اين كتاب يادداشت ها، خاطرات و ديدگاه هاي «دكتر جلال گلشن يزدي» است كه به منظور تدوين تاريخ اجتماعي و فرهنگي و جامعه شناسي نيمه نخست قرن 14 ه.ش. يزد تدوين شده است و اين كتاب در اين امر بسيار موفق بوده است. اصل دست نوشته هاي نويسنده بيش از كتاب حاضر است و شامل بسياري از آداب و رسوم و رخداد ها و حوادث تاريخ يزد در اين دوره است كه بخشي از آن مطالب كه مصلحت دوران نبوده و همچنين برخي از اصطلاحات در مورد شب زفاف، حمام بردن عروس و ... براي اينكه بتواند چاپ شود توسط «ميرزا محمد كاظميني» كه از نويسنده اختيار تام داشته با لطافت تعديل شده به گونه اي كه اصل ماجرا حفظ شده است.
نقاشي هايي كه در بخش تصاوير اين كتاب آمده است، اثر نويسنده است. درج نمونه هايي از خوشنويسي، تذهيب و شعر ايشان كه در انتهاي كتاب آمده بر ملاحت اين كتاب افزوده و گوشه اي از ذوق خوش و طبع هنرمند ايشان را به نمايش گذاشته است. اصل دست نوشته هاي ايشان هم اكنون در «گنجينه اسناد و نسخ خطي ميرزا محمد كاظميني» نگهداري مي شود. استاد گلشن يزدي خاطرات خود را از سال 1304 تا 1357 نگاشته اند كه با بخشي از سر خط مهمترين رخداد هاي سال 1357 تا 1384 ه.ش. كه نوشته ميرزا محمد كاظميني است همراه شده و بدين گونه است كه نام هاي ديگر اين كتاب «حوادث 1304 تا 1384» يا «80 سال زندگي در يزد» شده است.
روح هنرمندانه اين شاعر، خوشنويس و مذهب در كلام درست و آگاهانه و عالمانه اش پيچيده است و قلمش را بسيار دل انگيز، روح افزا و شكرين كرده است. گردش روان قلم او بر كاغذ نشان از تسلط، ايمان و اعتماد او بر آنچه هست كه مي نگارد. نويسنده خوش كلام «يزد ديروز»، خاطرات، انديشه ها و ديدگاه هايش را فارغ از هرگونه دغدغه هاي لغت شناختي نوشته است. آقاي گلشن در اين كتاب، بسيار صادقانه با مخاطب روبرو مي شود و هويت جمعي طبقات مختلف اجتماعي چون كارگران، كشاورزان، تاجران و سياستمداران گذشته را ترسيم مي كند. همچنين با بيان وضع خيابان ها، بنا هاي تاريخي و خانه ها، با ظرافت انسان ها و فرهنگ مردمي يزد ديروز را توصيف مي نمايد. او از رسالت ادبي لذت بخشانيدن به مخاطب غافل نيست و در جاي جاي متن، لطيفه ها و حكايت هايي را ذكر مي كند و گاه به ريشخند شاخص شخصيتي برخي گونه هاي طبقاتي چون قلدري، خسيسي، سودجويي، ساده لوحي و ... مي پردازد.
دكتر جلال گلشن در اين كتاب دل انگيزش گاه نيز از خويش و عواطفش مي گويد و مخاطب مي تواند به موقعيت بالاي اجتماعي نويسنده پي ببرد. وي به واقعيت ها علاقه بسياري دارد و افقي برتر از پيش داوري ها و غرض ورزي ها را به مخاطب هديه مي دهد. وي با بينشي ژرف شخصيت ها را ترسيم مي كند و به گونه اي ملموس از وضع اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي آن روزگار در شهر و روستا مي گويد. هنر گلشن آن است كه واژه هاي كتاب او با شادي هاي مردم، شاد و در رنج ها با آنها شريك مي شوند.
در «يزد ديروز» صحبت از پايان نيست بلكه صحبت از آغاز است؛ چرا كه نويسنده اثري را به نسل جوان پيشكش مي كند تا آنها را با گذشته خويش آشنا نمايد و در عين حال مي كوشد تعاملي ميان سنت ها و تجدد برقرار كند. بنابراين زيبايي هاي سنت را مي ستايد و از نابساماني ها با حسرت ياد مي كند و همزمان با تلاش براي نلغزيدن از جاده انصاف، مي خواهد سنت هاي نادرست جامعه را بر هم زند و مسير را تغيير دهد. اين نويسنده آگاه، اگرچه از گذشته مي گويد، اما در سطر هاي كتابش نشان مي دهد كه ترقي خواه است، نه وا پس گرا. او فقط از زشتي ها نمي گويد و مخاطب را به وادي ياس نمي كشاند، بلكه او را اميدوار مي سازد و با پند و اندرز، روشنايي را به او نويد مي دهد و يادآور مي شود: "جرس فرياد مي دارد كه بربنديد محمل ها."
آقاي جلال گلشن يزدي در مقدمه كتاب خود هدف از نگارش اين كتاب را چنين بيان نموده است: "... از ابتداي دبستان تاكنون بيشتر آنچه در يزد ديده ام يا خودم در جريان بوده ام يا پدر و عمويم از آن اطلاع داشته اند و آنچه ديده ام و شنيده ام را به ياد دارم. اغلب دوستان و آشنايان بار ها به من توصيه كرده اند كه آنچه ديده يا شنيده اي و به درستي آن اعتقاد داري و بيشتر جنبه جامعه شناسي و تاريخي دارد را به رشته تحرير در آور؛ زيرا حيف است اين اطلاعات در مجموعه اي حفظ و حراست نشود. خود نيز فكر كردم و ديدم بهتر است حال كه فراغتي دارم آنچه از اوضاع اجتماعي، اخلاق و رسوم همشهريان و وضع يزد در گذشته از نظر ساختمان و معماري شهر يزد، اوضاع اقتصادي، فرهنگي و سياسي تاكنون ديده و مي دانم به رشته تحرير درآورم. ... اميدوارم بتوانم وضع يزد را در اين ساليان دراز روشن كنم. اميد است يادداشتي خواندني و قابل استفاده به خصوص براي نسل جوان يزد باشد و به وضوح ببينند كه چقدر دنيا در تغيير است و زندگي ما چگونه گذشته است؛ وضع معيشت و ازدواج در اين مدت چقدر تغيير كرده است؛ زمامداران و دولتمردان ايراني با مردم چگونه رفتار مي كردند و ادارات به چه صورت بود. ..."
«يزد ديروز» كه سرتاسرش زندگي و شور موج مي زند انعكاس دنيايي كاملاً متلاشي شده نيست؛ زيرا اگر به دقت بنگريم، رگه هايي را در مي يابيم كه خوب يا بد، گذشته ها همچنان در آن جريان دارند و اين نسل جديد است كه بايد همت كند، طرحي نو در اندازد و راستي ها را حفظ نمايد و كژي ها را يكسره به دور ريزد.
ميرزا محمد كاظميني
آخرين فصل كتاب را دكتر گلشن دلسوزانه با عنوان «اندرز بي درز سه گانه» نگاشته است و همانگونه كه خود گفته اند جان كلام و چكيده تجربيات و زندگي پربركت خويش را در قالب سه پند براي خوانندگان نوشته اند كه عناوينش اينچنين است: 1- اگر مي خواهيد زندگي شما با آرامش و راحتي سپري گردد، دستورات خدا و پيغمبر را انجام دهيد و گناه نكنيد. 2- از نامردي در مورد همه چيز و همه كس و حتي حيوانات بپرهيزيد. 3- رعايت حق پدر و مادر كنيد.
فصل هاي اصلي كتاب به غير از بخش هاي فرعي اي چون پيشگفتار، مقدمه دكتر جلال گلشن، پس گفتار، درباره همسر دكتر جلال گلشن مرحومه بانو «سكينه (صفا) فرهنگي»، گزيده اشعار، نقاشي ها، اسناد و تصاوير، آشنايي با بنياد فرهنگي پژوهشي ريحانة الرسول -س- و فهرست آثار بنياد، بدين ترتيب است:
فصل 1- ساختمان ها، ميدان ها و اسكلت يزد از سال 1306 ه.ش.
فصل 2- فرهنگ و مدارس يزد از سال 1306 ه.ش. و شعرا و نويسندگان
فصل 3- زندگي اجتماعي مردم يزد و آداب و رسوم آنها
فصل 4- بهداشت يزد و اطبا و ديگر موارد مربوط به آن
فصل 5- لباس و پوشاك زنان و مردان، تغيير لباس مردان و رفع حجاب زنان در زمان رضا خان
فصل 6- روحانيت در زمان رضا خان و دوره محمد رضا پهلوي تا اوايل انقلاب 1357 ه.ش
فصل 7- حكومت و انتخابات مجلس در زمان رضا و محمد رضا پهلوي در يزد
فصل 8- كشاورزي و وضع كشاورزان يزدي در دهات و وضع ملاكي و اربابي و قنوات
فصل 9- نوروز و نوروز داري و اعياد مذهبي و ملي در يزد و نقل حكاياتي از مراسم عروسي در يزد
فصل 10- كسب و كار هايي كه در يزد متداول بود
فصل 11- وقف و وصايا و نذورات نزد يزدي ها
فصل 12- موسيقي و خوانندگي در يزد
فصل 13- پول هاي رايج و قيمت اجناس و املاك و اشياء
فصل 14- دخمه هاي زرتشتيان، گورستان كليمي ها و حظيرة القدس و گورستان بهاييان
فصل 15- اندرز بي درز سه گانه
