معانی لغات غزل (296)
طالع : طلوع کننده، بخت، اقبال، در اصطلاح نجومی آن قسمت از منطقة البروج که به هنگام تولد نوزادی در افق شرقی ظاهر شود و آن را طالع آن نوزاد نامند که بسته به مشخصات آن در آن لحظه ممکن است سعد و یا نحس باشد .
زِه : چه شادی! خوش .
طرب : شادمانی .
شرف : افتخار و سربلندی، و در اصطلاح نجومی اوج درجه ستاره در برابر حضیض .
طَرف بستن : بهره بردن، سود جستن .
خیالِ کج : گمان نادرست .
دستکش : با دست لمس شده .
تیر مراد : (اضافه تشبیهی) مراد به تیر تشبیه شده .
هدف : نشانه .
به ناز پروردن: در ناز و نعمت پرورش دادن .
بُتانِ سنگ دل : زیبارویان سنگین دل.
ناخلف : بدسرشت، نااهل، بدکردار، فرزندی که صفات و محسنات پدر را نداشته باشد.
به خیال زاهدی : در اندیشه زاهد بودن، در فکر زُهد و پارسایی .
طُرفه : شگفت آور .
آنک : آنکه .
مُغ بچه : پسر بچه مُغ، پسر خدمتگزار زیباروی خادم میکده .
می زندم به چنگ و دَف : با نوای چنگ و دایره زنگی مرا رسوا می کند .
نقش بخوان : تصنیف بخوان، نغمه بخوان .
لاتَقُل : سخن مگو، (قول) مگو، تصنیف با شعر عربی مخوان .
مست ریا : مغرور از باده نیرنگ و مکر .
محتسب : نهی کننده منکرات، پاسدار شرعی .
لاتخف : مَتَرس .
شُبهَه : مشکوک .
لقمه شبهه : خوراکی که در حلال بودن آن شک باشد .
پاردم : تسمه یی که به دو طرف عقب زین یا پالان حیوان سواری دوخته شده و از زیر دُم حیوان می گذرد، رانَکی .
حیوان خوش علف : حیوان خوش خوراک .
خاندان : خاندان پیامبر اکرم (ص) ـ آل محمد (ص).
همت : اراده قوی و صائب .
شحنه : داروغه ، حاکم .
شحنه نجف : سلطان نجف، امیرالمؤمنین علی علیه السلام.
معانی ابیات غزل(296)
1) اگر بخت یاری کند دامن یار را به چنگ خواهم آورد. اگر آن دامن را به سوی خود بکشم خوشا برحال من و اگر او مرا بکُشَد زهی اوج افتخار و بزرگی که نصیب من می شود .
2) هرچند که شعر و سخن، شرح حال مرا به هر سو می برد (اما) این دلِ پر آرزوی من از کرم هیچ کس بهره ای نصیبش نشد .
3) هیچ گشایشی در کار من از منحنی ابروی تو پیدا نشد. شگفتا که در این فکر و خیال باطل (اشاره ابرویی از راه لطف) عمر عزیز من تباه شد .
4) کی ممکن است که دست اشاره ابروی دوست بر سر خیال من کشیده شود؟ افسوس که عمر گرامی در راه این خیال باطل تباه شد.
5) تا چند عشق زیبارویان سنگین دل را با ناز و نوازش پرورش دهم؟ این زیبارویان، همانند پسران نااهل که به فکر پدر نمی افتند، یادی از من نمی کنند.
6) من در فکر زهد و پارسایی و زاهد بودن گوشه نشینی اختیار کرده ام و شگفت آنکه مُغبچه های میکده از هر سو چنگ زنان به فکر رسوا کردن من هستند .
7) زاهدها خبر از جایی ندارند تصنیف و ترانه فارسی بخوان و قول مگو، محتسب نیز مست باده ریاست شراب بده و ترس و واهمه نداشته باش .
8) ببین چگونه صوفی شهر لقمه مشکوک به حرام می خورد؟ امید آنکه با فربه شدن، تسمۀ پاردُم این حیوان خوش آب و علف دراز تر شود!
9) حافظ اگر در راه خاندان نبوّت قدم برداری، همت سلطان نجف بدرقه راه تو خواهد شد.
شرح ابیات غزل(296)
وزن غزل : مفتعلن مفاعلن مفتعلن مفاعلن
بحر غزل : رجز مثمّن مطوی مخبون
*
این غزل در اوایل سلطنت امیرمبارزالدین و پیش از دستگیری و قتل شاه ابواسحاق سروده شده است. شاعر هنوز امیدوار است که طالع او مدد کند و دامن شاه فراری را بار دیگر به کف آورد و از کَرَم وی بهره گیرد زیرا بعد از او اگرچه طرفدارانش اشعار او را دست به دست می گردانیدند اما کسی به فکر خود شاعر و نحوه معیشت او نبوده است .
و این زمان زمانی است که شاعر مجبور است در گوشه یی بنشیند و اَدایِ زاهدان ریایی را درآورد. اما خیال و شور و شوق گردهمایی های در میکده، او را وسوسه کرده و او که حاکم وقت یعنی امیرمبارزالدین را از باده ریا سرمست می بیند به یاد باده گساری های سابق افتاده و در عالم خیال خطاب به ساقی می گوید : محتسب مست است از او نترس و باده پیش آر، لیکن در عالم واقعیّت اوضاع به نحو دیگری است، صوفی شهر تحت حمایت سلطان متظاهر وقت، بر خرِ مراد سوار و لُقمه شُبهه می خورد و این حافظ است که گوشه نشین است.
بیت مقطع این غزل که صراحتا ً در مدح خاندان نبوت(ص) و تحیّت مولای متقیان علی (ع) سروده شده سالها پس از مرگ حافظ به فریاد او رسید . توضیح آنکه شاه اسماعیل صفوی، بدان هنگام که تصمیم به تخریب و محو آرامگاه حافظ می گیرد، قرائت این بیت از دیوان حافظ، سبب انصراف او از این اقدام میگردد .
لازم به توضیح است که همانطور که شادروان دکتر غنی در حافظ غنی نوشته اند به جز فرقه ناصبی کلیّه مذاهب وفرق اسلام به ویژه مذهب شافعی که مذهب رایج عصر و زمان حافظ است نسبت به خاندان رسول اکرم(ص) احترام خاص قائلند .
اخیراً کتابی به نام (بیوتُ الصّحابه حَولِ المَسجدِ النّبویِ الشّریف) تألیف محمد الیاس عبدالغنی که با عناوین (ما جستر الادب الاسلامی و عضو مراقبة النصّ بمجتمع الملک فهد لِطباعة المُصحف الشریف) معرفی شده به چاپ رسیده که یک نسخه آن را این ناتوان در سال جاری در مدینه تهیه و در اختیار دارد. این کتاب که چاپ سال 1997 میلادی و 1418 هجری است در مبحث چهارم آن زیر عنوان (التعریف باهل البیت) سه حدیث یکی از قول امّ سلمة رضی ا… عنها زوجه حضرت رسول اکرم (ص) و دومی از قول الآلوسی و سومی از واثلة بن الاسقع نقل و اهل بیت را حضرت علی، فاطمه، حسن و حسین و حدیث کسا را حدیث صحیح و متّقن معرفی می کند و در آنجا از قول حضرت رسول اکرم(ص) بیان شده که فرمود (اللّهم هؤلاءِ اهلی و اهلی احقّ) و فرمود آیه تطهیر در شأن اینان نازل شده است . بنابراین هیچ جای شگفتی نیست که حافظ، این مسلمان مطّلع به احادیث و اخبار، از صمیم قلب، خود را از ارادتمندان اهل بیت و خاندان صدق و آرزومند بدرقه همت مولای متقیان می داند و نظر آنان که نوشته اند: (خاندان) در اینجا به خاندان حضرت علی (ع) اطلاق نمی شود، بلکه غرض خاندان و پیشکسوتان صوفیه است را به مطالب این کتاب و اقرار بزرگترین مقام علمی کشور سعودی جلب می نماید
شرح جلالی بر حافظ – دکتر عبدالحسین جلالی
