«حلم» به معنی «بردباری در راه رسیدن به هدف مقدّس» است و به کسی «حلیم» گفته میشود که در عین توانایی، در هیچ کاری قبل از وقتش شتاب نمیکند، عجله به خرج نمیدهد، روحی بزرگ دارد و بر احساسات خویش مسلّط است. لذا راغب اصفهانی حلم را «خویشتنداری به هنگام هیجان غضب» دانسته است و از آنجا که این حالت از عقل و خرد ناشی میشود، گاه به معنی عقل و خرد نیز به کار رفته است.
در قرآن کریم، خداوند 18 بار با صفت «حلیم» توصیف شده و حلم خداوند بدان معناست که به گنهکاران فرصت میدهد و هیچ شتابی در عقوبت و عذاب آنها نمیکند. امام سجاد علیه السلام در دعای ابوحمزه میفرماید:
«یحْلُمُ عَنّی حَتّی کَاَنّی لا ذَنْبَ لی».[1] .
آنچنان با من بردباری نمودی (عقاب و عذابم نکردی)، مثل اینکه من هیچ گناهی مرتکب نشدهام.
حلم مردم همانگونه که حضرت علی علیه السلام فرمودند، عبارت است از فروخوردن خشم و قدرت بر کنترل خویش و به عبارت دیگر مالک خویش بودن.
قال علی علیه السلام: «اَفْضَلُ الحِلْمِ کَظْمُ الغَیظِ وَ مِلْکُ النَفْسِ مَعَ القُدْرَةِ».[2] .
و اثر و نتیجه حلم عفو و گذشت از هم نوعان است خصوصاً آن جاهایی که میتواند دیگران را به مکافات عمل رساند عفو مینماید. قال علی علیه السلام: «اِذا قَدَرْتَ عَلی عَدُوِّکَ فَاجْعَلِ العَفْوُ شُکْراً لِلقُدرَتِ عَلَیهِ».[3] . حضرت علی علیه السلام میفرمایند: زمانی که بر دشمنت قدرت یافتی عفو و گذشت را شکرانه قدرت خود قرار ده (و او را مکافات نکن).
ائمّه اطهار علیهم السلام در نهایت بردباری و شکیبایی بوده و آن چنان روح بزرگی داشتند که هیچگاه هیجانات غضب بر آنان غلبه نمیکرد و علیرغمِ همه مصائب و مشکلاتی که بر آنها وارد میشد، بر احساسات خویش مسلّط بودند. امام سجاد علیه السلام وقتی مروان حکم (که ظلم بسیار بر حضرت علی، امام حسن، امام حسین علیهم السلام و بر خود حضرت روا داشته بود) به ایشان پناه آورد، پناه داد و خانهای در بیرون از شهر مدینه در اختیار او گذاشت تا با اهلش در آن زندگی کند.
پی نوشت ها:
[1] مفاتیح الجنان، دعای ابوحمزه ثمالی.
[2] عیونالحکم والمواعظ، ص 112.
[3] نهج البلاغه، حکمت 10.
