از آیه مبارکه اهمیت جهاد و دفاع در راه خدا به خوبی آشکار است. دفاع در میدان نبرد که خطر دشمن را دور میسازد بزرگ ترین فضیلت است و بیشترین نقش را در احیا و به پا داشتن پایگاههای دینی به عهده دارد. اگر دفاع جهاد گران نباشد تمام مظاهر دینی منهدم خواهد شد. به همین خاطر احداث مسجد و عمارت آن حتی مسجد الحرام، هیچگاه نباید با ارزش دفاع مقایسه شود، أجعلتم سقایة الحاج و عمارة المسجد الحرام کمن آمن بالله و الیوم الاخر و جاهد فی سبیل الله لا یستوون. [1] . احداث و تعمیر و آباد گری مسجد، حتی مسجد الحرام، در مقایسه با جهاد و دفاع یک فضیلت متوسط است. ارزش اصلی و پایهای از آن جهاد و رزمندگان است که تلاش آنان پایگاه های دینی را به پا میدارد.
امام کاظم علیهالسلام در ستایش از رزمندگان میفرماید رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم فرمودند: ان فوق کل ذی بر برا حتی یقتل الرجل شهیدا فی سبیل الله. [2] «برتر از هر کار خیری کار نیک وجود دارد، تا هنگامی که انسان در راه خدا شهید شود.» آنگاه برتر از آن نیکی وجود ندارد، برترین نیکی دفاع از حریم دین و شهادت در راه دین است. اینک بعد از توضیح فضیلت آبادگری مساجد و روشنگری آبادگری که در دو بعد شکل میگیرد به برخی احکام و آداب مساجد میپردازیم.
احکام مسجد
برخی از احکام مسجد در فقه این گونه بیان شده است:
1 - نجس کردن مسجد (کف، سقف، دیوار و پشت بام) حرام است.
2 - اگر مسجد یا فرش آن نجس شود، بر همه مسلمانان مکلف واجب است آن را پاک کنند. پاک کردن مسجد بر نماز نیز مقدم است. اول تطهیر مسجد، آنگاه نماز، مگر وقت نماز تنگ باشد.
3 - اگر کسی توان تطهیر مسجد را ندارد، به دیگران اعلان کند و کمک بگیرد.
4 - بیرون بردن اثاث و موقوفات مسجد حتی ریگهای آن جایز نمیباشد.
5 - دفن میت در مسجد جایز نیست.
6 - انسان جنب و نیز زنی که در حالت عادت ماهانگی است، حرام است در مسجد توقف کند. ولی میتواند از دری وارد و از در دیگر بیرون رود. (مشاهد ائمه اطهار علیهالسلام نیز حکم مسجد را دارند).
7 - در مسجد الحرام و مسجد النبی علیهمالسلام جنب و زن حائض به هیچ وجه، حق وارد شدن را ندارند.
8 - جنب و حائض نمیتوانند چیزی در مسجد بگذارند.
9 - برداشتن چیزی از مسجد، مانند کیف یا کفش برای این افراد در صورتی جایز است که از دری وارد و از در دیگر بیرون روند.
10 - بردن عین نجس و جسم متنجس (نجس شده) به مسجد اگر بیاحترامی به مسجد باشد حرام است.
11 - مسجد اگر خراب هم شود عرصه آن در مالکیت کسی قرار نمیگیرد.
12 - مستحب است هنگامی که انسان به مسجدی وارد میشود دو رکعت نماز تحیت (احترام) به جا آورد. اگر نماز واجب یا مستحبی هم به جا آورد، تحیت به حساب میآید.
13 - مستحب است چراغهای مسجد را روشن نمایند.
14 - کسی که میخواهد وارد مسجد شود، مستحب است لباس تمیز و قیمتی بپوشد و خود را عطرآگین کند، یا بنی آدم خذوا زینتکم عند کل مسجد. [3] «ای فرزندان آدم زینت و آرایش خویش را هنگام مسجد رفتن برگیرید».
15 - خوابیدن در مسجد اگر ناچار نباشد و سخن گفتن در مورد امور دنیا و خواندن شعر اگر نصیحت نباشد مکروه است.
16 - آب دهان و اضافات دیگر بدن را در مسجد انداختن، بلند صحبت کردن و گم شده را اعلام نمودن، مکروه است.
17 - راه دادن بچهها و دیوانهها به مسجد مکروه است.
18 - کسی که پیاز یا سیر خورده و بوی دهانش مردم را آزار میدهد، مکروه است وارد مسجد شود.(کسانی که پاهایشان در داخل کفش بو میگیرد با آن حالت و با آن جورابها وارد مسجد نشوند.)
19 - برهنه کردن بدن در مسجد، (مکشوف شدن عورت و ناف، پاها تا زانو و رانها) مکروه است.
20 - کشتن جانوران در داخل مسجد مکروه است. اگر بیحرمتی باشد حرام است.
21 - آوردن سلاح در داخل مسجد و در سمت قبله قرار دادن آن مکروه است.
22 - اجرای حد و داوری در مسجد مکروه است.
23 - نصب عکس و تصویر در مسجد مکروه است.
24 - بر مرد مستحب است نماز مستحبی را در منزل، و نماز واجب را در مسجد به جا آورد.
25 - نماز زن در خانه افضل از مسجد است.
26 - عبور کردن از مسیری که مسجد در بین آن قرار دارد مکروه است، مگر اینکه دو رکعت نماز بخواند.
27 - بلند کردن صدا در مسجد مکروه است، مگر برای اذان و یا سخنرانی مذهبی و....
28 - داستان سرایی و قصه گویی در مسجد روا نیست.
29 - انجام مراسمات در مسجد در صورتی که با نماز خواندن منافات نداشته باشد جایز است. بنابراین برگزاری مراسماتی که مزاحم نمازگزاران شود جایز نیست.
30 - هنگام باران، نماز در منزل به پا میشود، اذا ابتلت النعال فالصلوة فی الرحال. [4] «هنگامی که نعلینها تر شود (با آمدن باران) نماز در منزل است».
31 - مستحب است مسجد را تمیز و جارو نمایند، که در روایت آمده است اگر بیرون بردن زباله از مسجدها به مقدار چیزی که چنانچه در چشم بیافتد، به چشم آزار میرساند، باعث غفران گناهان میشود. [5] .
32 - مستحب است از همه زودتر وارد و از همه دیرتر بیرون آید.
33 - همسایه مسجد نمازش را در مسجد بخواند که روایت از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم است: لا صلوة لجار المسجد الا فی المسجد. [6] .
از احکام یاد شده این نکته روشن است که مسجد محل عبادت و نماز و تهجد است. اولویت اول برای مسجد، عبادت و پرستش خداوند سبحان میباشد. سایر امور در مسجد اولویت ندارند. این که گفته میشود در صدر اسلام مسجد پایگاه امور اجتماعی و اقتصادی یا نظامی و یا قضایی بوده است، با این اولویت هماهنگ نمیباشد. البته اجرای مراسم قرآنی و اجرای مراسم عزاداری اهل بیت علیهمالسلام، و نیز خطابههای دینی و بسیج نیروها از مسجد به سوی جبهههای نبرد با کفار و تبهکاران، در راستای اهداف مساجد می باشد. و نیز این نکته که در مسجد رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بسیاری از امور اجتماعی و اقتصادی انجام میگرفته، مورد انکار نیست؛ لیکن آیا این امور از شؤون مسجد بوده است یا به علت شرایط خاص آن زمان در مسجد اجرا میشده است؟!
برخی آداب مسجد
1 - مستحب است هنگام ورود با پای راست وارد شود، هنگام بیرون آمدن با پای چپ بیرون آید.
2 - هنگام ورود به مسجد دعاهای رسیده از زبان معصومین علیهمالسلام را بخواند، صلوات بر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بفرستد و بگوید: اللهم اغفرلی ذنوبی و افتح لی ابواب رحمتک.
3 - هنگام بیرون رفتن صلوات بر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم بفرستد و بگوید: اللهم اغفرلی ذنوبی و افتح لی ابواب فضلک. [7] .
4 - با وقار وارد مسجد شود.
5 - با طهارت وارد مسجد شود.
6 - وقتی به مسجد وارد شد ذکر خدا را بگوید و بر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم و اهل بیت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم صلوات بفرستد.
7 - هنگام گفتن اذان از مسجد خارج نشود، که نشانه نفاق به شمار آمده است. [8] .
8 - بعد از وارد شدن رو به قبله بنشیند.
9 - با افرادی که به مسجد نمیآیند، معاشرت نکند. [9] .
10 - امام موسی بن جعفر علیهالسلام فرمودند: خداوند به سبب کسانی که مساجد را آباد میکنند عذاب را از اهل زمین دفع میکند. [10] .
11 - در مکانهای مختلف مسجد، نماز بخواند، امام صادق علیهالسلام فرمودند: در مکانهای مختلف مسجد نماز بخوانید؛ زیرا هر مکان روز قیامت شهادت بر آن میدهد. [11] .
12 - مسجد بدون نمازگزار نماند که در قیامت در پیشگاه خدا شکوه میکند. [12] .
13 - کسی که میخواهد بعد از مرگ کرمها بدنش را نخورند مسجد را جارو کند.
14 - کسی که میخواهد به وی ظلم نشود چراغ مسجد را روشن کند.
15 - کسی که میخواهد بدنش بعد از مرگ تازه بماند برای مسجد فرش تهیه کند.
16 - کسی که میخواهد قبرش وسیع باشد مسجد بسازد. [13] .
مسجد و فرهنگ
در آبادگری مسجد این نکته یادآوری شد که آبادی مسجد به مسائل فرهنگی آن است. افراد مسجدی که در مسجد رفت و آمد دارند، باید از امور فرهنگی رشد یافته و افرادی آشنا به معارف دینی و مسائل اجتماعی و مسایل فرهنگی و روزمره باشند. از رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم روایت است که مسجد برای قرآن است، انما نصبت المساجد للقرآن. [14] مسجد محل آموزش، تلاوت و قرائت و تفسیر معارف قرآن است. در مسجد باید انواع برنامههای قرآنی دایر گردد. مسجد گر چه برای برپا نمودن نماز است، لیکن در کنار اقامه نماز باید برنامههای قرآنی دایر گردد. کسی که وارد مسجد میشود یکی از دست آوردهای هشت گانه را باید بدست آورد. یا با برادر دینی که از آن بهره مند میشود آشنا گردد، یا به دانش خویش بیافزاید، یا آیتی از آیات محکم الهی را فراگیرد، یا مشمول رحمت خاص خدا گردد، یا آموزهای بیاموزد که وی را از پستیها و زشتیها نجات دهد، یا رهنمودی شود که باعث ترک گناه گردد، یا سخنی بشنود که باعث شرمساری یا خوف و خشیت وی از خدا گردد. [15] . و نیز از امام صادق علیهالسلام روایت شده است که فرد مسجدی با یکی از دست آوردها از مسجد بر میگردد؛ یا دعایی از وی مستجاب میشود که وارد بهشت شود، یا دعایی مستجاب میشود که خطر بلایی را در دنیا از وی دور سازد، یا با برادری دینی آشنا میشود که در راه خدا از وی بهره میبرد، و اما اخ یستفیده فی الله. [16] .
برنامههای فرهنگی مسجد را با استفاده از رهنمودهای عترت میتوان این گونه خلاصه کرد که مسجد پایگاه آموزش قرائت قرآن و تفسیر و تبیین معارف قرآن میباشد. مسجد پایگاه آموزش دین و آشنا نمودن مسلمانان به فرهنگ های متفاوت و تضارب دیدگاهها میباشد. مسجد پایگاه آشنایی به فرهنگ و معارف اسلامی و رشد و تکامل مسلمانان میباشد.
اکنون که مساجد ما با این معیارها فاصله دارند، باید تلاش کرد تا با یاری خدای سبحان و بهره گیری از دستورات و رهنمودهای معصومان علیهمالسلام به این اهداف نزدیک شویم.
پی نوشت ها:
[1] توبه، 19.
[2] بحار، ج 97، ص 15.
[3] اعراف، 31.
[4] عروة الوثقی، ج 1، احکام المساجد؛ وسائل، ج 3، ص 518؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 394، 478 و...؛ رسالههای عملیه.
[5] ثواب الاعمال، ص 56.
[6] وسائل، ج 3، ص 484.
[7] وسائل، ج 3، ص 518؛ مستدرک الوسائل، ج 3، ص 394.
[8] همان، ص 513.
[9] همان، ص 479.
[10] همان، ص 486.
[11] وسائل، ج 3، ص 474.
[12] همان، ص 484.
[13] مستدرک الوسائل، ج 3، ص 385.
[14] وسائل، ج 3، ص 493.
[15] خصال، ج 3، ص 409.
[16] وسائل، ج 3، ص 477.
