فلسفه تیمم در طهارت
در باب طهارت آنچه که طهور است یا آب است که در این باب اصل طهارت با آب است و یا "ارض" می باشد. انسان باید تطهیر با آب رحمت را گونه ای از رحمت نازله ی الهیه بداند و تا استفاده از رحمت برای او امکان دارد اطاعت امر نماید و اگر به واسطه ی قصور ذاتی یا تقصیر امکان استفاده از آب برای او نبود و فاقد آب رحمت شد و متوجه اضطرار و فقر خود گردید و از غرور و خود خواهی بیرون آمد ،دری از رحمت به روی او گشاده گردد و ارض طبیعت مبّدل به ارض بیضاء رحمت گردد و امکان تیمم با تراب برای او فراهم می شود.
پس در صورت عدم دسترسی به آب، طهارت با "ارض" یعنی تیمم مبدّلی است برای کسب طهارت با آب.
مفهوم تیمم
"تیمم" در لغت یعنی قصد کردن و در اصطلاح عملی است که در موارد معینی به جای وضو و غسل انجام می گیرد و عبارت است از دست و روی به خاک مالیدن با شرایط و کیفیت خاص و از آن جا که برای این عمل، باید قصد چیزهایی کرد که تیمم بر آن صحیح است لذا به آن تیمم گفتند.
کیفیت تیمم
کیفیت تیمم به شرح ذیل است:
اول: زدن تمام کف دو دست با هم بر چیزی که تیمم برآن صحیح است.
دوم: کشیدن تمام کف هر دو دست به تمام پیشانی و دو طرف آن از جایی که موی سر می روید تا ابروها و بالای بینی و لازم نیست روی ابروها را نیز مسح کند گرچه موافق احتیاط است.
سوم: کشیدن تمام کف دست چپ بر تمام پشت دست راست و بعد از آن کشیدن تمام کف دست راست بر تمام پشت دست چپ.
اینکه در تیمم انسان خاک را به صورتش می مالد و پاک می شود، این عمل غرور و تکبر را از انسان می گیرد و انسان را تطهیر می کند
حکمت طهارت در آینه ی قرآن
طهارت در اصل راز و حکمت عبادت است، اما مراد نه طهارت ظاهری است. اگر خداوند درباره ی وضو گرفتن می فرمود: وضو بگیرید برای آنکه پاک شوید، انسان خیال می کرد که این آب ظاهر بدن را شستشو می کند و به انسان طهارت ظاهری می دهد؛ اما این معنا را درباره ی تیمم هم می فرماید، که تیمم بگیرید صورت را خاک آلود کنید تا پاک شوید.
آب ممکن است انسان را به طهارت ظاهری طاهر کند؛ اما دستها را خاک آلود کردن و به صورت کشیدن انسان را به "طهارت معنوی" می رساند.
خداوند در تشریح تیمم می فرماید: (فلم تجدوا ماءً فتیمموا صعیداً طیبا فامسحوا بوجوهکم و ایدیکم منه ما یرید الله لیجعل علیکم من جرح ولکن یرید لیطهرکم ولیتم نعمته علیکم لعلکم تشکرون) سوره مائده آیه 6
آنجا که آب نیافتید از خاک طیب و پاک استفاده کرده و تیمم کنید. چهره و دستها را از معبد روی زمین خاک آلود و مسح کنید. خدا نمی خواهد بر شما تنگ بگیرد لیکن اراده ی پاکی شما را نموده و می خواهد نعمت خویش را بر شما تمام کند. باشد که سپاس گزارید. خداوند نمی خواهد هیچ گونه دشواری بر شما تحمیل کند، بلکه می خواهد شما را پاک کند.
پس معلوم می شود اینکه در تیمم انسان خاک را به صورتش می مالد و پاک می شود، این عمل غرور و تکبر را از انسان می گیرد و انسان را تطهیر می کند.
اگر انسان اینگونه تطهیر کرد دیگر در برابر خواسته ی خداوند سخنی ندارد؛ نمی گوید "من نظرم آن است" پس طهارتی که مطلوب پروردگار است پاک شدن از غرور و کبر است.
همان طور که خداوند سبحان نعمتهای ظاهری را برمی شمارد و سپس می فرماید: شاکر نعمت باشید، تیمم را هم به عنوان نعمت، ذکر می کند تا انسان در برابر این نعمت شاکر باشد.
هنگامی که خداوند در آیه 6 سوره ی مائده فرمود: تیمم بگیرید، دست خاک آلود را به صورت بکشید تا پاک شوید، معلوم می شود که هر عبادتی را که خداوند متعال دستور داده بر این مبنا بوده است که انسان تنها بنده او شود و از بندگی دیگران برهد.
هیچ دشمنی بدتر از دشمن درونی و هیچ آلودگی بدتر از پلیدی نفس نیست. لذا تمام این عبادتها برای آن است که انسان از راههای مختلف از این غرور و خودخواهی رهایی یابد.
یک سؤال:
بسیاری می پرسند دست زدن به روی خاک و به پیشانی و پشت دستها کشیدن چه فایده ای دارد؟ به خصوص اینکه می دانیم بسیاری از خاک ها آلوده و ناقل میکروب هستند؟
پاسخ: اولاً : چیزی که برآن تیمم می شود باید پاک پاکیزه باشد چنان که قرآن کریم می فرماید: "فتیمموا صعیداً طیباً (مائده /6) برروی صعید طیب تیمم کنید."
تیمم یکی از عبادات است و روح عبادت به معنی واقعی کلمه درآن منعکس می باشد؛ زیرا انسان پیشانی خود را که شریف ترین عضو بدن اوست با دستی که بر خاک زده لمس می کند تا فروتنی و تواضع خود را در پیشگاه خداوند آشکار سازد، یعنی پیشانی من و همچنین دستهای من در برابر تو با آخرین حدّ خاضع و متواضعند
و مستحب است بر جاهای بلند از زمین تیمم شود زیرا آلوده شدن به نجاست در آن قسمت ها کمتر است.
ثانیاً: امروزه ثابت شده که خاک با داشتن باکتری های فراوان می تواند آلودگی ها را از بین ببرد و این باکتری ها که کار آنها تجزیه کردن مواد آلی و از بین بردن انواع عفونت ها ست معمولاً در سطح زمین و اعماق کم که از هوا و نور آفتاب بهتر می توانند استفاده کنند فراوانند.
قابل توجه است که تعبیر "صعید" از ماده ی صعود گرفته شده و اشاره به این است که بهتر است خاک های سطح زمین برای این کار انتخاب شود همان خاکهایی که در معرض تابش آفتاب و مملو از هوا و باکتری های میکروب کش است.
ثالثاً: تیمم یکی از عبادات است و روح عبادت به معنی واقعی کلمه درآن منعکس می باشد؛ زیرا انسان پیشانی خود را که شریف ترین عضو بدن اوست با دستی که بر خاک زده لمس می کند تا فروتنی و تواضع خود را در پیشگاه خداوند آشکار سازد، یعنی پیشانی من و همچنین دستهای من در برابر تو با آخرین حدّ خاضع و متواضعند.
رابعاً: همانگونه که حدث ها در ایجاد ظلمت درانسان متفاوتند و به حدث اکبر و حدث اصغر تقسیم می شوند چیزهایی که آن ظلمت را بر طرف می سازند متفاوت می باشند یعنی ایجاد نورانیت غسل از وضو بیشتر است و ایجاد نورانیت وضو از تیمم بیشتر است ؛ ولی درعین حال تیمم ایجار نورانیت در وجود انسان خواهد کرد.
به امید آنکه موفق به طاعت مطلوب و مرضی رضای حضرت حق گردیم انشاالله .
سمیه فیض آبادی
بخش احکام اسلامی تبیان
منابع ومآخذ:
1- آداب نماز، حضرت امام خمینی (ره) موسسه ی تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره)
2- حکمت عبادات، عبدالله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء قم ، 1378.
3- احکام آموزشی و عبادات ( سطح 13) محمدرضا مشفقی پور، مرکز انتشارات موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) 1384.
4- فلسفه و اسرار احکام، محمد وحیدی، مرکز نشر هاجر ، 1383.
