مختصری از جغرافیای تاریخی تهران

 مقدمه:

 

تهران بـه لحاظ موقعیت جغرافیایی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. استقرار در دامنه های جنوبی رشته کوه های البرز، منابع سرشار و غنی آب و شرایط آب و هوایی معتدلی را به ارمغان آورده است. دامنه ها و دره های کوهپایه ای البرز شرایط ویژه ای را برای گریز از گرما و خشکی بیابان های جنوبی در اختیار قرارداده است. دشت های جنوبی به جز مناطق شوره زار و کویری، بستر مناسبی برای استقرار کشاورزی و انواع فعالیت های اين بخش به شمار می آید. از نظر موقعیت مکانی با توجه به شرایط و ساختگاه تهران برای استقرار جمعیت، نوعی مرکزیت مکانی برای دسترسی و مدیریت سرزمین را در اختیار دارد. نگاهی به جغرافیای سرزمین ایران و توزیع فضایی جمعیت و الگوی سکونت، این موقعیت ویژه و ممتاز را به خوبی نشان می دهد. مشکلات متعدد زیست محیطی موجود مانند آلودگی های مختلف در محدوده تهران بیش از آن که ناشی از شرایط نامناسب مکانی باشد، از فشار مفرط و عدم توجه به توان های محیطی این بخش از سرزمین بوده است. در این فصل بعد از ارایه تاریخچه ای مختصر از تهران و تقسیمات اداری آن، نگاهی گذرا به برخی خصوصیات جغرافیایی کلانشهر تهران خواهیم داشت.

 

  جغرافياي تاريخي *

 

با اینکه آثار باستانی فراونی مربوط به شش هزار سال قبل در نقاط اطراف تهران مانند چشمه علی، قیطریه، دروس، چیذر و مانند آن بدست آمده، تاکنون هیچ سنگ نوشته ای که نام تهران یا طهران به صورتی که از بدو تاریخ تا این اواخر متداول بوده، بدست نیامده است ولی نام تهران به عنوان روستایی از ری در قرن سوم هجری به بعد در رابطه با نام اشخاص برده شده است.

در میان جغرافیدانان اسلامی قرن سوم به بعد، اول بار نام تهران به وسیله حمداله مستوفی (قرن هفتم هجری) به عنوان یکی از چهار بخش شهر سابق ری برده شده است و از آن تاریخ تا حمله مغول (قرن هفتم هجری) هنوز تهران قریه ای بیش نبوده و براساس مدارک تاریخی دهات دولاب، تجریش و ونک از تهران مشهور بوده اند و یاقوت حموی در 617 قمری گفته است که:

«تهران یکی از قرای ری است. در میان این دو تقریباً یک فرسنگ فاصله است. قریه طهران بسیار بزرگ و در زیرزمین ساخته شده و هیچ کس نمی تواند بر خانه های آن دسترسی یابد مگر آنکه خود طهرانی ها بخواهند.... به گفته او طهران 12محله داشته و دارای شبستان ها و باغات بسیار بوده است». 

از آن پس جغرافیدانان مسلمان مطالبی شبیه گفته های فوق درباره تهران نوشته اند ولی کلاویخو سفیر اسپانیا در عهد تیمور، تهران را شهر نامیده و نوشته است که «اطرافش دیواری نیست و باغ و بستان فراوان دارد».

شاه طهماسب صفوی در سال961، نخستین دیوار و حصار تهران را ساخته و این خود می رساند که برج و بارو ماندن شهر تهران تا آن تاریخ، بخاطر مساکن زیرزمینی آن بود. که آن را از محلات تاریخی و خرابی در امان داشته است. از طرف دیگر امامزاده و یا زیارتگاه های بجا مانده از تهران تا زمان صفویه مانند بقعه سیداسماعیل و امامزاده یحیی و بقعه سیدنصرالدین و امثال آن ها که اغلب تاریخ دارند، نکاتی درباره وقف و شیعه بودن اهالی و اهمیت تهران آن ایام است که در زمان شاه طهماسب بازارها و مساجد و مدارس و تکیه های بسیاری در آن ساخته شده بود. بعد از شاه طهماسب، شاه عباس اول صفوی (996-1038) ابنیه زیادی در داخل حصار تهران بنا کرد که مهمترین آن ها عمارت سلطنتی و مقر حکومت بود.

 

پس از غائله افغان در زمان نادرشاه، تهران اهمیت نظامی پیدا کرد به طوری که نادرشاه حکومت تهران را به فرزندش رضاقلی میرزا داد و بعد از فتح هندوستان در تهران مجلسی از علمای مذاهب تشکیل داد و از آن پس مورخان و نویسندگان در تهران بنام دارالامان و حاکم نشین ری و شهریار یاد می کنند. کریم خان زند در محضر شاه سلیمان اول در تهران بر تخت نشست و همواره در سر داشت که تهران را پایتخت خود قرار دهد و به همین علت دستور داد عمارت سلطنتی و دیوانخانه ای بزرگ در تهران بسازند و در نتیجه نویسندگان دوره قاجار از تهران بنام دارالاماره کریم خان یاد می کردند ولی این آقا محمدخان قاجار بود که تهران را در سال1200 پایتخت رسمی کشور ساخت و در آن سال بر تخت سلطنت جلوس کرد و به توسعه ارگ سلطنتی پرداخت و عمارت زیادی بر آن افزود .

آقا محمدخان کوشید که مردم را در تهران ساکن و تجارت را در آن برقرار کند. در زمان فتحعلی شاه برادرزاده آقا محمدخان (1212) زمینه های رشد و توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی تهران فراهم شد به طوری که جمیع سیاحان خارجی درباره بزرگی و عظمت تهران داستان ها نوشته اند.

هم زمان با تکمیل کاخ ها در زمان فتحعلی شاه، بناهای زیاد دیگری با کاربرد مذهبی و اجتماعی در تهران ایجاد شد که از آن جمله است مسجدشاه یا مسجدسلطانی جنب بازار و مسجد و مدرسه فخریه یا مروی، مسجد فخرالدوله با اوقاف فراوان مسجد جامع و امثال آن.

چنانچه ویلیام اوزلی انگلیسی در 1226نوشته است که تهران با  60000 نفرجمعیت، 30 مسجد، 300 حمام عمومی و6 دروازه داشته است. توسعه تهران در زمان محمدشاه از هر حیث ادامه داشت تا این که در اوایل سلطنت ناصرالدین شاه عنوان دارالخلافه ناصری یافت. 

 

در همین زمان اولین احصائیه وآمارگیری نشان می دهد که تهران پنج محله (ارگ، عودلاجان، بازار، سنگلج و چالمیدان) و در هر محله ده ها پاتوق، امامزاده، تکیه، مدرسه یا مکتب خانه و صدها محل کسب و کار داشته است. از این دوره به بعد بر اهمیت بازار افزوده می شد و کارکردهای دینی و اقتصادی بخصوص بازار، ساختار اصلی سنتی شهر را تشکیل می داد.

در پایان دوره قاجار، میرزا عبدالغفارخان نجم الملک، اولین آمارگیری همه جانبه را در تهران انجام داد و اولین نقشه شهر تهران را با کمک دانشجویان خود در دارالفنون ترسیم کرد. در حالی که جمعیت شهر به 155736نفر رسیده بود. در آمارگیری نجم الملک، طبقات مختلف اجتماع بر اساس آقایان و کسبه، غلام سیاه، نوکر، زنان محترم، کنیزها، خدمتکار، جوانان وکودکان به تفکیک تعیین شده بودند. همین دوره در تهران زمان آشنایی با تمدن غرب و اوضاع دنیای جدید نیز بود که آثار آن در معماری و زندگی فرنگی به طور کلی هویدا گردید و تهران در مسیر گذر از سنت های دینی و اجتماعی و اخلاقی دیرین خود به غرب گرائی و فرنگی مئابی قرار گرفت و همه نوآوری ها در دربار ناصری آغاز گردید و حصار جدید شهر با 12دروازه بوجود آمد در حالی که داخل حصار خیابان ها و بناهای مسکونی جدید چهره شهر را دگرگون ساخته بود و اداره امور تهران با بهره گیری از تجارب اروپائیان نظم و ترتیب تازه ای یافته بود.

دوره ناصری، عصر گردش مبادلات بازرگانی و تأسیس کارگاه ها، تجارتخانه ها و بانک ها نیز به شمار می رود و در همین دوره بود که حمل ونقل شهری وسیله واگن اسبی مشکل ترافیکی شهر را حل می کرد و جمعیت شهر به حدود 244400رسید. تغییرات فضائی شهر تهران به شیوه دوران ناصری با پیروزی مشروطیت در سال های اول قرن بیستم (1906) به پایان رسید و شهر تهران پا به دوره جدیدی از تحول و تکامل گذارد. دوره پهلوی اول را تهران با جمعیتی در حدود 250000 آغاز کرد در حالی که از لحاظ اجتماعی و سیاسی دوره انتقال از نظام فئودالی و حاکمیت چندگانه به حاکمیت متمرکز و از نظر فرهنگی مذهبی دوره برخورد ارزش های سنتی و مذهبی با فرهنگ وارداتی غربی و غیردینی و از جنبه اقتصادی دوره تکوین صنایع جدید بود. در این دوره شهرسازی جدید با تخریب آنچه موجود بود مانند دروازه ها و حصار شهر و سکونتگاه ها و میادین و پاتوق های سنتی آغاز شد و شهر تهران روز به روز توسعه یافت و بر جمعیت آن افزوده شد. مجموعه های ساختمانی به کمک مهندسین خارجی و داخلی بنا شد که به سبک معماری رضاشاهی معروف است مانند ساختمان های بانک ملی و وزارت دارائی، شهربانی و پست خانه و امثال آن. از نظر فرهنگی- مذهبی قانون اعزام محصل به خارج و تشکیل مدارس و دانشگاه ها با تمرکز امور دولتی و بازرگانی، عامل عمده جلب جمعیت از سراسر کشور به تهران گردید به طوری که در آغاز دوره پهلوی دوم بعد از جریانات شهریور1320 (حمله نیروهای متفقین به ایران در سال های جنگ جهانی دوم)، جمعیت تهران به 880000 ( 1325ه.ش) و در اولین سرشماری رسمی در سال 1335به 1560000 نفر رسید.

 

از آن به بعد شهرداری تهران و سازمان برنامه و بودجه، عاملین اصلی تغییرات فراوان در سیمای شهرنشینی و تبدیل تهران به یک پایتخت در حال رشد بودند و رشد سریع شهر را از افزایش فوق العاده جمعیت به موجب سرشمارهای رسمی می توان در نظر گرفت.

رشد جمعیت شهر تهران براساس سرشماری های رسمی کشور در طی دوره های 85-1355 به‌طور مشروح در جدول 1-1 آورده شده است.

در آغاز انقلاب بزرگ اسلامی، شهر تهران مشکلات شهری زیادی از گذشته ها به ارث برده بود که جنگ تحمیلی با عراق مجالی برای رفع آنها فراهم نمی  کرد ولی بعد از پایان جنگ تحمیلی و استقرار کامل جمهوری اسلامی، اصلاحات و توسعه شهر تهران از طریق ایجاد بزرگراه ها و راه آهن زیرزمینی و شهرک های اقماری با نقشه های منطقی ادامه یافت در حالی که سیاست های بزرگ کشوری مانند ایجاد راه ها و توسعه روستاها و انتقال و تأسیس دانشگاه ها در شهرهای دیگر، هیچ یک مانع از افزایش جمعیت تهران نشد و امروز تهران بزرگ مجموعه ای با حدود 14 میلیون نفرجمعیت و هزار کیلومترمربع وسعت است که رفع یا تقلیل مشکلات آن، ازعمده وظایف جمهوری اسلامی ایران به حساب می آید.

 

 

جدول 1-1.  جمعيت شهر تهران طي سال‌هاي 85-1355 (هزار نفر)
گسترش كالبدي شهر تهران (1351)	گسترش كالبدي شهر تهران (1353)
گسترش كالبدي شهر تهران (1358)	گسترش كالبدي شهر تهران (1363)
گسترش كالبدي شهر تهران (1368)	گسترش كالبدي شهر تهران (1372)
گسترش كالبدي شهر تهران (1378)	گسترش كالبدي شهر تهران (1387)