وَ لَقَدْ آتَيْنا لُقْمانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّما يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ (12) وَ إِذْ قالَ لُقْمانُ لابْنِهِ وَ هُوَ يَعِظُهُ يا بُنَيَّ لا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ (13) وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ إِلَيَّ الْمَصِيرُ (14) وَ إِنْ جاهَداكَ عَلى‏ أَنْ تُشْرِكَ بِي ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِي الدُّنْيا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبِيلَ مَنْ أَنابَ إِلَيَّ ثُمَّ إِلَيَّ مَرْجِعُكُمْ فَأُنَبِّئُكُمْ بِما كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ (15)
ترجمه:
12- ما به لقمان حكمت داديم (و به او گفتيم) شكر خدا را بجاى آور، هر كس شكرگزارى كند به سود خويش شكر كرده، و آن كس كه كفران كند (زيانى به خدا نمى‏رساند) چرا كه خداوند بى نياز و ستوده است.
13- به خاطر بياور هنگامى را كه لقمان به فرزندش گفت- در حالى كه او را موعظه مى‏كرد- پسرم! چيزى را شريك خدا قرار مده كه شرك ظلم عظيمى است. تفسير نمونه، ج‏17، ص: 35
14- و ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش كرديم، مادرش او را با زحمت روى زحمت حمل كرد، (و به هنگام باردارى هر روز رنج و ناراحتى تازه‏اى را متحمل مى‏شد) و دوران شيرخوارگى او در دو سال پايان مى‏يابد (آرى به او توصيه كردم) كه شكر براى من و براى پدر و مادرت بجا آور كه بازگشت همه شما به سوى من است.
15- و هر گاه آنها تلاش كنند كه موجودى را شريك من قرار دهى كه از آن آگاهى ندارى (بلكه مى‏دانى باطل است) از آنها اطاعت مكن، ولى با آنها در دنيا به طرز شايسته‏اى رفتار كن، و پيروى از راه كسانى بنما كه به سوى من آمده‏اند، سپس بازگشت همه شما به سوى من است و من شما را از آنچه عمل مى‏كرديد آگاه مى‏كنم.
در اين دو آيه، بحث از نعمت وجود پدر و مادر و زحمات و خدمات و حقوق آنها است و قرار دادن شكر پدر و مادر در كنار شكر اللَّه.
بعلاوه تاكيدى بر خالص بودن اندرزهاى لقمان به فرزندش نيز محسوب مى‏شود چرا كه پدر و مادر با اين علاقه وافر و خلوص نيت ممكن نيست جز خير و صلاح فرزند را در اندرزهايشان بازگو كنند.
نخست مى‏فرمايد: ما به انسان در باره پدر و مادرش سفارش كرديم (وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ).
آن گاه به زحمات فوق العاده مادر اشاره كرده مى‏گويد: مادرش او را حمل كرد در حالى كه هر روز ضعف و سستى تازه‏اى بر ضعف او افزوده مى‏شد (حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْناً عَلى‏ وَهْنٍ) ..
اين مساله از نظر علمى ثابت شده، و تجربه نيز نشان داده كه مادران در دوران باردارى گرفتار وهن و سستى مى‏شوند، چرا كه شيره جان و مغز استخوانشان را به پرورش جنين خود اختصاص مى‏دهند، و از تمام مواد حياتى وجود خود بهترينش را تقديم او مى‏دارند.
به همين دليل، مادران در دوران باردارى گرفتار كمبود انواع ويتامينها مى‏شوند كه اگر جبران نگردد ناراحتيهايى براى آنها به وجود مى‏آورد، حتى اين مطلب در دوران رضاع و شير دادن نيز ادامه مى‏يابد، چرا كه شير، شيره جان مادر است.
لذا به دنبال آن مى‏افزايد: پايان دوران شيرخوارگى او دو سال است (وَ فِصالُهُ فِي عامَيْنِ).
همانگونه كه در جاى ديگر قرآن نيز اشاره شده است وَ الْوالِداتُ يُرْضِعْنَ أَوْلادَهُنَّ حَوْلَيْنِ كامِلَيْنِ: مادران فرزندانشان را دو سال تمام شير مى‏دهند (بقره- 233).
البته منظور دوران كامل شيرخوارگى است هر چند ممكن است گاهى كمتر از آن انجام شود.
به هر حال مادر در اين 33 ماه (دوران حمل و دوران شيرخوارگى) بزرگترين فداكارى را هم از نظر روحى و عاطفى، و هم از نظر جسمى، و هم از جهت خدمات در مورد فرزندش انجام مى‏دهد.
جالب اينكه در آغاز توصيه در باره هر دو مى‏كند ولى به هنگام بيان زحمات و خدمات تكيه روى زحمات مادر مى‏نمايد تا انسان را متوجه ايثارگريها و حق عظيم او مى‏سازد. سپس مى‏گويد: توصيه كردم كه هم شكر مرا بجاى آور و هم شكر پدر و مادرت را (أَنِ اشْكُرْ لِي وَ لِوالِدَيْكَ).
شكر مرا بجا آور كه خالق و منعم اصلى توام و چنين پدر و مادر مهربانى به تو داده‏ام و هم شكر پدر و مادرت را كه واسطه اين فيض و عهده دار انتقال نعمتهاى من به تو مى‏باشند.
و چقدر جالب و پر معنى است كه شكر پدر و مادر درست در كنار شكر خدا قرار گرفته.
و در پايان آيه با لحنى كه خالى از تهديد و عتاب نيست مى‏فرمايد: بازگشت همه شما به سوى من است (الى المصير).
آرى اگر در اينجا كوتاهى كنيد در آنجا تمام اين حقوق و زحمات و خدمات مورد بررسى قرار مى‏گيرد و مو به مو حساب مى‏شود، بايد از عهده حساب الهى در مورد شكر نعمتهايش، و همچنين در مورد شكر نعمت وجود پدر و مادر و عواطف پاك و بى آلايش آنها بر آئيد.
بعضى از مفسران در اينجا به نكته‏اى توجه كرده‏اند كه در قرآن مجيد تاكيد بر رعايت حقوق پدر و مادر كرارا آمده است، اما سفارش نسبت به فرزندان كمتر ديده مى‏شود (جز در مورد نهى از كشتن فرزندان كه يك عادت شوم و زشت استثنايى در عصر جاهليت بوده است).
تفسير نمونه، ج‏17، ص: 40 (لوح فشرده پرسمان، اداره مشاوره نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه ها، كد: 1/100108105)