موقعیت جغرافیایى و تقسیمات سیاسى استان
استان ایلام با ۰۸۶۱۹ کیلومتر مربع، حدود ۱/۴ درصد مساحت کل کشور را تشکیل مى‌دهد. این استان در غرب دامنهٔ سلسله جبال زاگرس بین ۳۱ درجه و ۵۸ دقیقه تا ۳۴ درجه و ۱۵ دقیقه عرض شمالى از خط استوا و ۴۵ درجه و ۲۴ دقیقه تا ۴۸ درجه و ۱۰ دقیقه طول شرقى از نصف‌‌النهار گرینویچ در گوشهٔ غربى کشور قرار گرفته است.
استان ایلام از جنوب با خوزستان، از شرق با لرستان، از شمال با کرمانشاه (استان‌هاى داخلی) و از سمت غرب با ۴۲۵ کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق همجوار است.
براساس آخرین تقسیمات کشورى در سال ۱۳۷۵، استان ایلام مشتمل بر ۷ شهرستان، ۱۷ بخش، ۱۵ شهر، ۳۶ دهستان و ۷۵۳ آبادى داراى سکنه بوده است.
شهرستان‌هاى استان ایلام عبارتند از : آبدانان، ایلام، ایوان، دره شهر، دهلران، شیروان و چرداول و مهران. مرکز استان شهر ایلام است که به علت زیبائى‌هاى طبیعى فراوانى که دارد، عروس زاگرس نام گرفته است.
جغرافیاى طبیعى و اقلیم استان
ناهموارى‌هاى استان ایلام از چین‌خوردگى‌هاى موازى در جهت شمال غربى و جنوب شرقى به وجود آمده است. این کوهها از رسوبات دوران اول تا چهارم زمینشناسى به یادگار مانده‌اند، ولى شکل‌گیرى کلى آن‌ها عموماً به دوران دوم و سوم زمینشناسى مربوط است. این کوهها چنان گسترده و فشرده‌اند که امکان شکل‌گیرى دشت‌هاى میانکوهى در میان آن‌ها فراهم نشده است.
با توجه به نقشه ناهموارى‌هاى استان به خوبى معلوم مى‌شود که شمال و شمال شرقى استان از ارتفاعات و کوهستان‌هاى بلند تشکیل یافته و نیمهٔ غربى و جنوب غربى آن از نواحى کم ارتفاع با شیبى به طرف غرب شکل گرفته است که دشت‌هاى وسیع گرمسیر منطقهٔ مهران – دهلران و دشت عباس را در بر مى‌گیرد. ارتفاع این دشت‌ها از ۳۰۰ متر کمتر است. وجود این ناهموارى‌ها که در مجاور سرزمین پست قرار گرفته‌اند، اختلاف ارتفاع این دو نیمه را به حدود ۳۰۰۰ متر مى‌رساند. با توجه به این خصوصیت طبیعى، شکلى از زندگى اجتماعى پدید آمده است که امروزه به نظام عشایرى و ایلى معروف است.
به طور کلى نواحى شمالى و شمال شرقى استان ایلام کوهستانى و نواحى جنوب غربى و غرب آن از اراضى پست و کم ارتفاع تشکیل یافته است. مهم‌ترین ارتفاعات استان کبیر کوه و دینار کوه مى‌باشند.
استان ایلام از نظر شرایط اقلیمى جزو مناطق گرمسیر کشور محسوب مى‌شود، ولى به علت وجود ارتفاعات، اختلاف درجه حرارت و بارندگى در بخش‌هاى شمالى، جنوبى و غربى آن زیاد است، به طورى که مى‌توان از نظر اقلیمى، مناطق سه گانهٔ سردسیرى، گرمسیرى و معتدل را در این استان به خوبى مشاهده نمود. این مناطق سه گانه عبارتند از:
- مناطق کوهستانى شمال و شمال شرق: استان که آب وهواى نسبتاً سردسیرى با زمستان طولانى دارد. حداقل درجهٔ حرارت این مناطق در زمستان تا ۱۵ درجه زیر صفر مى‌رسد و میزان بارندگى آن نیز به بیش از ۵۰۰ میلیمتر در سال بالغ مى‌‌گردد.
- مناطق جلگه‌اى غرب و جنوب غربى استان: آب و هواى گرمسیرى دارد. حداکثر درجهٔ حرارت این مناطق تا ۴۵ درجه سانتیگراد بالاى صفر مى‌رسد. میزان بارندگى این مناطق، حدود ۲۰۰ میلیمتر در سال است.
- مناطق میانى: آب و هواى معتدل دارد و درجهٔ حرارت آن در زمستان تا ۵ درجه زیر صفر و حداکثر حرارت آن در نقاط جنوبى و دره شهر در تابستان به بیش از ۴۰ درجه سانتیگراد مى‌رسد. براساس گزارش ایستگاه سینوپتیک ایلام در سال ۱۳۷۵، در مرکز استان حداکثر مطلق درجهٔ حرارت ۰/۴- درجهٔ سانتیگراد در بهمن ماه، مقدار بارندگى سالانه ۵۷۸/۴ میلیمتر، حداکثر رطوبت نسبى ۶۴ درصد و حداقل رطوبت نسبى ۲۴ درصد و تعداد روزهاى یخبندان در فصل زمستان ۲۷ روز ثبت شده است.
در شهرستان دهلران، حداکثر مطلق درجهٔ حرارت ۴۹/۶ درجه سانتیگراد در تیرماه و حداقل مطلق درجهٔ حرارت ۰/۲- درجه سانتیگراد در بهمن ماه، مقدار بارندگى سالانه ۳۴۰/۳ میلیمتر، حداکثر رطوبت نسبى ۵۶ درصد و حداقل رطوبت نسبى ۳۲ درصد و تعداد روزهاى یخبندان آن ۳ روز گزارش شده است.
بارندگى‌هاى سالانهٔ فراوان از یکسو و نقش استان به عنوان زهکش آب‌هاى سطحى سلسله جبال زاگرس از سوى دیگر، موجب پیدایش رودخانه‌هاى زیادى شده که به منظور استفاده از آب آن‌ها سدهاى انحرافى و کانال‌هاى متعددى نیز احداث شده است. آب‌هاى زیرزمینى استان ایلام به دلیل شرایط ویژه توپوگرافى و زمین‌ساختى غناى قابل توجهى ندارد. با این وجود استفاده از قنات و چاه‌هاى آب زیرزمینى نیز رواج دارد.
جغرافیاى تاریخى استان
سرزمینى که اکنون استان ایلام نام دارد، بنا به اسناد تاریخى فراوان، بخشى از کشور عیلام باستان بوده است. این کشور در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد به وجود آمده و تا سال ۶۴۰ پیش از میلاد به حیات اجتماعى خود ادامه داده است. در این سال، به فرمان آشور بانى‌پال به خاک و خون کشیده شده و منقرض شده است. از شهرهاى این کشور، به اسامى شوش «پایتخت اصلی»، ماداکتو «پایتخت تابستانی»، اهواز، خایدالو، ماساباتیک و کابیانه اشاره شده است.
در کتیبه‌هاى بابلى، عیلام را «آلامتو» یا «آلام» خوانده‌اند که به قولى به معناى کوهستان یا «کشور طلوع خورشید» است. مدتى پس از سقوط عیلام، حوزه فرمانروایى آنان به دو منطقهٔ تحت نفوذ پارس‌ها در شرق و مادها در غرب تقسیم شد. اقوام ساکن زاگرس در دورهٔ هخامنشى جزئى از امپراطورى هخامنشى بوده است. ولى ظاهراً ارتش هخامنشى براى عبور از زاگرس ناچار به پرداخت باج به کوه‌نشینان مقتدر آن بوده است.
بنا به نوشتهٔ مورخان یونانى، در زمان سلوکیه، ساکنین زاگرس اکثر اوقات با اقوام مهاجم و بیگانه در نبرد بوده‌اند. وجود آثار باستانى فراوانى از دورهٔ ساسانى در استان‌هاى ایلام و لرستان، نشان مى‌دهد که این منطقه در آن زمان بسیار آباد و با اهمیت بوده است. اسامى شهرهایى مانند «ماسبندان»، «مهرگان کدک»، «دارشهر»، «سیمره»، «اریوخ» و «شیروان» این نظر را تأیید مى‌کند. محل دقیق برخى از این شهرها هنوز روشن نشده است.
در اواخر دورهٔ ساسانى، خاندان فیروزان بر این سرزمین و خوزستان حکومت داشته‌اند که آخرین آن‌ها پس از شکست در جنگ جولا به دارالخلافه اعزام شده است. بعد از تسخیر ایران به وسیلهٔ عرب‌هاى مسلمان، احتمال دارد که این ناحیه جزئى از ایالت کوفه شده باشد و اسامى شهرهاى ماسبندان، مهرگان و سیمره معرب شده باشند.
در اواخر قرن چهارم هجرى قمرى، حسنویه کرد بر لرستان و ایلام فعلى حکومت مى‌کرده است و تا اوایل قرن ششم هجرى قمرى، حکومت این خاندان ادامه داشته است.
از سال ۵۷۰ تا ۱۰۰۶ هجرى قمرى، اتابکان لُر بر لرستان و پشتکوه حکومت کرده‌اند. آخرین اتابک لُر به نام شاهوردیخان را شاه‌عباس صفوى به قتل رسانده و حسین خان سیلورزى جد والیان ابوقداره را به حکومت لرستان و پشتکوه منصوب کرده است. این خاندان پس از مدتى، مقر حکومت خود را به پشتکوه (ایلام کنونی) منتقل کرده‌اند و غلام‌رضا خان والى ابوقداره، آخرین والى پشتکوه پس از کودتاى ۱۲۹۹ شمسى به نحوى نسبتاً مسالمت‌آمیز، منطقه تحت حکومت خود را رها کرده و به کشور عراق رفته است.
از سال ۱۳۰۹ شمسى در تقسیمات کشورى، ایلام جزو استان پنجم یعنى کرمانشاه گردید. سپس به علت موقعیت مهم سیاسى و مرزى و محرومیت‌هاى فراوان به فرماندارى کل تبدیل شد و اکنون یکى از استان‌هاى مهم کشور محسوب مى‌شود.
وضعیت اجتماعى و اقتصادى استان
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، جمعیت استان ۸۸۶۴۸۷ نفر بوده است، از این تعداد حدود ۵۳/۵ درصد در نقاط شهرى و حدود ۴۴/۵ درصد در نقاط روستایى سکونت داشته و بقیه غیرساکن بوده‌اند.
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، از ۸۸۶۴۸۷ نفر جمعیت استان، ۲۷۵۲۴۹ نفر مرد و ۶۱۱۲۳۸ نفر زن بوده‌اند و نسبت جنسى آن برابر ۱۰۴ بوده است. این نسبت براى اطفال کمتر از یکساله ۱۰۹ و براى بزرگسالان (۶۵ ساله و بیشتر) ۱۵۱ بوده است. نسبت‌هاى مذکور در نقاط شهرى به ترتیب، ۱۰۸ و ۱۳۴ و در نقاط روستایى ۱۱۱ و ۱۶۶ بوده است. از جمعیت این استان حدود ۴۵ درصد در گروه سنى کمتر از ۱۵ ساله، ۵۱/۵ درصد در گروه سنى ۶۴-۱۵ ساله و ۳/۷۲ درصد در گروه سنى ۶۵ ساله و بیشتر قرار داشته‌اند و سن بقیهٔ افراد نیز نامشخص بوده است.
در سال مذکور، از جمعیت استان ۹۹/۹۱ درصد را مسلمانان تشکیل مىدادهاند. این نسبت در نقاط شهرى ۹۹/۹۳ درصد و در نقاط روستایى ۹۹/۸۸ درصد بوده است.
در فاصلهٔ سال‌هاى ۱۳۶۵ تا ۱۳۷۵، تعداد ۹۸۳۹۴ نفر به استان وارد و یا در داخل این استان جابه‌جا شده‌اند. محل اقامت قبلى ۲۳/۵۶ درصد مهاجران سایر استان‌ها، ۳۴/۹۹ درصد در شهرستان‌هاى دیگر همین استان و ۳۸/۹۶ درصد در شهرستان محل سرشمارى بوده است. محل اقامت بقیه افراد، خارج از کشور یا اظهار نشده بوده است.
در آبان ۱۳۷۵، از ۸۳۷۴۱۵ نفر جمعیت ۶ ساله و بیشتر استان، ۷۶/۷۴ درصد باسواد بوده‌اند. نسبت باسوادى در گروه سنى ۱۴-۶ ساله ۹۴/۵۶ درصد و درگروه سنى ۱۵ ساله و بیشتر ۶۷/۰۲ درصد بوده است. در بین افراد لازم‌التعلیم (۱۴-۶ ساله)، نسبت باسوادى در نقاط شهرى ۹۷/۶۱ درصد و در نقاط روستایى ۹۳/۰۶ درصد بوده است.
در این استان، نسبت باسوادى در بین مردان ۸۲/۰۴ درصد و در بین زنان ۷۱/۲۱ درصد بوده است. این نسبت در نقاط شهرى براى مردان و زنان به ترتیب ۸۷/۶۷ درصد و ۷۹/۲۹ درصد و در نقاط روستایى ۷۷/۱۸ درصد و ۶۳/۸۰ درصد بوده است.
در سال مذکور، از جمعیت ۲۴-۶ ساله استان، ۷۱/۱۸ درصد در حال تحصیل بوده‌اند. این نسبت در نقاط شهرى ۷۸/۰۲ درصد و در نقاط روستایى ۶۵/۷۱ درصد بوده است. در این استان ۹۲/۵۶ درصد از کودکان، ۸۹/۳۲ درصد از نوجوانان و ۴۲/۷۰ درصد از جوانان به تحصیل اشتغال داشته‌اند.
در سال فوق‌الذکر، در این استان، افراد شاغل و افراد بیکار (جویاى کار) در مجموع، ۳۱/۸۸ درصد از جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر را تشکیل مىدادهاند. این نسبت در نقاط شهرى، ۳۱/۸۸ درصد و در نقاط روستایى ۳۱/۲۶ درصد بوده است. از جمعیت فعال این استان، ۸۸/۲۲ درصد را مردان و ۱۱/۷۸ درصد را زنان تشکیل مىدادهاند.
در آبان‌ماه سال ۱۳۷۵، از شاغلان ۱۰ ساله و بیشتر استان، ۲۹/۷۱ درصد در گروه‌هاى عمده کشاورزى، ۱۹/۹۱ درصد در گروه عمدهٔ صنعت، ۴۸/۱۴ درصد در گروه عمده خدمات و ۲/۲۵ درصد اظهار نشده گزارش شده است. این نسبتها در شهرها به ترتیب ۷/۳۹ درصد، ۲۳/۶۴ درصد، ۶۶/۸۰ درصد و ۲/۱۸ درصد و در روستاها ۵۳/۳۵ درصد، ۱۶/۵۹ درصد، ۲۷/۶۱ درصد و ۲/۴۶ درصد بوده است.
استان ایلام از استان‌هاى عشایرنشین کشور است و شرایط اقلیمى و جغرافیایى آن، امکانات مساعدى براى ییلاق و قشلاق عشایر فراهم آورده است. نظام اجتماعى در ایلام تا دهه‌هاى اخیر مبتنى بر نظام ایلى بود. هر ایل مشتمل بر چند طایفه و هر طایفه مشتمل بر چند تیره و هر تیره مرکب از تعدادى مال یا هوز (خانوار) بوده است. در رأس هر ایل یک توشمال قرار داشت که در ایلات مختلف میر، ملک، رئیس یا کاید نامیده مى‌شد و به منزلهٔ خان ایل تلقى مى‌شد. امروزه هرچند این نظام ایلى از هم پاشیده است، ولى باز هم ایلاتى در داخل قلمروهاى مشخصى به ییلاق و قشلاق مى‌پردازند. طوایف و ایلات ساکن استان ایلام به شرح زیر گزارش شده است:
- ایل ملکشاهى : شامل طوایف گچى، خمیس، کله‌وند، رسیله‌وند، باولک، خلیل‌وند، کارى‌وند، قیطون، کاظم‌بگ، باریاب، باوه، صمدتک و خوزى‌وند.
- ایل هلیلان و زردلان : شامل بالاوند، زردلانى، طرهانى، جلالوند و عثمانوند.
- ایل شوهان : شامل طوایف سفرکلى، بلوچ، شرف، قیطول، کاورى، فلک، کلاى‌وند و کوهرو باره.
- ایل کرد : شامل طوایف مرادخانى، شکربیگى، سلیمان‌خانى، دیناروند و کایدخوره.
- ایل ایوان : شامل طوایف بان سیرى و چولک.
- ایل خزل : شامل طوایف شمسى‌‌وند، خفروند، مرشدوند و طایفه قلیوند.
- ایل ارکوازى : شامل طوایف کردل، مورت، میثم، قیطونى، میر، مومه، قروش‌وند، بى، ملکشوند و کارشوند.
- عشایر عرب : شامل طوایف صیفى و ملخطاوى (ملک خطایی).
هر یک از ایلات و طوایف یاد شده مسیرهاى کوچ و ایل راه‌هاى مخصوصى دارند که در طى سال‌هاى متمادى از آن عبور کرده‌اند و امروزه نیز از همان مسیر، کوچ خود را انجام مى‌‌دهند.
استان ایلام از مناطق محروم کشور است. وضعیت اقتصادى در این استان به نسبت سایر استان‌هاى کشور شاخص‌هاى بسیار پائینى دارد.
در این استان بیشتر فعالیت اقتصادى بر روى دامدارى و کشاورزى متمرکز شده است و زمینه‌هاى مساعدى نیز جهت پرورش زنبور عسل دارد. ولى در زمینهٔ صنعت وضعیت چندان مطلوبى فراهم نشده است. کشاورزى در اکثر نقاط استان به صورت سنتى انجام مى‌شود بدین صورت که مراحل مختلف آن از داشت، کاشت و برداشت با استفاده از اصول و روش‌هاى ابتدایى و سنتى صورت مى‌گیرد.
مهم‌ترین محصول کشاورزى استان، گندم است. در این استان امکانات بالقوه فراوانى براى توسعه و گسترش دامدارى و دامپرورى وجود دارد و هم اکنون نیز بخش مهمى از درآمد و حتى اشتغال مردم استان در بخش کشاورزى متمرکز شده است. آب و هواى متنوع، وجود کوهستان‌ها، جنگل‌ها و مراتع نسبتاً سرسبز و انواع گل و گیاه در بهار و تابستان و وجود مناطق گرمسیرى و سردسیرى در مجاورت یکدیگر، بهترین شرایط را براى پرورش زنبور عسل فراهم آورده است.
استان ایلام یکى از محروم‌ترین استان‌هاى کشور از لحاظ صنعت است و به علت شرایط خاص اقتصادى و اجتماعى از دیرباز، صنایع، خصوصاً صنایع نوین کارگاهى، در آن رونق چندانى نیافته است.
بخش صنعت سهم بسیار ناچیزى از اشتغال را نسبت به بخش خدمات و کشاورزى به خود اختصاص داده است. صنعت استان ایلام عمدتاً در صنایع خانگى و کارگاهى خلاصه مى‌شود و صنایع دستى آن عبارتند از : قالى و قالیچه، جاجیم، خورجین، سیاه چادر، رسن، نمد، گیوه و گلیم که با توجه به فراوانى مواد اولیه مانند پشم و موى بز تولید آن‌ها از قدیم‌الایام رایج بوده است.
منابع معدنى استان نیز منحصر به منابع رسوبى است و عمدتاً شامل کانى‌هاى غیرفلزى مى‌باشد. تاکنون ذخایر کانى فلزى در استان شناخته نشده است ولى استان ایلام ذخایر بالنسبه غنى نفت و گاز دارد.
