعیان ضعیف را در دست مى گیرند و همچون سكّانداران كشتى، آنان را از خطرات و تهدیدها نجات مى دهند. آنان بهترین انسان ها در پیشگاه خداوند هستند.
امام خمینى (ره) در مقام بیان این نقش عالمان دینى مى فرماید:
تردیدى نیست كه حوزه هاى علميّه و علماى متعهّد در طول تاریخ اسلام و تشيّع، مهم ترین پایگاه اسلام در برابر حملات، انحرافات و كجروى ها بوده اند. علماى بزرگ اسلام در همه عمر خود، تلاش نموده اند تا مسائل حلال و حرام الهى را بدون دخل و تصرف، ترویج نمایند.
2- حفظ و گسترش علوم اسلامى
آنچه از علوم اسلامى- اعمّ از فقه، تفسیر، كلام، فلسفه، اخلاق و ...- هم اكنون در اختیار ما است، حاصل تلاش ها و مجاهدت هاى اندیشمندان دینى در حوزه معرفت دینى است.
عالمان دینى در این سنگر در دو محور ایفاى نقش كردند. نخست، مسائل علوم اسلامى را از سرچشمه هاى اصیل آن- قرآن و سنّت- بدون دخل و تصرف، استخراج و تنظیم و سازماندهى موضوعى كردند و دیگر، در حفظ و نگاهبانى از اصول و فروع آن از دستبرد تحریف گران و تفسیر به رأى كنندگان- كه همواره مى كوشیدند نظرات فردى یا حزبى خود را به عنوان نظرات دینى در جامعه اسلامى عرضه كنند- نهایت سعى خود را به كار گرفتند.
بنیانگذار جمهورى اسلامى ایران در این زمینه مى فرماید:
اگر فقهاى عزیز نبودند معلوم نبود امروز چه علومى به عنوان علوم قرآن و اسلام و اهل بیت (ع) به خورد توده ها داده بودند. جمع آورى و نگهدارى علوم قرآن و آثار و احادیث پیامبر بزرگوار و سنّت و سیره معصومین (ع) و ثبت و تبویب و تنقیح آنها در شرایطى كه امكانات، بسیار كم بوده است و سلاطین و ستمگران در محو آثار رسالت، همه امكانات خود را به كار مى گرفتند، كار آسانى نبوده است كه بحمداللّه امروز نتیجه آن زحمات را در آثار و كتب با بركتى همچون كتب اربعه و كتاب هاى دیگر متقدّمین و متأخّرین- از فقه و فلسفه، ریاضیات و نجوم و اصول و كلام و حدیث و رجال و تفسیر و ادب و عرفان و لغت و تمامى رشته هاى متنوّع علوم- مشاهده مى كنیم.
3- تكیه گاه محرومان
بیشتر عالمان دینى همچون سلف صالح خویش؛ پیامبران و رهبران الهى از میان قشرهاى متوسّط و محروم جامعه برخاسته و خود، زندگى ساده اى داشته اند؛ از این رو، با درد
دردمندان آشنا بودند و محروميّت ها و مشكلات آنان را به صورت عینى لمس كرده، همواره پشتیبان و تكیه گاه محرومان و مستضعفان بوده اند.
تاریخ مبارزات شیعه گواه این واقعيّت است كه فقهاى گرانقدر، همواره در كنار مردم مسلمان، طعم فقر و تنگدستى، زندان و شكنجه و اسارت را چشیده و در عرصه هاى خون و شهادت، الگوهاى صادقى براى مردم بوده اند.
صدها سال است كه روحانيّت اسلام، تكیه گاه محرومان بوده است. همیشه مستضعفان از كوثر زلال معرفت فقهاى بزرگوار، سیراب شده اند. از مجاهدات علمى و فرهنگى آنان- كه به حقّ، از جهاتى افضلِ از دِماء شهیدان است- كه بگذریم، آنان در هر عصرى از اعصار براى دفاع از مقدّسات دینى و میهنى خود، مرارت ها و تلخى هایى متحمّل شده اند و همراه با تحمّل اسارت ها و تبعیدها، زندان ها و اذيّت ها و آزارها و زخم زبان ها، شهداى گرانقدرى را به پیشگاه مقدّس حقّ، تقدیم نموده اند.
در شرح حال صاحب معالم، فرزند شهید ثانى نوشته اند: وى فقط به خاطر همگون بودن با تنگدستان و مستمندان و تسلّى آنان و عدم تشبّه به ثروتمندان، هرگز قوت بیش از یك هفته یا یك ماه را نمى اندوخت.
از زبان اطرافیان امام خمینى (ره) نقل شده است:
هواى نجف بسیار گرم بود. بعضى از اوقات نزدیك به 50 درجه مى رسید. روزى با چند نفر از برادران خدمت امام رسیدیم و گفتیم: آقا! این گرما شدید است و شما هم پیرمرد. چون هواى كوفه بهتر است و مردم به آنجا مى روند، شما هم به آنجا بروید. امام در جواب فرمود: من چطور براى هواى خوب به كوفه بروم در صورتى كه برادران من در ایران در زندان به سر مى برند.
هنگامى كه امام در حومه پاریس به سر مى بردند و در ایران نفت كمیاب شد و مردم از نظر گرم كردن خانه هاى خود در فشار بودند، امام فرمود: من براى همدردى با ملّت ایران اتاق خود را سرد نگاه مى دارم.
4- ساده زیستى
ساده زیستى و زهد و پرهیز از زرق و برق و تجمّلات و جلوه هاى دنیوى از بارزترین ویژگى هاى پیشواى دینى است. شاید بتوان گفت یكى از عوامل مهمّ جذب مردم به دین مقدّس اسلام، بى پیرایگى رسول خدا (ص) و رویگردانى وى از دنیا بوده است. امیر مؤمنان (ع) در وصف وى مى فرماید:
روى زمین مى نشست و به دست خود پاى افزار خویش و جامه اش را وصله مى زد و بر خرِ بى پالان سوار مى شد و دیگرى را بر ترك خود سوار مى كرد. پرده اى بر در خانه او آویخته بود كه تصویرهایى داشت. یكى از زنان خویش را گفت: این پرده را از من پنهان كن كه هرگاه بدان مى نگرم، دنیا و زیورهاى آن را به یاد مى آورم.
(
معصومان (ع) نیز زندگى فوق العاده ساده اى داشتند و تاریخ پر است از رویدادهاى مؤيّد این مطلب. امیر مؤمنان (ع) گهگاه در نامه ها و خطبه هاى خویش به زندگى ساده خود اشاره كرده، مى فرماید:
«وَاللَّهِ لَقَدْ رَقَعْتُ مِدْرَعَتى هذِهِ حَتَّى اسْتَحْيَيْتُ مِنْ راقِعِها وَ لَقَدْ قالَ لى قائِلٌ الا تَنْبِذُها عَنْكَ؟ فَقُلْتُ: اغْرُبْ عَنّى فَعِنْدَ الصَّباحِ يَحْمَدُ الْقَوْمُ السُّرى .»
به خدا سوگند، این جامه پشمین خود را چندان پینه كردم كه از پینه كننده، شرمسارى بردم.
یكى به من گفت: آن را دور نمى افكنى؟! گفتم از من دور شو، كه بامدادان، مردم، شبروان را مى ستایند.
زهد و ساده زیستى پیشوایان معصوم (ع) به وارثان و راویان احادیث آنان، یعنى عالمان دینى به ارث رسیده است. به عنوان نمونه:
ملا صدرا مى گفت: چون بخشى از گناهان، نتیجه پرخورى و شكم پرورى است، باید در صرف غذا امساك كرد و همواره این شعر سعدى را مى خواند: اندرون از طعام خالى دار تا در آن، نور معرفت بینى ملا صدرا در شبانه روز یك وعده غذا مى خورد و غذایش فرقى با غذاى طلّاب نداشت و در فصل تابستان به صرف مقدارى میوه اكتفا مى نمود. او با آن كه از بزرگ ترین علماى عصر خود بود، با سادگى زیست مى كرد. هر كس كارى با او داشت مى توانست در هر ساعتى از ساعات روز بدون واسطه او را ببیند و مشكلش را با وى در میان بگذارد.
زهد وحید بهبهانى به اندازه اى بود كه لباس هایش كرباس و تابدار (قماشى است كه نخش را تاب داده، بافند) بود و غالب آنها را همسرش مهيّا مى كرد. در مدّت عمر به جمع زخارف دنیوى توجه نداشت. كناره گیرى از زراندوزان، شیوه او بود و مصاحبت با مستمندان را خوش داشت.
شیخ انصارى، آن مرجع كلّ فى الكلّ شیعه آن روزى كه مى میرد با آن روزى كه به صورت یك طلبه فقیر دزفولى وارد نجف شده فرقى نكرده است. وقتى كه خانه او را نگاه مى كنند، مى بینند مثل فقیرترین مردم زندگى مى كند.
دارایى شیخ هنگام درگذشت او، معادل 17 تومان پول ایرانى بود كه همان مقدار هم مقروض بود. بازماندگانش قدرت قیام به لوازم معمولى اقامه عزا نداشتند و یكى از ثروتمندان، شش شبانه روز به تمام مراسم و لوازم مجلس ختم و ترحیم او قیام كرد.
اوائلى كه امام [خمینى (ره)] به نجف آمدند حاضر نمى شدند در منزل، كولر باشد تا این كه یكى از برادران اصرار كرد و گفت: آقا! در این هواى گرم، زندگى بدون كولر ممكن نیست، مردم گرمشان مى شود و امام حاضر شدند كولر خریدارى شود. همچنین با هزار مكافات حاضر شدند كه براى منزل چند پتو بخریم.
5- پرچمدارى جهاد و شهادت
دشمنان اسلام بارها براى محو و نابودى این آیین آسمانى دست به انواع توطئه هاى فرهنگى، سیاسى و اقتصادى زده اند، اما هر بار نخستین قشرى كه در برابر آنها قد برافراشته و از اسلام حمایت كرده اند فقها و عالمان دینى بوده اند. رهبرى نهضت هاى حق طلبانه شیعى در طول تاریخ اسلام، از قیام علیه سامانیان گرفته تا نهضت تنباكو و قیام پانزده خرداد، با فقهاى بزرگ بوده است.
كمتر رخداد مهمّى در تاریخ شیعه مى توان یافت كه بدون حادثه خونین تمام شده باشد و در این راه بجز افراد با ایمان و سربازان با حميّت، علماى بزرگى جان خویش را تقدیم كرده اند.
عالمان شیعه در اثر تعلیمات پیشوایان دینى، با حضور در عرصه هاى جهاد و ستیز با ستمگران و طاغوت هاى زمان خویش، منشور «شهداى فضیلت» را رقم زدند و لازم بود این منشور، جمع آورى و مكتوب گردد تا آن كه علّامه امینى بخشى از آن را در كتابى تحت عنوان «شهداء الفضیلة» گرد آورد و در آن، شرح حال 130 تن از برجسته ترین عالمان شهید شیعه را نوشت.
كتاب «شهداء الفضیله» بر این پندار پوچ كه علماى شیعه تا دیروز خواب بوده اند و بى خبر از مصالح توده ها با سلاطین و جائران زمان خویش سازش كرده اند، مهر ابطال زد
و نمودارى از آن همه تلاش ها، درگیرى ها، مبارزه ها و شهادت ها را ترسیم كرد. البتّه كتاب هاى فراوان دیگرى پیرامون مجاهدت هاى عالمان دینى و نهضت هاى شیعى همچون سید جمال الدین اسدآبادى، نهضت تنباكو، جنبش مشروطيّت، انقلاب عراق و بیرون راندن انگلیسى ها از آن كشور، مبارزات علماى ایران با رضا خان، ملّى شدن صنعت نفت، مبارزات شیخ محمد خیابانى و بالاخره انقلاب اسلامى ایران به رهبرى امام خمینى و یاران روحانى شهید آن گرامى، نوشته شده كه تا اندازه اى كوشش هاى علماى شیعه در راه آزادى ملّت ها و تحقق آرمان هاى الهى را روشن كرده است.
در هر نهضت و انقلاب الهى و مردمى، علماى اسلام اوّلین كسانى بوده اندكه بر تارك جبینشان، خون و شهادت، نقش بسته است. كدام انقلاب مردمى- اسلامى را سراغ كنیم كه در آن، حوزه و روحانيّت، پیش كسوت شهادت نبوده اند و بر بالاى دار نرفته اند و اجساد مطهّرشان بر سنگفرش هاى حوادث خونین به شهادت نایستاده است؟
در 15 خرداد و در حوادث قبل و بعد از پیروزى، شهداى اوّلین، از كدام قشر بوده اند؟ خدا را سپاس مى گذاریم كه از دیوارهاى فیضيّه گرفته تا سلّول هاى مخوف و انفرادى رژیم شاه و از كوچه و خیابان تا مسجد و محراب امامت جمعه و جماعات و از دفاتر كار و محلّ خدمت تا خطوط مقدّم جبهه ها و میادین مین، خون پاك شهداى حوزه و روحانيّت، افق فقاهت را گلگون كرده است.
مجتهدان بزرگى چون سید محمّد مجاهد، فرزند صاحب ریاض و ملّا احمد نراقى در جبهه جنگ علیه دولت اشغالگر روس، آیةاللّه محمدتقى شیرازى، معروف به میرزاى دوّم، آیةاللّه كاشانى، سید محمّد سعید حبوبى و آیةاللّه حكیم در جبهه نبرد علیه انگلیس تجاوز كار، شركت جسته اند، همچنین افرادى مانند آیةاللّه سید ابوالحسن اصفهانى، آیةاللّه میرزاى نائینى و مرحوم شهرستانى از عراق به ایران تبعید شده و شخصيّت هایى مانند آیةاللّه سید محمّدتقى خوانسارى به اسارت و زندان رفته اند.
( 1) - همان، ص 450.\ ( 2) - اشاره به قیام ابو محمّد اطروش از فقهاى بزرگ اسلام در قرن چهارم است( ر. ك: شهیدان راه فضیلت، ص 24).\
منابع ( 1) - صحیفه نور، ج 21، ص 89.\
انقلاب اسلامى ثمره انتظار
در عصر انتظار حركت ها و قیام هاى فراوانى بر ضد ستمگران، صورت گرفته است. این حركت ها در زمان حضور امامان معصوم نیز كم و بیش رخ داده و مورد تأیید آن بزرگواران قرار گرفته است. در عصر غیبت نیز این گونه نهضت هاى رهایى بخش از طرف شیعیان و عالمان ربانى، فراوان به چشم مى خورد كه در این مسیر به موفقيّت هایى نیز دست یافته اند؛ تا این كه ثمره آن همه پایمردى ها و جانفشانى هاى عالمان دینى و رشادت هاى امت اسلامى، به خصوص مردم غیور ایران به ثمر نشست و انقلاب اسلامى كه ثمره خون هزاران شهید سرافراز بود، به رهبرى بى نظیر امام خمینى (ره) به پیروزى رسید و براى اولین بار در عصر غیبت، حكومت اسلامى محقّق شد و زمینه را براى تحقق حكومت جهانى حضرت مهدى (عج) هموار ساخت
( 2 - سیماى فرزانگان، ج 3، ص 473
