قنات آخوند اولین و کهن ترین موقوفه کشور

 به نقل از روابط عمومی اداره کل اوقاف و امورخیریه استان قزوین, اولین موقوفه کشور متعلق به استان قزوین به نام موقوفه شادروان خدیجه بنت خواجه بدیعا می باشد که در قرن پنجم ه.ق آن را وقف نموده است.
این موقوفه شامل یک رشته قنات بوده که از اراضی وشتق میان چال در شش کیلومتری شمال غربی قزوین سرچشمه گرفته و پس از عبور از داخل شهر ومحله آخوند به باغات عنایت ختم می گردد. که نیت واقف مشروب ساختن (آبرسانی) دومحله ریگزار و چینی بندان می باشد.دراستان این موقوفه به نام موقوفه قنات آخوند معروف است که علامه بزرگوار آخوند ملاخلیلا در سده های بعد تعمیراتی در آن انجام داده است.

قدیمی ترین قنات موقوفه کشور

واژه کاریز واژه ای فارسی است و در اصل کهریز وشاید کهن ریز بوده است. واژه قنات کلمه پارسی معرب شده است در ایران خاوری و افغانستان واژه کاریز پیشتر کار برداشته ودر ایران باختری واژه قنات .
کاریز یا قنات یا کهریز به راهی که در زیر زمین کنده شود تا از آن آب جریان یابد گفته می شود کاریز کانالی است که از دیر باز برای مدیریت آب در زمین ساخته شده که رشته چاهی است که از « مادر چاه» سرچشمه می گیرد و ممکن است هزار ها متر به طول بیانجامد که سرانجام آب این کاریزها برای شرب وکشت و کار به سطح زمین می رسد و در جاهای خاصی به روی زمین می آیند.
کار یز یاقنات از یک دهانه که روباز است و یک مجرای تونل مانند زیر زمینی تشکیل شده و چندین چاه عمودی که مجرا یا تونل زیر زمینی را در فواصل مشخص با سطح زمین مرتبط می سازد دارد و به چاه ها که به آنها در موقع حفر میله نیز گفته می شود.
آغاز کاریز همان دهانه کاریز است که « مظهر کاریز» نیز نامیده می شود مظهر کاریز جایست که آب از دل آن بیرون می آید و ظاهر می شود و می توان برای آبیاری ودیگر مصارف مورد استفاده قرار بگیرد.
قدیمترین قنات موقوفه کشور در استان قزوین قرار گرفته است که توسط « خدیجه خانم دختر خواجه بدیعا» درسال ۴۵۴ هـ.ق وقف گردیده است و همچنین حمداله مستوفی در نیمه سده هشتم از آن نام می برد.
این قنات در حال حاضر در شهر قزوین به نام قنات آخوند، نوک معروف است و وجه تسمیه آن به این صورت بوده که علامه بزگوار آخوند ملا خلیلا ( خلیل بن غازی قزوینی مؤلف شرح کافی وصافی ) که از دانشمندان سده یازدهم هجری است در این محله سکونت داشته وآرامگاه وی نیز در مقبره مخصوصی که ظاهراًمدرسه ومحل تدریس او بوده است در همین محله قرار دارد از این جهت این محله واین قنات و یکی از فنود باغهای قزوین که متصل به شهر است به نام وی معروف گردیده است.
این موضوع دلیل قانع کننده ای نیست مگر اینکه بگوئیم باعث آبادی این محله شادروان آخوند ملا خلیلا بوده است ودرباره قنات احتمال قوی این است که مرحوم ملاخلیلا قنات خراب ومنطمسی را تعمیر کرده و آب آن را جاری ساخته است که به نام وی معروف گردیده است.
آبده این قنات در اراضی « وشته » و« زویار» در ۶ کیلومتری شمال غرب واقع و مظهرش در انتهای باغ عنایت قرار دارد. مادر چاه این قنات در حدود ۵۰ متر است و در زیر ۳ شاخه می شود وحرکت آن به سوی محله آخوند می باشد ، وآبش وقف ۲محله ریگزار وچینی بندان جهت شرب گردیده است و حمداله مستوفی نیز در نیمه سده ۸ از آن نام می برد.
این قنات نیز در حال حاضر نیز آبدهی وموجود می باشد ولی بخش عمده ای از آن که وارد شهر می شود از بین رفته است همچنین برای تنقیه قنات از نوکن وپودکش ولات روب ۲ روستا نیزبه نام های اسعادره وکافوریه که از املاک خود را وقف نموده است که در استان زنجان قرار گرفته است.
واقفه دروقفنامه آب را مختص شاربین محله ریکزار وچینی بندان از محلات قزوین نموده که ساکنین و متوطنین ومحله مزبور در کمال رفاه حال مشروب گردیده و ثواب آن به روزگار فرخنده آثار روح پر فتوح والدین واقف برسد.وهمچنین بردن آب به خانه با لوله وممرها ویا رخنه راه را حلال ندانسته و وضو و غسل را توسط این آب را شرعی نمی داند.

متن وقف نامه

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمدلله علی سرائر النیات والهم کا ( در وقفنامه موجود به این شکل بوده) بانشاء سوانح الخیرات والمبرات و وفقهم بادخار محاسن المثوبات و انعم علیهم فی روضات الجنات وبین لهم تمهید قوانین الصدقات الجاریات والصلوه والسلام التامه الدائمه علی سیدالمرسلین واشرف الدین محمد المبعوث علی کافه الخلایق اجمعین وآله وعترته المعصومین سیما ابن عمه وکاشف عنه امیرالمؤمنین وامام المتقین و قاعد عز المحجلین علی بن ابی طالب علیه اکمال التحیات و افضل الصلوات واضحات الذین الصغود وامعارج الحق بالتحقیق و سعد وامنا هج الصدق به التصدیق اما بعد.
چون توفیقات ربانی وتأییدات سبحانی قرین حال وکافل آمالی وآمال فاطمه الزمانی و خدیجه الدورانی بلقیس مکانی رابعه الزمانی اسوه المخدرات خدیجه خانم بنت مرحوم خواجه بدیعا شده دیده بصیرت او بکحل الجواهر آیه کریمه سبحانی والذین جاهد وافینا لنهدینهم سبلنا – شرف اکتحال یافته لاجرم بعین بصیرت کامله ملاحظه نموده که عوارضات و متاع این جهان فانی و بر طبق فرموده انماالدینا متاع وان الاخره هی دارالقرار از حلیه استقرار و استمرار عاری واز مضمون
کلام معجز نظام حضرت خاتم الانبیاء که فرموده اذامات ابن آدم انقطع عمله الاثلث ولد صالح ید عو الله وعلم ینتفع به بعدموته و صدقه جاریه- ومنقطع حاصل بدرجه استفتاح رسیده که از خیرات و مبرات پسندیده که موجب سلم انتفاع دینویه صدقه جاریه است که فواید آن دایم وهمیشه باقی ، و مکرر لیالی واز منه واوقات ثواب آن تا حشر زائل وفانی نمی گردد و بنابراین مراتب مخدره مکرمه عفیفه صالحه ساجده خدیجه خانم منصوره همت خود را مصروف به آیه کریمه جناتتجری من تحتهاالانهار خالدین فیها ابدا – داشته وقف مخلد صحیح شرعی نمود در حالت صحت بدن ورضا بالطوع و الرغیه تمامی و همگی وجملگی حق الشرب یکرشته آب قنات جاریه مدعوه و موسومه به قنات نوک به جهت محض رضای پروردگار مخصوص ومختص به شاربین محله ریگزار وچینی بندان من محلات قزوین نمود که ساکنین و متوطنین دو محله مزبور به کمال رفاه حال مشروب گردیده ثواب آن به روزگارفرخنده آثار روح پر فتوح والدین واقفه برسد وتمامی وهمگی منافع سه دانگ از دو محل ذیل واقعه در جنب زنجان ملک مکتبی خود را بعد از وضع اخراجات وخرج قنات وسایرمایجب اخواجه من القریتین مذکورین صرف تنقیه قنات از نوکن وپودکش ولات روب نماید
وضمن العقد واقفه مزبوره چنین اسعادرهمستغنی از توصیف وتحریف است کافوریه مستغ نی از توصیف وتحریف است.قرارداد که مادام که واقفه مزبوره در حیات فانی دیناحی وصحت بدون داشته باشد احدی دخل ومدخل در قنات مذبوره ننماید و بعد از آن که واقفه مسفوره ( به نظر مغفوره صحیح می باشد ) بندای یا ایتهاالنفس المطمئنه ارجعی الی ربک راضیه مرضیه بگوش هوش واقفهرسیده داعی حق را لبیک گوید تولیت قنات مزبور را به برادر با سعادت خود خواجه نظام الدین ولد مبرور خواجه
عماد الدین منصوری واگذاشت که حضرت حق سبحانه وتعالی را منظور نظر دانسته از روی راستی و درستی منافع و مراحل سه دانگ محلتین مذکورین در فوق رابعد از وضع اخراجات صرف نفقه القنات نموده نگذارد که قنات مزبور منطمس شود و همین دستور اولاد متولی مزبور هر یک اصلح وافضل و اکمل بوده باشند متولی قنات خواهند بود و بعد از انقراض اولاد متولی مزبور با کلیه تولیت قنات مسطور به افقه و اورع وافضل و اعلام از ساکنین و متوطنین دو محله مزبوره می باشد که بطریق انیق مسطوره متوجه آبادی قنات مزبوره باشد وکیل صاحب دیانتی تعیین نماید که هر ساله محلتین مزبورین رفته ربوع ووجه اجاره آنها را جمع آوری نموده و صرف نفقه النقات نمایی وضمن العقد واقفه معظمه مکرمه چنین قرارداد که مادام آب قنات مزبور از دو محله مزبور بعد از مشروب شدن به حوض باغات معتبات خارج از شهر نرسد در حدی مدخل و تصرف در قنات مزبور به هیچ وجه از وجوه ننموده احداث ممری از ابتدای کعبره تا حوض باغات ننماید و صرف نمودن آب مزبوره از مکانی وخانه که آب جاری باشد به جهت استعمال و آشامیدن مسلمانان بی مانع ست چه قدر که خواهند استعمال نمایند بشرط آن که شئی به جاری مجرای آب که آب قنات مزبور سر بعقب زده وقهقرا نموده وباعث خرابی قنات مذکور گردد وساکنین ومتوطنین دو محله در حین آشامیدن و وضو ساختن وتطهیر نمودن به جهت اباحت صلواه طلب مغفرت از حضرت پروردگار جناب وهاب به جهت واقفه وآباء واجداد کرام او بنمایند و بر هریک از شاربین لازم و متحتم است که مادام قدرت وتوانائی وجهد وکوشش نگذارد. که دخل وتصرفی بر قواعد مراتب قرارداد وضابطه مرقومه مزبوره مسطوره چیزی که خلاف گفته واقفه بوده باشد راهدهند محروم از مثوبات دینوی واخروی بوده باشند ولی بهره از عمر خود کردند وتوفیق دنیا شامل حال ایشان نباشد و شـــــروط گذشتن آب رشته قنات مزبور از دو محله مزبوره چنین است که از ابتدای کعبره قنات مسفور ( ناخوانا)رخت عالیه حال که ابتدای محله رگیز اراست الی حوض باغات معنبه هریک از اهل سکنه محله مزبوره بدستوری که در ذیل الکتاب قرار و استقرار یافته به نوبه که وکیل ثابت الوکاله واقفه قرار داده لولجات به خانه خود قرار داده از خانه خود آب مزبور را به خنه همسایه ولوله غیر ها ممری ویا رخنه راه ندهند وحلال نیت کسانی که آب مزبور را بعنوان غصب به خانه خود جاری ساخته خیانت نمایند به جهت وضو و نه غسل ونه تطهیر ونه آشامیدن و نه
استحمال نمودن و از ابتدای ( بــــی معنی وناخوانا) ( بن رخت) مزبور آب مسفور منقسم می گردد بدو ممرکه احد از دو مم مزبورجنوبی:جنوبی ممرمزبور منتهی میشود به حوض باغات معنبات شهر شروط جار مجرای مهر مزبور چنین است وبدین دستوراست که مادام آب قنات مزبور به حوض مسفور نرسد و مملو نگردد احدی دخل وتصرف ومدخل در آب مزبور ننموده به هیچ وجه من الوجوه متعرض رفع جاری بودن آب مزبور نگردد وبعد از آن که آب مزبور از حوض مسفور آب قنات مذکور گذرد آن فضلا به آب مزبوربر هریک از جماعات مسلمانان حلال ومباح است که هر گاه خانه و یورتی درآن سمت حوض مزبور بنا کرد وآب مذکور از اصل قرار داد الاعلی فالاعلی به خانه خود به نوبه ببرند ودر حین استعمال طلب مغفرت از حضرت واهب العطایا به جهت واقفه وساعیه وبا نیان وکنکیان و مباشرین تنقیه قنات مزبور آن نمایند محل مهرشرقی وشرقی ممر مزبور منتهی می گردد به حمام قمک وشروط ممرمذکور آن است که آب مزبور از حمام مزبور تجاوز ننموده و نیم زرع فاصله د خارج حمام قمک نرود و سوای ممر چندی است که ولقفه مزبوره به شروط میسوط مشخصه معینه که قرارداد به موجب طومار مظبوط خود ممری
قرار ندهند هرچند به فاصله یک زراع بوده باشد و سرای نهر جاری استعمال آب مزبور براحوی جائز نخواهد بود و دخل و تصرف آن بر همگیو حمله ناس حرام مخص خواهدبود وازطریقه واقفه تخلف وانحراف جایز ندارند وحضرت رب العزت برخود حاضر و ناظر شمارند. (( محل مهر )) و از فوق کعبره قنات تا اصل مبجنه که آب مزبور از آن جا برآمد وجاری گردیده الی منتها قنات که اصل کعبره است از قرار سررشته وطومار مرقومه مسطوره علیحده که درید این واقفه مذکوره می باشد مأذون ومرخص نیست که رخنه ولوله جات به سمت خانه ویورت خود از قنات مزبور احداث نماید و از آن آب استعمال نماید مگر از جار مجرای آب قنات مزبور که از نهر مذکور جاری است هرچند به فاصله نیم زرع راه بوده باشد که گودالی در خانه مسایه حفر کرده که ساعتی آب مزبور جاری به گودال شده ومجدداً قهقرا به نهر مزبور نماید وتغییر دهنده مراتب دستور ومعمول طریقه انیقه واثقه بر مشروط سطور انشاء الله تعالی به لعنت حضرت کردگار ونفرین ائمه اطهار صلوات الله الملک الجباروملائکه مقربین درگاه حضرت ذوالجلال گرفتار بود جناب اقدس آللهی عز شانه به سخطخود ایشان را گرفتار نماید وغاصبین و محدثین وساعیان وبانیان وکنگیان وعمله وسرکارو فتوا دهندگان ممر احداثی قنات مزبور به سخط حضرت پروردگار گرفتار واز حوض کوثرناامید و بی نصب گردند واعمال حسنه ایشان را حضرت پروردگار در روز جزا حبس نمودهبهره ایشان ندهدو توفیق در دار دنیا و عقبی نیابند واز آتش دوزخ خلاصی نداشته باشند و آب مغصوبه حکم خون حیض زنان به جهت ایشان داشته باشد وجزای اخروی از ایشان صلب نگردد وقفاً صحیحاً شرعیاً جازماً لازماً مؤبداً دائماً مخلداً مستمراً شمله علی الشروط المعتبره الشرعیه محتویه علی القیود المرقومه مادام الثبت الارض و السماء ومن علیها وهو خیر الواثین فمن تعوض لتغییره او سعی فی بطالته فقدباء بغضب من الله وسخطه وتعرض لمقته دائماً ابدا وعلیه لعنه الللاعین من الملائکه والناس اجمعین الی یوم الدین فمن بدله بعد ما سمعه فانما ائمه علی الذین یبدلونه والله واسع علیم تحریرا فی شهر رجب المرجب من شهور سنه اربع وخمسین و اربعماله ./ ۴۵۴هـ.ق