خدا دیدنی نیست

احمد بن اسحاق در نامه‏ای به خدمت امام ابوالحسن سوم - امام هادی - علیه‏السلام، از آن حضرت درباره دیدن خدا و اختلاف مردم در آن باره پرسید امام علیه‏السلام در پاسخ وی نوشت: 
«تا وقتی که میان بیننده و چیزی که دیده می‏شود، هوایی که شعاع دید در آن نفوذ کند، وجود نداشته باشد، دیدن امکان‏پذیر نیست، بنابراین هرگاه، هوا در میان نباشد و روشنایی در بین بیننده و شی دیده شده وجود نداشته باشد، دیدن معنی ندارد و چنان چیزی اشتباه است، زیرا بیننده هرگاه در جهتی که بین او و شی دیده شدنی است با هدف برابر شود، به اشتباه می‏افتد و این همان همانند دانستن خدا با چیزی است! زیرا ارتباط بین اسباب و مسببات حتمی است.» [1] . امام بزرگوار برای محال بودن و امکان علمی نداشتن رؤیت استدلال فرموده است، زیرا دستگاه بینایی به دو وسیله اشیا را می‏بیند: یکی هوا و دیگری نور، پس هر گاه هر دوی اینها نباشند، دیدن غیرممکن است، و این دو چیز نمی‏توانند باعث دیدن خدا گردند، زیرا هر دوی اینها از ممکنات محدود می‏باشند، پس چگونه می‏توانند نیروی نامحدودی را که مدبر این عوالم و پدیده‏های گذراست، ببینند، عوالمی که ساده‏ترین آنها همین ستارگانی است که با وجود تمام شگفتیها و عجایبی که دارند، ما در آنها زندگی می‏کنیم. به راستی دستگاه بینایی، تنها چیزهایی را می‏بیند که در ویژگیهای امکانی با آن برابر باشد، بنابراین اگر چنین برابری و همسانی میان آنها نباشد دیدن و نگرش امکان پذیر نخواهد شد. موسی علیه‏السلام کوشید تا خدا را ببیند اما ممکن نبود: «عرض کرد: خدایا! خود را به من آشکار بنما تا تو را مشاهده کنم! خداوند در پاسخ فرمود: هرگز مرا نخواهی دید ولیکن در کوه نظر کن اگر کوه به جای خود برقرار ماند تو نیز مرا خواهی دید، آن گاه که نور خدا تجلی کرد و بر کوه تابید کوه را متلاشی ساخت و موسی بیهوش بر زمین افتاد، و چون به هوش آمد، عرض کرد: خدایا! تو منزه و برتری، به درگاه تو توبه کردم و من (از میان قوم) نخستین کسی هستم که ایمان آوردم.» [2] . موسی بن عمران (علیه السلام) کلمات خدا را دریافت می‏کرد و روحش مشتاق بود و دارای مقام والایی بود و آرزویی کرد در حالی که خود را فراموش کرده بود که او کیست و چه موضعی دارد، چیزی را خواست که حق هیچ بشری در این صحنه زمین نبود و از توان هر بشری در روی زمین بیرون است که دیدن خدای بزرگ را بخواهد و در خور رنج شوق و حالات امید نیز نمی‏گنجد، تا این که پروردگار با جمله‏ای قاطع «هرگز مرا نخواهی دید» او را متوجه ساخت، آن گاه خداوند بزرگ با وی مدارا کرد و اعلام فرمود که چرا هرگز او را نمی‏بیند: «ولیکن در کوه نظر کن اگر کوه به جای خود برقرار ماند تو نیز مرا خواهی دید!» در صورتی که کوه ثابت و در جای خود بود، و با وجود آرامش و ثبات از طبع آدمیزاد کمتر اثر قبول کرده و پذیرای اثر است. با این همه چه شد؟ «آن گاه که نور خدا تجلی کرد و بر کوه تابید، کوه را متلاشی کرد.»، و موسی چون آن شکوه و عظمت را دید بیهوش بر زمین افتاد، و چون به هوش آمد، عرض کرد: «خدایا تو پاک و منزهی، به درگاهت توبه کردم و من از نخستین مؤمنانم.»[3] . ببین که امام بزرگ، حضرت ابوالحسن الهادی علیه‏السلام خدای تعالی را با این سخنان نورانی خود که حاکی از میزان معرفت آن بزرگوار نسبت به خدای تعالی است چگونه مخاطب می‏سازد و می‏گوید: «اوهام پندار گرایان از درک حقیقت تو ناتوان و نگاه نگرندگان از دیدن تجلیاتت قاصر است، اوصافی را که توصیف کنندگان بیان کنند و سخن بیهوده گرایان از درک تو بر باد است، به دلیل فوق تصور بودن مقام و بلندی مرتبه‏ات، زیرا تو در جایگاهی نامتناهی هستی، از این رو اشاره چشمها و هیچ عبارتی به جایگاه تو نرسد، هیهات و نیز هیهات! ای مبدأ و ای هستی و ای یکتا! که با عزت بزرگی خود بلند مرتبه‏ای و با جبروت عظمتت، بالاتر از هر پایان و نهایتی» [4] . به راستی که اوهام پندار گرایان از درک حقیقت ذات مقدس خدا و یا رسیدن به کمال معرفت او سرگردان است. و چگونه انسانی که حقیقت ذات او را نشناخته است می‏تواند به درک حقیقت والای او برسد که بیان و توصیف از تصویر هر گوشه‏ای از گوشه‏های آن عاجز و ناتوان است. ابن ابی‏الحدید (در ضمن اشعاری) می‏گوید: ای أعجوبه هستی، درباره تو اندیشه‏ها علیل و ناتوان است. تو صاحبان خرد را سرگردان، و عقل و خردها را حیران نموده‏ای هرگاه اندیشه‏ام را وجبی به حقیقت تو نزدیک می‏سازم، یک میل دور می‏شود در حال عقب نشینی کورکورانه تلاش می‏کند، راه به جایی نمی‏برد. [5] . 

پی نوشت ها:
[1] اصول کافی: 1 / 97، توحید صدوق: ص 109. 
[2] سوره اعراف / 142. 
[3] فی ظلال القرآن: 9 / 39. 
[4] توحید: ص 66. 
[5] شرح ابن ابی‏الحدید.