بناي سنگي «اسپاخو» منسوب به دوره ساساني، قديمي ترين بناي ثبت شده از اين دوره در خراسان شمالي و تنها بناي سنگي به جا مانده از دوران ساسانيان در شرق کشور است. بناي سنگي اسپاخو که گاه کليسا و گاه آتشکده ناميده مي شود در روستايي به همين نام در کيلومتر 115 محور بجنورد به جنگل گلستان و در61 کيلومتري جنوب غرب شهر آشخانه، مرکز شهرستان مانه وسملقان روي تپه اي مرتفع در دامنه جنگل هاي سوزني برگ ارس و در قسمت جنوبي روستاي اسپاخو واقع شده است.
روستاي اسپاخو در دامنه هاي جنوبي ارتفاعات «حسن بگ» و «ايلانلي»(قورخود)از رشته ارتفاعات البرز شرقي ومشرف به مناطق پست وهموار، ميان کوهي قرار گرفته است. اسپاخو در يکي از دربند هاي حاصلخيز جنوبي اين کوهستان ها قرار دارد که از ۳ جانب شمال،غرب وشرق به ارتفاعات بلند و تنها از جنوب به دشت ميان کوهي بزرگي منتهي مي شود.
در دامنه ها وارتفاعات شمالي روستاي اسپاخو دره هاي بزرگ وکوچک متعددي وجود دارد که اکثر آن ها چشمه هاي آب شيرين دارد و به سمت باغ ها ومزارع امروزي روستا در جريان هستند. وجود چشمه وقنات هاي متعدد، يکي از مهم ترين عوامل وجود استقرارهاي انساني در اين منطقه از دوران هاي مختلف بوده است.
در ارتفاعات، جنگل هاي تنک درختان ارس و در مناطق هموار و پست، بوته هاي خار و بادام وحشي پوشش گياهي غالب منطقه است.
به گفته اهالي روستا، در گذشته، چشمه هاي بيشتري در منطقه جريان داشت و وسعت باغ ها و مزارع کشاورزي نيز بيشتر بوده اما امروزه بخش وسيعي از زمين هاي پايين دست روستاي اسپاخو خشک و بي حاصل شده و تنها اطراف روستا را باغ هاي ميوه محصور کرده است.
به طور کلي، اين منطقه از جمله سرزمين هاي خشک وکوهستاني شمال خراسان است که تنها منابع تامين آب آن چشمه ها و قنات هايي به شمار مي رود که از دامنه و دره هاي کوهستاني جريان دارد.
دو راهي...
پس از طي 61 کيلومتر از شهر آشخانه در مسير جاده آسيايي به سمت جنگل گلستان به دو راهي روستاي اسپاخو رسيدم. اين روستا در 5 کيلومتري جاده آسيايي قرار دارد. بعد از رسيدن به دو راهي اسپاخو بر خلاف انتظارم هيچ گونه تابلويي که نشانه و راهنماي بنايي تاريخي در اين روستا باشد وجود نداشت.
اولين کمبود و بي مهري به آثار تاريخي در شهرستان مانه و سملقان را در همين دو راهي ديدم. اما به دليل نبود تابلوي راهنمايي، به راحتي نمي توان اطلاعات دقيقي از محل قرار گرفتن بنا به دست آورد و به هر حال با پرس و جو از چند نفر سمت و سوي محل را پيدا کردم و با اين وضعيت، اين سوال برايم مطرح شد که اگر گردشگري از يک کشور خارجي به اين مکان بيايد چه تصميمي در اين دو راهي خواهد گرفت؟
ما با سختي محل را پيدا کرديم. از فاصله چند کيلومتري بناهاي روستا کاملاً نمايان مي شود و وقتي به روستا مي رسيم با پذيرايي گرم روستاييان به مکان مورد نظر مي رويم.
يکي از اهالي روستا مي گويد: از زمان هاي گذشته اين محل به آتشکده معروف بوده و همه ساله گردشگران داخلي و خارجي در فصل هاي مختلف سال براي ديدن اين اثر تاريخي به اين منطقه مي آمدند.
کمبود امکانات رفاهي
«اکرامي» يکي از اعضاي شوراي اسلامي روستا درباره کمبود امکانات رفاهي در اين مکان مي گويد: با وجود اين که همه ساله مسافران وگردشگران زيادي براي بازديد از اين بنا به اين روستا مي آيند اما متاسفانه حداقل امکانات نيز براي رفاه حال مسافران و گردشگران در اين روستا وجود ندارد.
وي مي افزايد: در سال هاي گذشته، يک سرويس بهداشتي براي رفاه حال مسافران در اين روستا ساخته شد اما گويي ساخت آن فقط رفع تکليف بود چون بعد از گذشت يک سال اين سرويس ها خراب شد و از بين رفت.
وي با اشاره به اين که از سال 1380 تاکنون هيچ اقدامي به منظور ساخت امکانات اوليه در اين روستا انجام نشده است مي گويد: در اين روستا هيچ گونه امکانات رفاهي از قبيل استراحتگاه، سرويس بهداشتي مناسب و حتي محلي براي پارک خودروها وجود ندارد.
قبرهاي خانوادگي
در اطراف اين بنا و روستاي اسپاخو، روي تپه اي قبرستاني وجود دارد که از نظر وضع دفن و مقبره سازي با طرز تدفين مسلمانان تفاوت کلي دارد و قبرهايي به صورت خانوادگي وجود دارد که به گفته کارشناسان اين شواهد حاکي از آن است که اقوام خاصي از زرتشتيان در اين منطقه وسيع زندگي مي کردند و اين بناي عظيم مربوط به آن هاست و قبرستان نشان مي دهد که افراد پس از مرگ به صورت فاميلي در کنار يکديگر دفن مي شدند. ولي شکل دفن و سنگ هاي قبر آن ها با قبرستان مسلمانان تفاوت دارد.
معماري پافيلي
معماري اين بنا از ترکيب گنبد و ايوان الگو گرفته است؛ ترکيبي که سابقه کهني در معماري بناهاي دوران تاريخي و اسلامي دارد. البته در نظريه اي ديگر معماري اين بنا الگو گرفته از پاي فيل مشهور به پافيلي است که از پابرجا ترين انواع معماري محسوب مي شود.
طرح اين بنا ترکيبي از يک ايوان با پلان چهار گوش، تالار و يک اتاق چهار گوش در قسمت شرقي است که ايوان آن به وسيله دهليز به اتاق قسمت شرقي ايوان مرتبط است، پوشش سقف اتاق به صورت گنبدي از نوع پوشش هاي نيمکره اي و قابل مقايسه با گنبد چهار طاق هاي ساساني است. بناي سنگي اسپاخو در حقيقت پابرجاترين اثر باستاني سده هاي قبل از اسلام در خراسان پهناور ديروز و استان خراسان شمالي امروز است که از نظر تاريخي اهميت ويژه اي دارد.
با وجود اين که بناي سنگي اسپاخو را به عنوان کليسا نيز مي نامند اما آتشدان و حفره هايي در سقف براي خروج دود دارد و اين احتمال را قوت مي بخشد که اين معبد توسط زرتشتيان ساخته شده باشد و اهالي محل هم به نقل از قديمي ها، چنين نظري دارند.
اهميت باستان شناسي بنا
«محمد جواد جعفري» کارشناس باستان شناسي مي گويد: بناي سنگي اسپاخو يکي از پا برجا ترين بناهاي تاريخي در خراسان شمالي است که از نگاه تاريخي اهميت ويژه اي در مطالعات باستان شناسي اين منطقه دارد.
وي در ادامه مي افزايد: براي وجه تسميه «اسپاخو» واژه «هسپ+ اخو و اسپ + اخو»به معناي محل پرورش اسب و واژه (آسياب خون) مطرح شده است.
اين اثر روي تپه اي نسبتا مرتفع در جنوبي ترين بخش بافت مسکوني دهکده اسپاخو قرار دارد.
وي با اشاره به معماري بنا مي گويد: معماري بنا الگو گرفته از ترکيب گنبد و ايوان است که سابقه کهني در معماري بناهاي دوران تاريخي واسلامي ايران دارد.
«جعفري» مي افزايد: بناي اسپاخو در سال 1345 توسط يک گروه باستان شناسي که به سرپرستي دکتر «عزت ا... نگهبان» مشغول بررسي محوطه ها و آثار شمال خراسان بودند شناسايي شد و در سال 1356 در فهرست آثار ملي کشور به ثبت رسيد. در اين بررسي از بناي اسپاخو با توجه به ويژگي هاي ساختاري آن به عنوان کليسا ياد شده است و به کليساي اسپاخو موسوم شده است.
هندسه معماري بنا
اين کارشناس باستان شناسي مي افزايد: اين بنا تا قبل از مرمت واستحکام بخشي آن در سال 1380 در نتيجه عوامل انساني وطبيعي آسيب فراواني ديده بود که اين اقدامات تنها از فرو پاشي بنا جلوگيري کرده است.
وي از مهم ترين اقدامات دراستحکام بخشي بنا را مرمت بخش هاي تخريب شده، ايجاد ۳ ديواره پشت بند در نماي غربي بنا ويک سطح مصطبه اي شکل از سنگ و سيمان در همين ضلع براي جلو گيري از بخش هاي غربي ياد مي کند و مي افزايد: اسپاخو با جهت طولي شرقي_غربي، ترکيبي از دو فضاي ايوان مستطيل شکل و تالار گنبد دار و مربع شکل است. مصالح عمده ساخت بنا سنگ و ساروج است و از تيرهاي چوبي کوچک نيز در بخش هايي از آن استفاده شده است.
اين کارشناس در مورد ابعاد کلي بنا مي گويد: ابعاد کلي بنا 12.5 در21.5 متر و ارتفاع بنا از بالاترين بخش هاي باقي مانده گنبد تا کف تالار 10.5 متر است.
به گفته وي، در مجموع ترکيب ساختاري بنا را مي توان به 3 بخش گنبد، تالار وايوان تقسيم کرد. ورودي اصلي بنا يعني ورودي ايوان رو به شرق است و از 3 ورودي ديگر فرعي بنا 2 عدد در ضلع شمالي و يکي در ضلع جنوبي قرار دارد.
«جعفري» يکي از ويژگي هاي حائز اهميت در معماري بناي اسپاخو را چگونگي شکل ورودي هاي آن مي داند و اظهار مي دارد: اين ورودي ها از دو بخش طاق وپايه تشکيل شده که طاق به شکل يک نيم دايره و روي دو جرز پايه قرار گرفته و قطر نيم دايره طاق از عرض ورودي در بخش پايه بيشتر است و در اصطلاح اين نوع شکل ترکيب طاق و پايه را طاق هاي جا کليدي شکل مي نامند که نمونه هايي از اين نوع طاق را در بناي آتشکده تخت سليمان ،کاخ اردشير در فيروز آباد وکاخ کسري در عراق مي شناسيم.
معماري بناي سنگي اسپاخو برگرفته از معماري بناهاي مذهبي و حکومتي دوران تاريخي ايران است اما معماري دوران ساساني نيز در اين بنا به خوبي نمايان است. در هر يک از نماهاي شمالي و جنوبي بنا 9 طاقچه کوچک مستطيل شکل با ابعاد 30 تا 45 سانتي متري در يک امتداد قرار دارد که بخش فوقاني تمامي اين طاقچه ها با 2 يا 3 عدد از تيرهاي چوبي کوچک و سخت درخت ارس پوشيده شده است.
در نماي ضلع غربي بنا نيز 5 عدد از اين طاقچه ها وجود دارد. فضاي داخلي بخش تالار که با سقف گنبدي پوشيده شده مربع شکل و داراي 3 ورودي از اضلاع شمالي،جنوبي و شرقي است.
وي ادامه مي دهد: در ديواره هاي چهار گانه فضاي داخلي تالار 12 طاقچه به ابعاد ميانگين هر کدام 70 در100 سانتي متر به شکل نامتقارن قرار گرفته اند. در ديواره ضلع غربي تالار و در مرکز آن طاقچه اي بزرگتر از ديگر طاقچه هاي تالار به ابعاد 170در250 سانتي متر وجود دارد که به نظر مي رسد محراب تالار است. 4 ضلعي تالار در بخش سقف به وسيله چهار سه کنج به گنبد دايره شکلي منتهي مي شود. از مهم ترين نکات حائز اهميت در تزئين ايوان بنا وجود 2 پنجره کور در نماي دو جرز شمالي و جنوبي ايوان است که نمونه هاي اين نوع پنجره هاي کور با نمونه هايي از بناهاي معماري دوران هخامنشي از جمله بناي کعبه زرتشت در نقش رستم و بناي موسوم به زندان در پاسارگاد قابل مقايسه است.
يک ابهام تاريخي
«جعفري» مي افزايد: با توجه به معماري اسپاخو، يکي از قوي ترين احتمالات در مورد کاربري و زمان ساخت آن فرضيه کليسا بودن اين بناست که اين گمان در سال هاي اخير توسط عده اي از پژوهشگران مورد ترديد قرار گرفته و با در نظر گرفتن وجود ابهامات زيادي درباره چگونگي حضور مسيحيان در اين منطقه چنين استنباط شده که بنا احتمالا يک آتشکده و مربوط به دوران ساساني است. وي تصريح مي کند: با توجه به اين که تاکنون مطالعات جدي روي اين بنا صورت نگرفته و همچنين با وجود ناشناخته بودن منطقه شمال خراسان در زمينه پژوهش هاي باستان شناسي، هنوز مدارک محکم و قانع کننده اي در مورد زمان ساخت و کاربري دقيق بناي اسپاخو وجود ندارد.
پابرجا بودن اين بنا در طول صدها سال مديون کار صحيح و معماري اصيل ايراني است. با وجود اين که بناي سنگي اسپاخو از هر نظر داراي ويژگي هاي خاصي است اما تاکنون نتوانسته جايگاه واقعي خود را در بين ديگر اثرهاي معروف کشور پيدا کند و شايد يکي از دلايل مهم در اين زمينه، بي توجهي مسئولان به اين بناي باارزش باشد.
طبق شنيده ها از سال 1380 تاکنون اعتباري براي مرمت و ساخت امکانات رفاهي به اين اثر تاريخي مهم اختصاص نيافته و فقط در سال هاي 90 و 91 قسمت هايي از بنا که ريخته و در حال نابودي بوده مرمت شده است.
