قرار شب چهاردهم ماه مبارک رمضان

نکته شکر، اَفْضلِ منازل اهل سعادت، و عمده توشه مسافرین عالَمِ نور و نشاط است. سبب دفع بلا، و باعث زیادتی نعمات است؛ و به این جهت امر و ترغیب به آن شده است. خدای ـ تعالی ـ در کتاب کریم خود فرموده:

{ما یفْعَلُ اللَّهُ بِعَذابِکمْ إنْ شَکرْتُمْ وَ آمَنْتُمْ؛ چه می کند خدا را چه نیازی به عذاب شما است، اگر شکر او را کنید و ایمان به او آورید!}

از آنجا که شکر الهی، عمده مطالبِ نفسانی و گزیده مقاماتِ راهروان سعادت است، هر کسی را وصول به آن میسّر نبوَد.

از این جهت پادشاه عالم می فرماید: {وَ قَلیلٌ مِنْ عِبادِی الشَّکورُ؛ و کم از بندگان من شکرگزارند}.

در شرف و فضیلت شکر، همین کافی است که یکی از صفات خداوند است؛ چنان که فرمود: {وَ اللَّهُ شَکورٌ حَلیمٌ؛ خداوند بر شکر و احسان خلق نیکو پاداش دهنده و بر گناهانشان بردبار است}. و آن، اوّل کلام اهل بهشت است، و آخرسخن ایشان، حمد و ثنای خداست.

گفته آمد که هر ذرّه از ذرّات عالم را مصالح و حکمت های بسیار است که باید به مُقْتَضای آنها جاری باشند.

امّا انسان چون محلّ امانت و اختیار است و خود او را در بعضی امور، تصرّف و تدبیری داده اند، می شود اموری را که در دست او هست، بر وِفْقِ حکمت و مقتضای مصلحتی که خواسته اند مصروف دارد تا شکر آنها را به جا آورده باشد. بسا می شود که کفران آنها را کرده و در خلاف مصلحت و مطلوب، استعمال نماید.

مثلاً کسی که به دست خود دیگری را بزند، کفران نعمتِ دست را نموده؛ زیرا غرض از خلقت دست، دفع اذیت از خود و برداشتن چیزهای ضروری است، نه آزار رسانیدن به دیگران. هر که نظر به نامحرم کند نعمت چشم را کفران نموده. هر که طلا و نقره را حبس کند و ذخیره نماید، کفران نعمت خدا نموده؛ زیرا مطلوب از خلق آنها آن است که بندگان به آنها نفعی برند، و عدالت و مساوات در مبادله و معامله به واسطه آنها به عمل آید. پس هر که آنها را حبس نماید، کفران نعمت خدا را کرده و ظلم و ستم به آنها نموده، و مانند کسی است که حاکمِ عادلِ مسلمین را زندان نماید.

کسی که قدر ضرورت را در مایحتاج خود صَرْف، و زاید را در راه خدا میان بندگان به نحو مقرّر در شرع تقسیم نماید، آنها را بر وفق حکمت مصرف نموده، و شکر آنها را به جا آورده است.

از حضرت امام جعفر صادق7 مروی است: «هیچ نعمتی، خدا به بنده ای عطا نمی فرماید که بنده آن نعمت را در دل بشناسد و در ظاهر، به زبان، حمد خدا را کند، مگر اینکه خدای ـ تعالی ـ به جهت آن به زیادتی امر می فرماید».

- و فرمود: «سه چیز است که وجود آنها هیچ ضرر نمی رساند: دعا در وقت اندوه و بلا، استغفار در نزد گناه و شکر در هنگام نعمت».

- نیز از آن حضرت حدیثی مروی است که خلاصه آن چنین است: در هر نفَسی از نفَس های تو شکری بر تو لازم است؛ بلکه هزار شکر یا بیشتر. کمترین شکر، آن است که نعمت را از خدا ببینی و راضی به داده او باشی و به واسطه نعمت او، معصیت او را نکنی و در هر حال بنده شاکر خدا باشی، تا خدا را ربّ کریم یابی، در همه حال. اگر نزد خدا عبادتی که بندگان مخلص او، آن عبادت را می کنند نیکوتر از شکر در هر حال بودی، لفظ آن را بر ایشان عرضه داشتی.

نعمت های الهی بسیار ارزش مند است و انسان زمانی به اهمیت آن ها پی می برد که در حادثه ای ناخوشایند، عضوی از بدن خود یا نعمتی از نعمت های مادی را به طور موقت یاد دایم از دست بدهد. این گونه است که درمی یابد چه نعمت بزرگی را از دست داده است. انسان شاکر و مخلص، با عمل خود، دیگران را نیز از حالت غفلت و بی خبری بیرون می آورد و به فکر و تأمل در قدرت لایزال الهی وا می دارد. البته باید دقت شود که آشکار ساختن شکر، جنبه ی ریا و خودنمایی پیدا نکند. پیامبر گرامی اسلام در توصیه به سپاس گذاری آشکار از نعمت الهی می فرمایند:

مِنْ شُکْرِ النِّعْمَةِ إِفْشاؤُها.

از لوازم شکر نعمت، آشکار کردن آن است.

«کفر در لغت گاهی نقیض ایمان است و در مواردی نقیض شکر؛ کفران نعمت نیز یعنی نعمت را شکر نکند».

راغب در معنای «کفر» می نویسد: «کفر در لغت، به معنای پوشاندن شیء است و کفران نعمت؛ یعنی پوشاندن نعمت با ترک شکر کردن نسبت به آن. کفران در انکار نعمت، بیشتر استعمال دارد و کفر در انکار دین و کفور در هر دو»

همچنین در معنای شکر آمده است: «شکر، تصور نعمت و اظهار آن است و متضادش، کفر است که نسیان نعمت و پوشاندنِ آن است و شکر سه دسته است: شکر قلب که همان تصور نعمت است و شکر زبان که همان ثنای منعم است و شکر سایر جوارح که آن، جزای مقابله نعمت است به قدر استحقاقش»

مراتب کفران نعمت

از آنچه در مراتب شکر گفته شد، مراتب کفران نعمت نیز فهمیده می شود. شهید دستغیب در این باره می گوید: «[کفران نعمت] سه مرتبه دارد: 1. جهل به نعمت که سخت تر و بدتر از سایر مراتب است و یا جهل به اصل نعمت است؛ یعنی به واسطه نافهمی، نعمت را نمی شناسد و آن را نادیده می گیرد و بود و نبودش را برابر می داند یا جهل به منعم است که در اصل پروردگار خود را نشناخته یا او را به وصفِ منعمی ندانسته و نعمت را از او نمی بیند؛ بلکه از جز او می داند...؛ 2. کفر به حسبِ حال، به این بیان که انسان عاقلی که نعمت خدا به او می رسد، باید دلشاد و فرحناک شود که مورد انعام و عنایت خداوند واقع شده و او را یاد فرموده و به فضل و ادامه لطف حضرتش امیدوار و دلگرم باشد، حال اگر بر عکس به پروردگارش بد گمان باشد و به فضلش امیدی نداشته باشد و به او دلخوش نبوده؛ بلکه از او جدا و بریده و مأیوس باشد، این حال کفر به نعمت های خداوندی است؛ 3. کفر به اعضا و جوارح؛ یعنی کفر عملی به اینکه قلب قصد گناه کند و به زبان، شکایت و مذمّت نماید؛ یعنی در عوض ذکر نعمت ها و شکر آن، به زبانش همه را نادیده گرفته و از نرسیدن به آرزوهای موهوم خود شکایت کرده، از افعال الهی مذمّت نماید و اعضای خود را در آنچه مورد نهی خدا و موجب بُعد از رحمت است، به کار اندازد».

انسان شاکر با شکر نعمت ها همواره در حال افزودن به سرمایه های مادی و معنوی خویش است ولی برعکس فردی که کفران نعمت می کند هستی خود و دارایی هایش را می سوزاند و به تدریج به هلاکت می رسد.

نسان هایی که به درجه بالاتری از بصیرت و آگاهی رسیده اند حتی در مواقع ناخوشی ها سختی ها بیماری ها و مصیبتا نیز خداوند را شاکر  هستند، ولی انسانهایی عادی فقط در هنگام سلامتی و نعمت زبان به شکر می گشایند و خداوند را سپاس و شکر می گویند. انسان های با بصیرت همیشه و در همه حال قلب و زبان شاکری دارند.

عدم شکر منعم، علاوه بر آنکه نشانه پستی و بی شخصیتی است، آثاری را نیز به دنبال دارد که برخی از این آثار عبارتند از:

1. زوال نعمت؛ «یکی از آثار مهم عدم شکر، زایل شدن آن نعمت است؛ البته نه به این معنا که آن نعمت، برای صاحبش معدوم شود؛ بلکه اگر نسبت به او از خاصیت هم بیفتد، مانند زایل شدن است و در این هنگام، عذاب آن برای او سخت تر است و این تبدیل نعمت به نقمت می باشد؛ مانند کسی که زخم معده دارد. وقتی چنین فردی سر سفره رنگین خود می نشیند و می بیند که دیگران از آن بهره مند می شوند و خودش محروم است، دیدن این منظره برای او دردناک است. از این رو قرآن کریم چنین حالتی را کفر نامیده است: ((وَ لَئِنْ کفَرْتُمْ إِنّ عَذابی لَشَدیدٌ)).

روایتی از رسول اکرم(ص) آمده که می فرمایند: آن کسی که غذا می خورد و سپاسگزار خداوند است اجر او همانند پاداش کسی است که برای خدا و به منظور نیل به ثواب الهی روزه گرفته است. کسی که سالم است و خدا را بر نعمت سلامتی شکر می کند اجر او همانند اجر بیمار مومنی است که برای خداوند در بیماری صبر می کند. کسی که از نعمت خداوند برخوردار است و به دیگران هم می بخشد اجر او همانند اجر تهیدست محرومی است که برای خدا قانع است و مضیقه زندگی را تحمل می نماید.

2. انتقام های الهی؛ امام علی(ع) می فرماید: «کفرُ النعمه مَجْلَبَه لحلولِ النقَم؛کفران نعمت، زمینه فرود آمدن انتقام های الهی است».

3. اقامت در جهنم؛ خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: ((أ لَمْ تَرَ إِلَی الّذینَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللّهِ کفْرًا وَ أحَلُوا قَوْمَهُمْ دارَ الْبَوارِ * جَهَنّمَ یصْلَوْنَها وَ بِئْسَ الْقَرارُ))؛ «آیا به کسانی که [شکر] نعمت خدا را به کفر تبدیل کردند و قوم خود را به سرای هلاکت در آوردند، ننگریستی [در آن سرای هلاکت که] جهنم است [و] در آن وارد می شوند و چه بد قرارگاهی است».

4. تهدید الهی؛ خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید: ((وَ إِذا مَسَّ النّاسَ ضُرٌّ دَعَوْا رَبَّهُمْ مُنیبینَ إِلَیهِ ثُمّ إِذا أذاقَهُمْ مِنْهُ رَحْمَه إِذا فَریقٌ مِنْهُمْ بِرَبِّهِمْ یشْرِکونَ * لِیکفُرُوا بِما آتَیناهُمْ فَتَمَتّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ)[؛ «و زمانی که به مردم سختی و زیانی می رسد، پروردگارشان را می خوانند، در حالی که به سوی او انابه می کنند، سپس زمانی که رحمتی را از جانب او می چشند، در این هنگام، گروهی از ایشان به پروردگارشان شرک می ورزند. بگذار تا نعمت هایی را که به آنان داده ایم، کفران کنند؛ پس از آن ها بهره برند، به زودی نتیجه شوم اعمال خویش را خواهید دانست».

. شهادت نعمت بر ضرر صاحبش؛ اگر شخص از کفران نعمت خود توبه نکند، نعمت زایل شده علیه صاحبش گواهی می دهد. همان گونه که امام علی(ع) می فرماید: «أحسِنُوا صُحْبه النعَمِ قبلَ فِراقِها فإنَّها تزولُ و تشهَدُ علی صاحبِها بما عَمِلَ فیها مصاحبت نعمت ها را قبل از جدایی اش نیکو شمرید؛ زیرا آن ها زایل شده و بر ضرر صاحبش شهادت می دهند».

6. فشار قبر؛ یکی از عذاب هایی که بر انسان وارد می شود، مسئله فشار قبر است؛ همان طور که امام صادق(ع) از پدرانش((ع)) از رسول خدا(ص) نقل می کند که فرمود: «ضَغْطَه القبرِ للمؤمِنِ کفّارَه لِما کانَ مِنهُ مِن تضییع النّعم؛  فشار قبر برای مؤمن، کفاره نعمت هایی است که ضایع کرده است».

 قال على علیه السلام :

أکثِر أن تَنظُرَ إلى مَن فُضِّلتَ عَلَیهِ، فإنَّ ذلِکَ مِن أبوابِ الشُّکرِ؛

به کسى که بر او برترى داده شده اى بسیار بنگر، زیرا این کار یکى از انگیزه هاى شکرگزارى است.

التوحید، ص 63