شمیم عطری كه در سحرگاه می‌وزد
سحرخیزی در قرآن و حدیث
آیات قرآن در موضوع سحر و سحرخیزی، فراخوانی است كه گاه از برتری وقت سحر و شكوه سحرخیزی و نشانه‌ها و یادگارها و نكات باریك و حقیقت‌های آن به گونه آشكار و بی‌پرده یاد كرده و همه را به شب خیزی فراخوانده و نیز در آیاتی با اشاره به سحرخیزی پیروان دیگر ادیان، آن را فضیلتی آسمانی و فرابشری دانسته است. ما با بهره‌جویی از تفسیرهای روایی به هر دو دسته این آیات اشاره خواهیم كرد:
1ـ یا ایها المزمل، قم الیل الا قلیلا، نصفه او انقص منه قلیلا، او زد علیه و رتل القرآن ترتیلا
ای جامه به خود پیچیده، شب را جز اندكی بپاخیز، نیمی از شب را یا كمی از آن كم كن، یا بر نصف آن بیفزا، و قرآن را با دقت و تأمل بخوان.[1]
2ـ ان ناشئة اللیل هی اشد وطأ و اقوم قیلا
به یقین نماز و عبادت شبانه پابرجاتر و گفتاری ماندگارتر است.[2]
مرحوم كلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی با سندهای معتبر به نقل هشام بن سالم از امام صادق(علیه‌السلام) روایت كرده‌اند كه مقصود از این آیه، سحرخیزی كسی است كه قصد او از آن جز الله عزوجل نیست.[3]
مرحوم طبرسی می‌گوید: مقصود از «ناشئة اللیل» ساعات شبانه است كه پی‌در‌پی پدید می‌آیند. از امام باقر(علیه‌السلام) و امام صادق(علیه‌السلام) نقل است كه مقصود از این آیه، سحری خیزی برای نماز شب است.[4] و نماز شب «اشد وطأ» بسیار عمل سنگین و پرمشقت است؛ زیرا شب، زمان استراحت است و عمل عبادی در آن زحمت دارد.
سپس می‌گوید: برخی نیز «وطأ» را «وطاءا» به كسر واو و با مد خوانده‌اند. بنابراین قرائت: «اشد وطاءا» یعنی بین گوش و چشم آن فرد، موافقت است و دل و زبان و گوش نمازگزار برای فهمیدن و اندیشیدن هماهنگ است؛ زیرا قلب انسان در دل شب به چیزی از امور دنیا، اشتغال ندارد و نماز شب، سخن استواری است. از امام صادق(علیه‌السلام) ذیل این ایه نیز روایت است كه مقصود سحرخیزی كسی است كه جز الله تعالی را نمی‌خواهد.[5]
پس عبادتی در دل شب پابرجاتر و پایدارتر است كه هدف از آن خود الله جل و علا باشد.
حضرت آیت الله جوادی آملی در این باره می‌گوید:
«معنای آیه شریفه (ان ناشئة اللیل...) این است كه تو در روز كارهای فراوانی داری، ولی شب هنگام، مزاحمی نداری و كسب پایگاه محكم و سخن مستحكم تنها در سحر میسر است».[6]
3ـ و من اللیل فتَهَجَّد به نافلة لك عسی ان یبعثك ربك مقاما محمود
و پاسی از شب را برای برپایی نافله شب (افزون بر دیگر واجبات، از خواب) برخیز؛ امید است كه پروردگارت تو را به مقام محمود رساند».[7]
واژه تهجد هم‌خانواده هجود است. هجود به معنی خواب است و تهجد (از باب تفعل) بنابر نظر بسیاری از اهل لغت به معنای بیداری پس از خواب[8] برای عبادت و اقامه نماز است.
كلمه «نافله» نیز از ماده «نفل» به معنای زیادی می‌باشد.[9]
پس متهجد كسی است كه از خواب شبانه برای بپاداشتن نماز شب كه افزون بر نمازهای واجب است برخیزد.
همه مفسران بر این باورند كه این آیه درباره پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله) است. ای محمد برای برپایی نماز شب كه زیادی بر واجبات بر تو واجب است پاسی از شب را بیدار باش.[10] از امام صادق(علیه‌السلام) نیز روایت است كه نماز شب بر رسول خدا(صلی الله علیه و آله) واجب بود.[11]
4ـ المستغفرین بالاسحار
(پرهیزكاران) آمرزش طلبان در سحرگاه.[12]
5ـ كانوا قلیلا من اللیل ما یهجعون و بالاسحار هم یستغفرون
و آنان (پرهیزكاران) كمی از شب را به خواب می‌روند و سحرگاهان آمرزش می‌طلبند.
لازمه استغفار سحری، بیداری در پایان شب است و سنت مطهر از آن به نماز شب و استغفار در قنوت نماز وتر تفسیر می‌كند.[13] در برخی از روایت‌های دینی آمده است كه مقصود از استغفاركنندگان در دو آیه یاد شده، همان نمازگزاران گاه سحراند.[14] نیز از امام رضا(علیه السلام) نقل است كه پیامبر(صلی الله علیه و آله) در قنوت نماز وتر، هفتاد مرتبه استغفار می‌كرد.[15]
مقصود از پوزش طلبان در آیه هجده سوره ذاریات، كسانی‌اند كه در پایان شب، هفتاد مرتبه در قنوت نماز وتر استغفار كرده و از خداوند پوزش می‌طلبند.[16]
از امام صادق (علیه‌السلام) روایت است كه: هر كس در گاه سحر استغفار كند از اهل این آیه به شمار می‌آید.[17]
از اهل بیت(علیهم‌السلام) روایت است كه:
آگاه باشید، درودهای خداوند شامل حال اهل سحر و پوزش طلبان سحری است.[18]
رسول خدا می‌فرماید: همانا خدای تعالی صدای كسانی را كه سحرگاهان استغفار می‌كنند دوست می‌دارد.[19]
از رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نقل است كه: سه گروه از (وسوسه‌های) ابلیس و لشكریانش، پاك (و در امان)اند:
1ـ آنان كه خداوند را یاد می‌كنند؛
2ـ كسانی كه از بیم (عذاب) خدا، گریه دارند؛
3ـ گروهی كه سحرگاهان استغفار می‌كنند.[20]
امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: هرگاه بنده (در روز) گناهی انجام دهد تا شب او را مهلت دهند، پس اگر استغفار كند بر او ننویسند.[21]
و باز از امام صادق(علیه‌السلام) نقل است كه: هر كس كار بدی مرتكب شود تا هفت ساعت از روز او را مهلت دهند، پس اگر سه بار بگوید: «استغفرالله الذی لا اله الا هو الحی القیوم» چیزی بر او ننویسند.[22]
6ــ تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنفِقُونَ فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَّا أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ جَزَاء بِمَا كَانُوا یَعْمَلُونَ
پهلوهایشان، دل شب از بستر خواب دور می‌شود و با بیم و امید پروردگارشان را می‌خوانند و از آنچه به آن داده‌ایم انفاق می‌كنند. و هیچ كس نمی‌داند چه پاداش‌های مهمی كه مایه روشنی چشم‌هاست برای آن‌ها نهفته شده، این پاداش كارهایی است كه انجام می‌دادند. [23]
از امام باقر(علیه‌السلام) و امام صادق(علیه‌السلام) روایت است كه مقصود از تهی‌كنندگان پهلو در آیه یاد شده، همان كسانی‌اند كه برای خواندن نماز شب از رختخواب خود برمی‌خیزند. [24]
7ـ أَمَّنْ هُوَ قَانِتٌ آنَاء اللَّیْلِ سَاجِدًا وَ قَائِمًا یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُو رَحْمَةَ رَبِّهِ
یا كسی كه در ساعات شبانه به عبادت می‌پردازد و در حال سجده و قیام از عذاب خداوند می‌ترسد و به رحمت پروردگارش امیدوار است (با دیگران یكسانند)؟[25]
از امام باقر(علیه‌السلام) روایت است كه مقصود از این آیه، نماز شب است.[26]
8ـ فاصبر علی ما یقولون و سبح بحمد ربك... من آناء اللیل ... لعلك ترضی
پس در برابر آنچه می‌گویند صبر كن،... و برخی از ساعا شب (پروردگارت) را تسبیح گو، باشد كه (از الطاف الهی) خشنود شوی.[27]
9ـ و سبح بحمد ربك حین تقوم؛
و چون از خواب برمی‌خیزی پروردگارت را تسبیح و حمد گو.[28]
برخی از مفسران، تسبیح و حمد در این آیه را همان نماز شب دانسته‌اند.[29]
10ـ و من اللیل فسبحه و ادبار النجوم
پاسی از شب و به گاه پشت كردن ستارگان (و طلوع صبح) او (پروردگارت) را تسبیح گو.[30]
صاحب تفسیر مجمع البیان، ذیل این آیه، مقصود از آن را نماز شب دانسته است. از امام باقر (علیه‌السلام) نیز نقل شده است كه از «ادبار النجوم» دو ركعت نماز، پیش از صبح مقصود است.[31]
11ـ و من اللیل فسبحه و ادبار السجود
پاسی از شب و پس از سجده‌ها او (پروردگارت) را تسبیح گو. [32]
از امام صادق(علیه‌السلام) روایت است كه مقصود از این آیه، نماز وتر است كه در آخر شب قرار دارد.[33]
12ـ و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویل
پاسی از شب را بر او سجده كن و مقداری طولانی از شب او را تسبیح گو[34]
امام رضا (علیه‌السلام) می‌فرماید: تبسیح در این آیه همان نماز شب است.[35]
13ـ و عباد الرحمن ... والذین یبیتون لربهم سجدا و قیاما
و بندگان خدای مهربان... كسانی‌اند كه شب هنگام برای پروردگارشان سجده و قیام می‌كنند.[36]
سجده و قیام در شب از ویژگی‌های عباد الرحمن است و مقصود از بیتوته و سجده و قیام شبانه همان نماز شب است و این ویژگی اختصاصی بدان خاطر است كه اطاعت شبانه سخت‌تر و پسندیده‌تر و از ریا دورتر است.
ابن عباس می‌گوید: هر كس در دل شب دو ركعت یا بیش‌تر نماز بگزارد از عبادالرحمن به شمار می‌آید.[37]
امام صادق(علیه‌السلام) درباره آیه «ان الحسنات یذهبن السیئات؛[38] همانا نیكی‌ها بدی‌ها را از میان می‌برد». فرمود: نماز شب مؤمن، گناه روز او را از بین می‌برد.[39]
14ـ لیسوا سواء من اهل الكتاب امة قائمة یتلون آیات الله آناء اللیل و هم یسجدون
آنان مساوی نیستند؛ از اهل كتاب گروهی هستند كه قیام می‌كنند و پیوسته در اوقات شب، آیات خدا را می‌خوانند، در حالی كه سجده می‌كنند.[40]
مقصود از اهل كتاب كسانی‌اند كه به راهنمایی اسلام، ره یافتند و شبانه به گاه تهجد، كتاب خدا را تلاوت می‌كنند و به سجده می‌روند؛ یعنی به نماز شب می‌ایستند.[41]
ولی وجه تعبیر سجود از نماز شب این است كه سجده با شكوه‌ترین ركن در فروتنی و رساترین حالت نمازگزار در ستایش خداست.
امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید: نزدیك‌ترین حالات بنده به پروردگار، گاهی است كه او در سجده می‌گرید.[42]
مرحوم طبرسی می‌گوید: این آیه خود بیانگر آن است كه نماز شب نزد خداوند چه عظمتی دارد.[43]
15ـ و رهبانیة ابتدعوها ما كتبناها علیهم الا ابتغاء رضوان الله
رهبانیتی را كه (پیروان مسیح) ابداع كرده بودند، ما بر آنان مقرر نداشته‌ایم گرچه هدفشان جلب رضایت خداوند بود.[44]
مقصود از رهبانیت در این آیه، نماز شب است. چنان كه از ابی الحسن(علیه‌السلام) روایت شده است.[45] و بنا بر اجماع مفسران، رهبان صیغه مبالغه از رهب و به معنی كمال خشیت و انقطاع در عبادت و تنها برای به دست آوردن رضایت خدا است.[46]
