نوحه های سنتی ردیف های موسیقایی
گذری بر ارتباط موسیقی ردیفی و دستگاهی ایرانی با نغمات آیینی
گروه هنر تبیان: آنچه در این مقاله می خوانید ، تنها درآمدی است بر ارتباط عمیق موسیقی اصیل ایرانی با برخی آیینهای مذهبی كه عمیقا جدانشدنی می نمایند.
بدیهی است در این گفتار توصیف آیینهای مورد اشاره به هیچ وجه مورد نظر نبوده و از این گذشته موضوع مورد بحث ، می تواند سرفصل بسیاری مطالب تخصصی تر باشد كه از حوصله ی مطلب خارج است.
مقدمه
از دیرباز موسیقی ایرانی پیوندی عمیق با جلوه های گوناگون مذهب داشته است. این از ظرفیتهای بالا ، اهمیت و تاثیرگذاری موسیقی ناشی می شود كه از یك سو می تواند به غنا كشیده شده و با سخیف ترین الفاظ درهم آمیخته شود، و از سوی دیگر می تواند به متن مذهب و جلوه های آن قدم گذارد تا جایی كه هیچ آیین مذهبی از قبیل نوحه ، مرثیه ، روضه ، مولودی ، تعزیه و ... بدون آهنگ موسیقایی تاثیرگذاری واقعی را بر مخاطب نخواهد داشت. هریك از آیینهای مذهبی یاد شده بارها و بارها در دستگاههای موسیقی ایرانی اجرا شده و بازخورد و نتیجه آنها تماما اثرگذار و مثبت بوده است .
ارتباط موسیقی ایرانی و آئینهای مذهبی از قدیم الایام به گونه ای بوده که هریک از این دو، برهم اثرگذار بوده و حتی در تکامل هم حرکت کرده اند . به عنوان مثال همانطورکه به کمک گوشه های آوازی ایرانی ، تعزیه خوانی رواج می یابد ، از سوی دیگر با توجه به الحان روضه خوانها گوشه هایی از موسیقی ردیفی زنده می شود که حتی نام گوشه ها با نام روضه خوانها عجین می شود. مثلا در ردیفهای موسیقی گوشه‌هایی وجود دارد كه به نام روضه‌‌خوان‌های قدیمی ثبت شده است. مثل گوشه حیدری یا حاج‌حسنی یا بیات درویش حسن.
در این روزگار لحن و موسیقی نهفته در نوحه ها چندان به موسیقی دستگاهی شباهت ندارد و اکثرا برداشتی از ملودیهای پاپیولار است. مداحی های مجالس ما کمتر رنگ و بویی از موسیقی دستگاهی ایرانی دارد و اجراهای آنان غالبا گذاردن اشعاری در کیفیتهای مختلف بر روی ملودیها و آهنگهای خاص بوده و به كمك قطعات شنیده شده توسط مردم و بازسازی آنها، به مردم ارائه می‌شود . كه اتفاقا همین نوحه ها هستند كه ویژگی "ماندگاری" را ندارند
در این رابطه بد نیست بدانیم كه دقیقا بالعكس روزگار كنونی ، موسیقی در روزگار نه چندان دور ، از پای منابر و توسط روضه خوانها شكل می گرفت. و این خود باعث به انحراف كشیده نشدن موسیقی بوده است.
به عنوان مثال ، موسیقی دان بنام ، جواد بدیع زاده ، فرزند آقا سید رضا بدیع کاشانی روحانی روشن اندیش دوران خود ، به مجالس وعظ و روضه‌خوانی پدر می رفت تا با شیوه آوازخوانی مذهبی آشنا شود. و همین مجالس ، كلاس درس آموزش موسیقی و آواز این افراد هم بود . از این دست افراد در سابقه ی موسیقی ایرانی فراوان دیده می شود.
با این مقدمه به نقش موسیقی ایرانی و كاربرد آن در برخی از آیینهای مذهبی می پردازیم:
نوحه و مرثیه سرایی
ارتباط بنیادی موسیقی ایرانی با جلوه های گوناگون مذهب ، با گوش سپردن به یك نوحه ی قدیمی آشكار می شود. عناصر تشكیل دهنده ی یك نوحه ، كلام است و آهنگ . نوحه در كلام به شعر و ادبیات پیوند میخورد و در آهنگ ، با موسیقی . و كلیت این تركیب ، نوحه ایست كه در مصیبت اهل بیت ، از دل برآمده و خوانده می شود.
در اجرای نوحه و مراثی حالات مختلفی وجود دارد . اما به طور كلی هرزمان ، به نوحه ای از گذشته برمی خوریم که تا امروز رواج داشته و از اذهان مومنین خارج نمی شود ، می توان آن نوحه را در گوشه ای از موسیقی ردیفی ایرانی یافت . به بیان دیگر در تعداد كثیر نوحه هایی كه مداحان می خوانند و شیعیان با آن همراهی و عرض ارادت می نمایند ، آنها كه بیشتر بردل مومنین می نشینند و به جانشان رسوخ می كنند، قطعا در موسیقی ردیفی و دستگاهی ایرانی اجرا شده اند.
برای مثال به این نمونه ها توجه کنید:
امشبی را شه دین در حرمش مهمان است ، مکن ای صبح طلوع، مکن ای صبح طلوع
این تک بیت از نوحه اصیلی است که در شبهای عاشورا در تکایا و مساجد اجرا می شده که هنوز هم رواج دارد . شاید علاوه بر کلام حزن آلودی که در این تک بیت نهفته ، یکی از دلایل ماندگاری این نوحه این باشد که در موسیقی دستگاهی ایرانی و در "چهارگاه" خوانده می شود.
یا این نوحه معروف شام غریبان ، در مایه "دشتی" خوانده می شود:
امشب زمین کربلا از خون گلستان است ، شام غریبان است، شام غریبان است
جسم حسین بیکفن افتاده عریان است ، شام غریبان است، شام غریبان است
نوحه های فراوانی از این جمله را می توان یافت که تماما در مخاطب تاثیرگذار بوده و بسیاری از آنان حتی این سالها نیز اجرا می شوند . به دو نمونه دیگر از این نوحه های ماندگار توجه کنید:
برمشامم می رسد هر لحظه بوی کربلا کربلا یا کربلا، کربلا یا کربلا
بر دلم ترسم بماند آرزوی کربلا کربلا یا کربلا، کربلا یا کربلا
( در دستگاه "افشاری" خوانده می شود)
باز این چه شورش است که بر خلق عالم است باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
(مصرع اول در "شور" و مصرع دوم در "دشتی" خوانده می شود که اصطلاحا به این نوع خوانشها "شوردشتی" اطلاق می شود.)
امشبی را شه دین در حرمش مهمان است ، مکن ای صبح طلوع، مکن ای صبح طلوع
این تک بیت از نوحه های اصیلی است که در شبهای عاشورا در تکایا و مساجد اجرا می شده و هنوز هم رواج دارد. علاوه بر کلام عمیق و حزن آلودی که در این تک بیت نهفته ، شاید یکی از دلایل ماندگاری این نوحه این باشد که در موسیقی دستگاهی ایرانی و در "چهارگاه" خوانده می شود
تعزیه و شبیه خوانی
شبیه خوانی، یا به اصطلاح عامه تعزیه خوانی، عبارت است از مجسم کردن و نمایش دادن شهادت جانسوز حضرت حسین، سید الشهداء، و یاران آن بزرگوار یا یکی از حوادث مربوط به واقعه کربلا.
در تعزیه خوانی -- که به گفته بزرگی حلقه اتصال تئاتر ، موسیقی ، ادبیات و مذهب است -- اشعار و آوازها را می توان به دو بخش تقسیم كرد؛ بخش اول موافق خوانی كه سوزناك، اندوهگین، سنگین، ملایم وآهسته است و بخش دوم مخالف خوانی كه خشن، ناموزون، بریده و آمرانه – درواقع رجزخوانی - است.
در تعزیه ادای جملات توسط شبیه ها بصورت آوازی و هرکدام در دستگاه خاصی از موسیقی ایرانی بوده و اتفاقا نظم خاصی هم در آوازها وجود دارد .
به عنوان مثال بازیگران تعزیه هنگام اجرای صحنه مربوط به جنگ در كربلا در دستگاه "چهارگاه" آواز می‌خوانند. یا معمولا شبیه علی اكبر در دستگاه "چهارگاه" و شبیه حر در دستگاه "نوا" می‌خواند.
همچنین در سؤال و جوابها در تعزیه لازم است كه تناسب مقامها رعایت شود. مثلا اگر «امام خوان » (كسی كه نقش ائمه و به‌ویژه امام حسین(ع) را بر عهده می‌گیرد ) در دستگاه شور می‌خواند ، «عباس خوان » هم باید در همان دستگاه جواب بدهد.
حتی نحوه استفاده از ساز در تعزیه ها هم تابع نظم خاصی است . البته در اجرای تعزیه معمولا آوازها با ساز همراه نیست جز در موارد اندك كه در این موارد رعایت دستگاه‌ها لازم است. به عنوان مثال معمولا برای شبیه علی اكبر و قاسم چهارگاه ، سه گاه و اصفهان و برای شبیه امام، نوا نواخته می‌شود .
مداحی
مدح اهل بیت علیهم السلام از دیرباز جزئی از زندگی دینی و معنوی شیعیان بوده و هست . مداح در لغت به معنای ستایش كننده است اما امروزه بیشتر این تعریف رواج دارد كه سوز و گدازخوانی از اهل بیت و ائمه را مداحی می‌دانند.
از آنجا كه عظمت و مقام اهل بیت به حق در خور ستایش و بیان است ، ارائه این عظمت و جایگاه در قالبهای خاص و منطبق بر نغماتی دلنشین همیشه مورد توجه بوده و خواهد بود.
استفاده از ملودیهای درخور و متناسب با شان ائمه ، به همراه دارا بودن شرایط خاص دیگر- از جمله دانستن ادبیات ، داشتن صدای خوب ، دارابودن فن بیان ، تسلط بر شعرخوانی ، ذوق و هنر استفاده از کلام موقر و دلنشین و... - از ویژگیهای مهمی است که یک مداح باید داشته باشد.
از میان فاکتورهای مهمی که برای یک مداح برشمردیم آنچه به این گفتار ارتباط پیدا می کند بهره مندی او از دانش موسیقیایی است . افزون بر این اگر یک مداح تسلط بر موسیقی ردیفی داشته باشد ، بدون تردید قدرت بهره گیری از تمامی ظرفیتهای شعری و آوازی را نیز پیدا خواهد کرد . از دیگر سو موسیقی ایرانی در آوازها و تصانیف ، هیچ گاه اهمیت كلام را نادیده نمی گیرد و حتی در مكاتبی از موسیقی ایرانی ، به كلام ، بیش از آهنگ بها داده می شود. پس مداحی كه با موسیقی ایرانی آشنا بوده و ظرفیتهای آنرا بشناسد ، به هیچ وجه از كلام نازل در یك نوحه استفاده نخواهد كرد.
امروزه تفاوت سطح کاری مداحانی که با موسیقی ایرانی آشنا هستند با اشخاصی که دانشی در این زمینه ندارند به روشنی مشخص است . مداحانی که با موسیقی ردیفی آشنایی دارند در برقراری ارتباط با مخاطبین به مراتب موفق تر هستند و بدون تردید ذکر آنان در قلوب شنوندگان تاثیرگذارتر است . چنین مداحانی حتی از دانش مناسب خوانی بهره مندند و می دانند کدام شعر را باید در کدام گوشه آوازی اجرا کرد تا میزان تاثیرگذاری بیشتری بر شنونده داشته باشد.
اگر یک مداح تسلط بر موسیقی ردیفی داشته باشد ، بدون تردید قدرت بهره گیری از تمامی ظرفیتهای شعری و آوازی را نیز پیدا خواهد کرد . از دیگر سو موسیقی ایرانی در آوازها و تصانیف ، هیچ گاه اهمیت كلام را نادیده نمی گیرد و حتی در مكاتبی از موسیقی ایرانی ، به كلام ، بیش از آهنگ بها داده می شود. پس مداحی كه با موسیقی ایرانی آشنا بوده و ظرفیتهای آنرا بشناسد ، به هیچ وجه از كلام نازل در یك نوحه استفاده نخواهد كرد
سایر آیینهای مذهبی
آنچه تاكنون اشاره شد بهره گیری آیینهای مختلف مذهبی از موسیقی ردیفی و دستگاهی ایرانی بود. غیر از آیینهای یاد شده می توان سراغی از اذان های ماندگار هم گرفت كه در زمانه ی ما یكی از ماندگارترین آنها اذان مرحوم موذن زاده است كه اتفاقا در گوشه روح الارواح از دستگاه بیات ترک از موسیقی ایرانی اجرا شده است. حتی در گذشته ی نه چندان دور برخی قرائت های قرآنی در دستگاه ابوعطا اجرا می شده كه البته امروزه استفاده از ردیفهای آوازی ایرانی در قرائت قرآن بسیار نادر است .
شیوه های امروز ی اجرای نغمات آیینی
چنانکه برای همگان روشن است در این روزگار لحن و موسیقی نهفته در نوحه ها چندان به موسیقی دستگاهی شباهت ندارد و اکثرا برداشتی از ملودیهای پاپیولار است. مداحی های مجالس ما کمتر رنگ و بویی از موسیقی دستگاهی ایرانی دارد و اجراهای آنان غالبا گذاردن اشعاری در کیفیتهای مختلف بر روی ملودیها و آهنگهای خاص بوده و به كمك قطعات شنیده شده توسط مردم و بازسازی آنها، به مردم ارائه می‌شود . كه اتفاقا همین نوحه ها هستند كه ویژگی "ماندگاری" را ندارند و تنها بعد از ساعاتی از اجرا ، از اذهان مردم خارج می شوند. چون برخی از نوحه خوانها و مداحان با موسیقی ایرانی آشنا نیستند ، یا كلام آنها سطح درخوری ندارد و یا آهنگ مناسب را ندارد و یا اینكه تركیب شایسته و لازم را ندارند.
شاید بتوان تنها گروه کوچکی از مداحان و نوحه خوانهای کنونی را اشخاصی دانست که به اجرای نغمات آیینی در موسیقی دستگاهی علاقه مندند که این گروه هم بنا به نظر اساتید موسیقی تنها به برداشتی مختصر از گوشه های موسیقی دستگاهی اكتفا می كنند. بطوریکه امروزه بیشتر نوحه هایی که از این گروه اندک شنیده می شود ، در مایه دشتی و گوشه هایی از آن ، نظیر دشتستانی ، دوبیتی و ... اجرا شده است . چنان که ذکر آن رفت در اجرای مداحی ها و نوحه خوانیها به همین مختصر بسنده می شود .
جمع بندی:
این درآمد ، می تواند ما را به هدف مشترك موسیقی متعالی ایرانی و برخی آیینهای مذهبی رهنمون سازد . به این صورت كه در آیینهای مذهبی كه از موسیقی ایرانی بهره می برند ، آهنگ و ریتم ( موسیقی) بستریست برای ذكر كلام و خود آن آیین مذهبی كه حاصل همان آهنگ و كلام است ، بستریست برای اقامه ی عزا. و اقامه ی عزا برای مصیبت اهل بیت عصمت و طهارت راهیست برای صفای باطنی و رسیدن به قرب الهی.
به موازات همین هدف ، در موسیقی ایرانی به مكتب اصفهان برمی خوریم كه در آن به كلام ، بیش از آهنگ بها داده می شود. استاد تاج اصفهانی به عنوان یكی از پرچمداران این مكتب ، همیشه در آثارشان ، موسیقی را بستری برای انتقال كلام می دانسته اند، و هدف از نقل كلام را، انتقال پیام برای رساندن روح آدمی به اهداف متعالی. و این نشانگر پیوند ناگسستنی هنر موسیقی و مذهب است.
از این گذشته شناخت موسیقی دستگاهی ایرانی و اجرای نغمات مذهبی در این اسلوب ، علاوه بر مستحکم کردن پیوند قدیمی موسیقی و مذهب ، باعث بوجود آمدن نغمه های ماندگاری در آینده خواهد شد . ضمن اینکه تجربه نشان داده است مردم این سرزمین حتی بطور ناخودآگاه ، با آن دسته از نغمات مذهبی که در موسیقی ردیفی ایرانی اجرا شود ، ارتباط عمیق تری برقرار می کنند . شاید در ظاهر هیجان بیشتری به نوع دیگری از نغمه های مذهبی نشان داده شود ، لکن آن اثری که سالها بعد از آن به عنوان نوایی ماندگار از نغمات مذهبی یاد می شود ، قطعا رنگ و بویی از موسیقی ایرانی در خود خواهد داشت . چنانکه تاکنون ، اینچنین بوده و این موضوع می تواند به عنوان چراغ راهی برای تولید و اجراکنندگان نواهای مذهبی مورد استفاده قرار گیرد .
