امام علی علیه السلام در فرمان استانداری مصر به مالك اشتر می فرمايد: بايد دورترين افراد ملت از تو و دشمن ترين آن ها نزد تو، عيبجوترين آن ها از مردم باشد؛ زيرا مردم (خواه ناخواه) عيب هايی دارند و زمامدار سزاوارترين كس به پوشاندن آن هاست. بنابراين، درباره آن دسته از عيب هايی مردم كه بر تو پوشيده است، پی جويی و كنجكاوی مكن؛ زيرا آن چه بر عهده توست پاك كردن عيب ها و زشتی هايی است كه بر تو آشكار مي باشد و قضاوت درباره عيب ها و گناهانی كه بر تو پوشيده مي باشد، به عهده خداست. پس تا مي توانی جُرم پوش باش تا خداوند نيز عيب و جُرم های تو را كه دوست داری از ملتت پوشيده بماند، بپوشاند.

مولی علی علیه السلام می فرماید: مَن نَظَرَ فِي عُيُوبِ النّاسِ،

فَاَنكَرَها، ثُمَّ رَضِيَهَا لِنَفسِهِ، فَذلِكَ الاَحمَقُ بِعَينِه. (حكمت 349)

كسی كه عيب های مردم را بنگرد و بد شمرد،

سپس آن ها را برای خود بپسندد چنين كسی احمق واقعی است.

در خطبه صد و چهلم نیز مولی علی علیه السلام می فرماید:

يا عبدالله! لا تعجل في عيب احد بذنبه، فلعله مغفورله، و لا تامن علي نفسك صغير معصيه،

فلعلك معذب عليه. فليكفف من علم منكم عيب غيره لما يعلم من عيب نفسه،

وليكن الشكر شاغلا له علي معافاته مما ابتلي به غيره .(خطبه 140)

ای بنده خدا! در خرده گيری از گناه كسی شتاب مكن؛ زيرا چه بسا كه او آمرزيده شده باشد و در مورد خويش به گناه كوچكی كه كرده ای ايمن مباش؛ زيرا شايد كه به سبب آن عذاب شوی. پس هر يك از شما از ديگری عيبی بداند، نبايد به خرده گيری از او بپردازد؛ زيرا می داند كه خود نيز عيبی دارد و بايد شكر اين موهبت كه عيب هايی كه در ديگران هست در او نيست، وی را به خود مشغول دارد. (و از عيبجویی ديگران باز ايستد).

امام عليه السلام مى فرمايد: اين خود، بزرگترين عيب است كه تو، عيبى را در مردم ببينى و آن را زشت و ناپسند بشمارى و زبان به انتقادش بگشايى، در حاليكه خودت نيز، شبيه همان عيب را داشته باشى، ولى به آن توجه نكنى.
 

كسانى هستند كه عيب و ايرادى را كه در اعمال و رفتار خودشان وجود دارد، نمى بينند و به حساب نمى آورند، اما همينكه آن عيب را، در شخص ديگرى ببينند، زبان به عيبجويى و انتقاد باز مى كنند، و همه جا و پيش همه كس، از عيب آن شخص سخن مى گويند.

براى مثال: گاهى كسى را مى بينيم، كه براى حقوق انسانى ديگران، ارزش قائل نيست، حق مردم را پايمال مى كند، دستمزد كارى را كه ديگران برايش انجام داده اند نمى دهد، يا كم و با تاخير مى دهد، قول و قرارهاى خود را به هم مى زند، و وعده هايى را كه به مردم داده است انجام نمى دهد. اما همين شخص، به محض آنكه ديگرى، كمترين حق او را پايمال كند، يا دستمزدش را يك ريال كمتر يا يك روز ديرتر بدهد، يا با او مختصرى بد قولى كند، يا وعده يى را كه به وى داده است انجام ندهد، فريادش به آسمان مى رود، و همه جا، از آن شخص، عيبجوئى و انتقاد مى كند. شاعرى، در همين معنى گفته است:       ببرى مال مسلمان و چو مالت ببرند           داد و فرياد برآرى كه، مسلمانى نيست!

البته، منظور امام اين نيست كه وقتى در ديگران عيبى را ديدیم كه خودمان نيز شبيه آن عيب را داریم، همين كافى است كه عيب ديگران را به زبان نياوریم، و در عوض، عيب خودمان نيز، سر جايش باقى بماند. بلكه، منظور اين است كه وقتى، عيب ديگران، باعث ناراحتى ما شد، هوشيار باشيم و فورا به خود آئيم و ببينيم كه آيا خود ما نيز، آن عيب را داريم يا نه؟ و اگر ديديم كه خودمان نيز، داراى همان عيب هستيم، در صدد بر طرف كردن آن برآئيم، زيرا آن عيب، همانطور كه در وجود ديگران، ما را ناراحت كرده است، در وجود ما نيز باعث ناراحتى ديگران خواهد شد.

همه حَمّال عیبِ خویشتنند                    طعنه بر عیبِ دیگران چه زنند

مَکن عیبِ خلق ای خردمند فاش           به عیبِ خود از خلق مشغول باش

مَنه عیبِ خلق ای فرومایه پیش         که چشمت فرو دوزد آن عیبِ خویش

گرفتم که خود هستی از عیب پاک              تَعَنُّت مَکن بر منِ عیب ناک

---------------------------------------------------

تَعَنُّت: خرده گیری، عیب جویی .

السلام علیک ایها الامام الرئوف یا علی بن موسی الرضا یا بن فاطمة الزهراء

در مقابل صفت عیب جویی و دنبال عیوب دیگران بودن که کاری زشت و ناپسند شمرده شده صفت خوب و پسندیده ی عیب پوشی است.

امام رضا (علیه السلام ) درپاسخ مردی که از برادرش شکوه می‌کرد فرمود: «... پرده‌ پوشی کن و بر عیوبش روکش افکن..»

امام رضا (علیه السلام ) می‌فرمایند: «بر مومن سزاوار است که از پروردگار و پیامبر و امام خود سه خصلت را بیاموزد: خصلتی که از پروردگار باید بیاموزد، عیب پوشی و کتمان است...»

ریان بن صلت می گوید، در مورد توجّه به عیوب خویشتن، حضرت رضا علیه السلام این شعر را برای من خواند:

یعیب الناس کلـهـم زمـانا         و مـا لزماننـا عیب سـوانا
نعیب زماننا و العیب فینا         ولـو نطق الزمان بناهجانا
وان الذئب یتـرک لحم ذئـب      ویاکـل بعضنا بعضـا عیانا
لبسنا للـخداع مسـوک طیـب         فویـل للغـریـب اذا اتانا

همه ی مردم درصدد عیب جویی از زمانه اند ولی زمانه را عیبی نیست جز خود ما؛

ما از زمانه عیب می گیریم، حال آنکه عیب در ماست و اگر زمان به سخن بیاید، از ما بدگویی خواهد کرد؛

هیچ گرگی گوشت گرگ دیگر را نمیخورد. اما بعضی از ما گوشت بعضی دیگر را آشکارا و بی پرده می خوریم؛

آری، ما از خود ظاهری دلفریب و خوش آیند می سازیم. پس وای بر غریبه ای که به سوی ما بیاید؛

عیون اخبار الرضا، ج 2، ص 177.

حکمت 353 نهج البلاغه

ضرورت شناخت دنيا

حكمت 353بزرگ ترين عيب(اخلاقى)

وَ قَالَ [عليه السلام] أَكْبَرُ الْعَيْبِ أَنْ تَعِيبَ مَا فِيكَ مِثْلُهُ .

و درود خدا بر او، فرمود: بزرگ ترين عيب آن كه چيزى را در خوددارى، بر ديگران عيب بشمار!

در این قسمت به بعضی از آیات قرآن كه در مورد عیبجویی و تجسس سخن به میان آورده است، اشاره می كنیم و آنها را مورد برسی قرار می دهیم.

ـ « وَ لاتَلمِزوا اَنفُسَكُم ».

« و عیب یكدیگر را به رخ نكشید ».

لاتَلمزوا از مادة لمز بر وزن ( طنز ) به معنی عیبجویی و طعنه زدن است، بعضی از مفسران می گویند كه لمز شمردن عیوب افراد است در حضور آنها و همچنین عیبجویی با چشم و اشاره است. قرآن در این آیه با تعبیر انفسكم به وحدت و یكپارچگی مؤمنان اشاره كرده و اعلام می دارد كه همة مؤمنان به منزلة نفس واحدی هستند و اگر از یكدیگر عیبجویی كنید در واقع از خودتان عیبجویی كرده اید.

در پایان آیه برای تأكید بیشتر خداوند می فرماید: و آنها كه توبه نكنند و از این عمل دست بر ندارند ظالم و ستمگرند « وَ مَن لَم یَتِب فَاُلئكَ هُمُ الظالِمُون ». چه ظلمی از این بدتر كه انسان با سخنان نیش دار، و تحقیر و عیبجویی، قلب مردم باایمان را كه مركز عشق خدا است بیازارد و آبروی آنها را كه سرمایة بزرگ زندگی آنان است از  بین ببرد

ـ « وَ لاتَجَسَّسوا وَ لایَغتَب بَعضُكُم بَعضاً ».

« و در كار دیگران تجسس نكنید و كسی از شما غیبت دیگری نكند ».

در مورد غیبت در قسمتهای بعد مطالبی را ذیل همین آیه مطرح می نمائیم. ولی این آیه به مسئلة دیگری كه تجسس است اشاره دارد، خداوند در این آیه صریحاً  می فرماید: لاتَجَسَّسوا یعنی هرگز در كار دیگران و در زندگی خصوصی افراد تجسس نكنید. تجسس و تحسس هر دو به معنی جستجوگری است ولی اولی معمولاً در امور نامطلوب می آید، و دومی غالباً در امر خیر. در حقیقت جستجوگری عاملی است برای كشف اسرار و رازها و احیاناً عیوب نهانی مردم،‌ و اسلام هرگز اجازه نمی دهد كه رازهای خصوصی افراد فاش شود. به تعبیر دیگر اسلام می خواهد مردم در زندگی خصوصی خود از هر نظر در امنیت باشند. بدیهی است اگر اجازه داده شود هر كس به جستجوگری دربارة دیگران برخیزد حیثیت و آبروی مردم بر باد می رود.3 و جهنمی به وجود می آید كه همة افراد اجتماع در آن معذب خواهند بود. به این ترتیب تجسس موجب افشای عیوب پنهانی و آگاهی بر این امور سبب غیبت می شود كه اسلام از معلول و علت هر دو نهی كرده است.

ـ « وَیلٌ لِكُلِّ هُمَزَهٍ لُمَزَه »

« وای بر هر بدگوی كنندة عیبجوی ».

سورة‌ همزه با این آیه آغاز می شود كه تهدیدی كوبنده است، می فرماید: وای بر هر عیبجوی مسخره كننده ای! آنها كه با نیش زبان و حركات دست و چشم و ابرو در پشت سر و پیش رو، دیگران را استهزاء كرده، یا عیبجویی و غیبت می كنند، یا آنها را هدف تیرهای طعن و تهمت قرار می دهند. همزه و لمزه هر دو صیغة مبالغه است. اولی از ماده همز در اصل به معنی شكستن است و از آنجا كه افراد عیبجو و غیبت كننده شخصیت دیگران را در هم می شكنند و حیثیت ایشان را لكه دار می كنند، به آنها همزه اطلاق می شود. و لمزه به معنی غیبت كردن و عیبجویی نمودن است.

در سخنی از ابن عباس آمده است كه در تفسیر این دو چنین گفته است: آنها كسانی هستند كه سخن چینی می كنند، و میان دوستان جدایی می افكنند، و مردم را با عیوب توصیف می كنند. گویا ابن عباس این سخن را از حدیثی كه از پیامبر اكرم( صلی الله علیه و آله ) نقل شده است استفاده كرده است، آنجا كه فرمود: « اَلا اَنبئكُم بِشِرارِكُم؟ قالُوا بَلی یا رَسول الله، قالَ: اَلمَشاؤونَ بِالنَّمیمَه، المُفَرَّقونَ بینَ الا حبَّه، اَلباغونَ لِلبَراءِ المَعایب: آیا شما را از شریرترین افراد خبر دهم؟ گفتند: آری ای رسول خدا! فرمود: آنها كه بسیار سخن چینی می كنند، در میان دوستان جدایی می افكنند، و برای افراد پاك و بی گناه در جستجوی عیبند »

پس با توجه به این آیه هرگونه عیبجویی كه موجب تحقیر و هتك آبروی مؤمن شود حرام و برای عامل آن عذاب سختی در دنیا و آخرت است.