در وصیّت و بخشش های مالی دیگر، لازم است جوانب مختلف در نظر گرفته شود؛ مانند این که وصیّت به یک امر پسندیده و از روی خیرخواهی باشد، نه از روى کینه و انتقام و یا مهرورزى هاى بى جا و بى مورد.
سوال: آیا اگر شخصی در زمان حیات خود همه اموال خود را در راه خیر و ترویج دین مصرف کند و برای ورثه چیزی باقی نگذارد، اشکال دارد؟
پاسخ به پرسش مورد نظر، از نکات زیر روشن می شود:
1. از اموری که در آموزه های دینی بسیار بر آن تأکید شده، انجام کارهای خیر و صرف اموال در جهت کارهای سودمند است.
2. در قرآن کریم از اموالی که انسان پس از خود بجا می گذارد، تعبیر به «خیر» شده و سفارش شده است که این اموال با وصیّت تکلیفش روشن شود: «بر شما نوشته شده: هنگامى که یکى از شما را مرگ فرا رسد، اگر چیز خوبى [مالى] از خود به جاى گذارده، براى پدر و مادر و نزدیکان، بطور شایسته وصیّت کند! این حقّى است بر پرهیزکاران!».[1]
این آیه شریفه، به روشنی دلالت دارد که اگر انسان مالی از خود بجا گذاشت، با وصیّت به آن، رعایت حال والدین و یا نزدیکان را به طریق شایسته بنماید.
3. گفتنی است وصیّت باید به یک امر پسندیده و از روی خیرخواهی باشد، نه از روى کینه و انتقام و یا مهرورزى هاى بى جا و بى رویّه؛ چون از ارث، تنها بعضى از بستگان بهره مند مى شوند آن هم به مقدار معیّن، لذا اسلام سفارش مى کند اگر در میان فامیل کسانى هستند که از ارث محرومند و یا سهم ارث آنان اندک است، با وصیّت، در مورد توسعه سهمیّه آنان اقدام نمود، ولى اگر کسى در این وصیّت رعایت عدالت نکند و یا ظلمى را روا دارد، گناه کبیره انجام داده است.[2] پیامبر اکرم (ص) می فرماید: «مرد یا زن شصت سال خدا را عبادت مى کنند و هنگام مرگ در وصیّت به حق رفتار نمى کنند و این کار آنان را جهنّمی می کند».[3]
4. استحباب وصیّت در صورتی است که مال قابل توجّهی، از میّت باقی مانده باشد و بر کسانی که چنین مالی ندارند وصیّت مالی لازم نیست. شخص فقیری به حضور امام علی (علیه السلام) رسید و به حضرت عرض کرد آیا وصیّت نکنم؟ حضرت فرمود: وصیّت به تقوا کن امّا اموالت را برای ورثه ات باقی گذار! سپس به آیه ذکر شده استشهاد نمود و فرمود: تو خیری (مالی) باقی نگذاشتی تا وصیّت کنی.[4]
5. در وصیّت، کسانی که بستگان فقیر دارند، آنان را در اولویت قرار دهند، و در مواردی هم که شخص اموالی دارد، گر چه تا ثلث (یک سوم) اموال خود می تواند وصیّت کند، اما سیره پیشوایان دین به جهت رعایت حال بازماندگان وصیّت به خمس (یک پنجم) اموال را سفارش فرموده اند. همان طور که در روایات آمده:
یک. امام علی (علیه السلام) می فرماید: «مستحب است که وصیّت به خمس اموال شود، چنان که خداوند در واجبات مالی به پرداخت خمس اموال بندگان رضایت داده است» و در ادامه فرمود: «وصیّت به خُمس از مال، میانه روی و به رُبع (یک چهارم)، به زحمت انداختن ورثه و به ثلث، ستم به ورثه است». [5]
دو. امام رضا (علیه السلام) فرمود: «اگر به ربع (یک چهارم) از مال، وصیّت شود، خوشایندتر برای من از وصیّت به ثلث است».[6]
سه. امام صادق (علیه السلام) به روایت از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «پنج خرما، یا پنج تکّه نان یا چند دینار (سکّه طلا) یا درهم (سکّه نقره) که آدمى به دست مى آورد و می خواهد آنها را ببخشد، افرادی که به ترتیب شایسته انفاق هستند، عبارتند از:
اول: پدر و مادر
دوم: خود و خانواده اش
سوم: نزدیکان فقیر
چهارم: همسایگان فقیر
و پنجم: در راه خدا که اجرش از همه کمتر است».[7]
از آنچه بیان شد، روشن می شود که در وصیّت و بخشش های مالی دیگر، لازم است جوانب مختلف در نظر گرفته شود.
سوال: آیا زن می تواند از عرصه(زمین) شوهر ارث ببرد؟
در این مورد بین فقهاء اختلاف است (توضیح المسائل (المحشى للإمام الخمینی)، ج2 ،ص 898)، عده ای قائل اند که زن از عرصه(زمین) ارث نمی برد اما نظر مقام معظم رهبری این است که زن اگر چه از اصل زمین ارث نمی برد ولی از قیمت آن ارث می برد. توجه شما را به سوال زیر جلب می کنیم.
سوال: در باب ارث زوجه از قیمت زمین دو فتوى بین فقهاى عظام وجود دارد و شنیده‌ایم که نظر مبارک حضرتعالى این است که زوجه از قیمت زمین ارث مى‌برد. خواهشمند است بفرمایید آیا در این مسأله بین اینکه زوجه از میّت، صاحب فرزند باشد یا خیر تفاوتى وجود دارد؟
جواب: زوجه خواه داراى فرزند از شوهرش باشد یا نباشد از قیمت زمین خواه زمین خانه یا مغازه یا زمین باغ یا مزرعه باشد ارث مى‌برد. (ارث زن از قیمت زمین) امروزه این فتوا در محاکم قضایی مبنای عمل است. (سایت دفتر مطالعات و تحقیقات زنان)
پی نوشتها:
[1]. بقره، 180.
[2]. قرائتى، محسن، تفسیر نور، ج 1، ص 180
[3]. پاینده، ابو القاسم، نهج الفصاحة، ص 279
[4]. محدث نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، ج 14، ص 94
[5]. همان.
[6]. فقه الرضا (علیه السلام)، ص 298، مۆسسه آل البیت (علیهم السلام)
[7]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، محقق و مصحح: غفاری، علی اکبر و آخوندی، محمد، ج 5، ص 66
جام
