تمثال عاشورا در جنبش سقاخانه

از این‌رو درس‌های فرای زمان و مکان مکتب عاشورا از بنیادی‌ترین اعتقادات جامعه هنری ایرانی محسوب می‌شود که در طول سال و در هر مجموعه رد پای فرهنگ والای آن را می‌توان بازشناخت. اگر در دوران صفوی و حتی پیش از آن همه تلاش‌های تصویری در بازنمایی اصل واقعه عصر عاشورا و به اسارت کشیدن خاندان خورشید امامت معطوف بود، رفته‌رفته کنش نقاشانه به القای هنری‌تر این حماسه همیشه‌جاوید پرداخت تا آن سان که اشکال پیشرو از هنر عاشورایی در جنبش سقاخانه حوالی دهه4ظ  شمسی پا گرفت؛ این جنبش هنری گرچه صرفا یک جنبش هنری - مذهبی نبود اما بهره جستن بسیاری از هنرمندان آوانگارد از نماد سقاخانه خود گویای عمق نفوذ عاشورا میان جامعه ایرانی بود؛ ویژه آنکه در آن سال‌ها هنرمندان ایرانی در تلاش بودند تا راه خود را از موج نقاشی مدرن آمریکایی- اروپایی جدا کنند. از همین رهگذر جنبش سقاخانه را با المان‌های معروف و جهانی‌شده ایرانی اسلامی برگزیدند.

این تحول ادامه یافت تا با رشد بینش بصری مردم و ارتقای سواد تجسمی، در روزگار معاصر گاه با یک تاش رنگی سرخ‌فام در بستری از سپیدی بوم هم می‌توان یک دنیا حرف در وادی عاشورا زد. هر چند به درستی، هنوز هم نقاشی، عکس و پوستر عاشورایی سهمی پررنگ در خلق محصولات هنری ما دارند، اثر شاخص همان نگارگری جاویدان استاد محمود فرشچیان است که از ظهر عاشورا خلق شده است. 

چرا عاشورا؟

یكی از جنبه های مهم زندگی بشر موضوع مذهب و اعتقادات و باورها است كه سایر جنبه های زندگی انسان ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد با توجه به نفوذ عمیق باورها و اعتقادات شیعی در زندگی ایرانیان بخش قابل توجهی از هنر این سرزمین تحت تاثیر این اعتقادات و در جهت اظهار عشق و ارادت به اهل بیت (ع) ایجاد شده و در قالب‌های مختلفی به ویژه هنر شیعی تجلی یافته است از این نمونه می توان به مکتب سقاخانه اشاره كرد و استفاده از عنصار هنر عاشورایی و شیعی در سقاخانه ها اشاره کرد.

آنچه بیش از همه در مکتب سقاخانه ظهور می یابد اشاره به روایات مربوط به كربلا و شهادت امام حسین و یاران ایشان در روز عاشورا است در واقع مکتب سقاخانه اوج و تجلی عناصر هنر شیعی به ویژه قیام امام حسین (ع) در مشاهدات هنرمند شکل یافته و ادامه آن در آثار هنرمندان متعهد معاصر ایران شکل یافته است. 

مکتب سقاخانه ای ها نشان دادند كه با استفاده از مصالح آشنای دم دست، خیلی آسان تر می توان به این مكتب رسید . مكتب سقاخانه با تقلید از فرم‌های سنتی گذشته و تلفیق آن با تجربه‌های هنر مدرن كوشید كه برای نقاشی معاصر ایران زبان بصری تازه‌ای تدارك ببیند. این مكتب نتوانست بین سنت و هویت و مدرنیسم و پست‌مدرنیسم به مثابه ارتباطی منطقی، كه منجر به تحول بیان در هنر نقاشی شود، عمل كند، و چون آغازش عجولانه و انفعالی و سفارش بود، به همان سرعت كه طلوع كرد، افول كرد و با این حال نتوانست به جریانی مداوم و مستمر و كارساز در هنر معاصر ایران تبدیل شود. 

عناصر عاشورایی در جنبش سقاخانه

عناصر بصری به کار رفته در سقاخانه برای مردم ایران نماد عاشورا است. آب در آن نماد زندگی، جریان و حیات است و شمع نماد نور و روشنایی و قداست.

رنگ سبز نماد پاكی و شمایل ها نماد مردان خدا و شجاعت. پنجه نماد دستان بریده یا قداست عدد 5 و یا پنج تن آل عبا. اما هیچ كس فكر نمی كرد كه شاید روزی این عناصر بصری، دخیل باشد در جنبشی كه كریم امامی به آن مكتب سقاخانه گفت. البته در اولین جنبش مدرن هنر ایران تنها سقاخانه دخیل نبود بلكه استفاده از دیگر عناصر بصری و فرم های سنتی ایرانی چون كلید، قفل، نگین انگشتری، مهر، اعداد، تصاویر نگارگری ایرانی، كاسه ها، الواح شمایل ها و ضریح های اماكن متبركه نیز رایج بود. مكتب قهوه خانه و پرده های عاشورایی نیز  مورد توجه قرار گرفت. و در واقع تداعی کننده هنر عاشورایی می‌باشد.

جنبش سقاخانه در آغاز به نوعی هنر عاشورایی و شیعی توجه داشت ولی کم کم پایه ای وسیع تر یافت و همه کسانی را که در کار خود از نقش های تزیینی سنتی و از جمله خط فارسی بهره می بردند در بر گرفت. برای مسلمانان شیعه سقاخانه مکانی نمادین است به یادآورنده حماسه قیام  امام حسین، سقاخانه‌ها هر یک شکل و هیاتی خاص دارند و با یکدیگر متفاوت اند اما در همه آنها عناصر و اشیایی پی در پی تکرار می‌شوند.

 در سقاخانه همه چیز به‌رغم ظاهر ساده و بی پیرایه آن معنایی خاص دارد: پنجره‌های مشبک آهنی، شمع‌های روشن و خاموش، آب، پارچه‌های رنگین، پنجه مسی، شمایل‌های گوناگون با رنگ‌های درخشان، گنبدهای بزرگ و کوچک بر روی منبع آب، همه آکنده از معنای سمبلیک اند.. خطوط نوشته شده بر روی دیواره‌های سقاخانه و مخازن آب و جاهای دیگر آن بیشتر آیات قرآنی و اشعار و عباراتی در مدح امام حسین و یاران آن امام خصوصاً ابوالفضل العباس است. شبکه فلزی نمادی است از ضرایح پیشوایان بزرگان شیعیان. قبه‌های روی مخزن آب نیز بقعه حرم امام حسین (ع) را تداعی می‌کند. بدین گونه سقاخانه‌ها و حتی حسینیه‌ها و تکیه‌ها، در عین سادگی مجموعه‌ای غنی از نهاد و تصویرند.

کتیبه‌های سقاخانه با نوشته‌های رنگین و نقوش تزیینی، پرچم‌های رنگین که بر آن شعارهای مذهبی  شیعیان نوشته شده، قبه‌های کوچک بر فراز دسته پرچم‌ها، علم‌ها، که سمبلی است از علم امام حسین (ع)که حضرت عباس در روز عاشورا به دست داشت و در مراسم عزاداری محرم به طور سمبلیک مبدل به علم فلزی بزرگ می‌شود که روی آن عناصر تزیینی خاصی همچون پر طاووس، مجسمه‌های کوچک فلزی پرندگان مختلف و پره‌های فلزی نسبتا بلند که به هنگام حرکت علم به پیش و پس نوسان می‌کند، تعبیه شده، ماکت‌های نمادین ظروف مشبک فلزی همگن عناصر مختلف این مجموعه مذهبی-مردمی را تشکیل می‌دهند.( کریم. سقاخانه -بروشور نمایشگاه، موزه هنرهای معاصر، تهران،)

 عناصر مورد استفاده هنرمندان در هنر عاشورایی مکتب سقاخانه از دیرباز مورد استفاده مردم جامعه شیعی مذهب که همواره ارادتمند امام حسین(ع) و  قیام کربلا بوده‌ است بدون اینکه مردم یا هنرمندان با جنبه‌های بصری و زیباشناختی آن توجه خاصی مبذول نموده باشند. در این میان خط، هم به عنوان عنصری مستقل که در این اماکن پیوسته وجود داشته و هم به صورت حکاکی‌هایی، بر روی ظروف و نگین‌های انگشتری، مورد توجه هنرمندان قرار گرفت. آنان همان طور که ساخت و ساز و ترکیب‌بندی مجددی بر روی همه اشیاء و تصاویر مذکور انجام دادند با نگاه مجدد خلاقانه بر خط نیز، آن را تعریف جدیدی نموده و طراحی مجدد، ترکیب‌بندی و ساخت‌وساز نوینی بدان بخشیدند و بدین ترتیب نگاه بصری تازه‌ای به خط، در قلب سقاخانه متولد شد و خط کوفی این بار، پس از تحویل و تحولاتی هزار و چهارصد ساله، به سوی زبان و بیان جدیدی حرکت نمود. 

 نقاشان مکتب سقاخانه بر این اعتقاد بودند که استفاده از عناصر تزیینی گذشته امکان بیان احساس شان را دارد و می توانند آنها را به خدمت نیاز درونی خود بگمارند بی آنکه آنها را صرفا بخاطر خود آنها روی پرده آورده باشند. از آن گذشته همین نقش ها، و عناصر تزیینی که هر کدام پرداخته و پدیده دورانی از دوره های هنری پیشین ایران بودند نقاشی آنها را به گذشته پیوند می دادند. 

مسابقه خوشنویسی سوره نساء

در هشتمین دوره مسابقات قرآنی ابرار با محوریت سوره نساء خوشنویسی آیات منتخب این سوره به رشته‌های آزمون مسابقات قرآنی ابرار اضافه شد.

برگزاری مسابقات قرآنی از جمله برنامه‌های دیر پایی است که  در حوزه ترویج آموزه های دینی و قرآنی در کشور به منظور فراهم آوردن زمینه‌ای جهت انس بیش از پیش شهروندان با کلام انسان‌‌ساز الهی و مفاهیم تعالی بخش آن و همچنین نشر و بسط فضای معنوی و عطرآگین قرآن و اخلاق در محیط شهری  همواره مورد اهتمام متصدیان و مسئولین فرهنگی شهر  بوده است.

در همین راستا تا کنون هفت دوره از سلسله مسابقات قرآنی با عنوان ابرار با محوریت سوره‌های مختلف قرآن کریم همچون حجرات، نباء، یس، انعام و جزء یک قرآن کریم و مائده برگزار شده است.

در هر دوره از این مسابقات  یکی از سور قرآنی که دارای نکات اخلاقی ، اجتماعی باشند و یا سوره هایی که بر مداومت در تلاوت این سوره ها تأکید شده است، انتخاب می شود و شرکت کنندگان می‌توانند این سوره را در یکی از رشته‌های حفظ تلاوت، ترتیل، مفاهیم محور فعالیت خود قرار داده و برنده جوایز ارزنده این مسابقه شوند.

دوره هفتم مسابقات ابرار با محوریت سوره مائده ، تابستان امسال با استقبال چشمگیر فعالان قرآنی همراه بود. در این دوره از مسابقات به صورت همزمان آیاتی از سوره مبارکه مائده توسط تعدادی از اعضای انجمن خوشنویسان ایران خوشنویسی شد که مورد توجه مخاطبان قرار گرفت.

در هشتمین دوره مسابقات قرآنی ابرار رشته خوشنویسی به جمع رشته های قبلی افزوده شد که هنرمندان شرکت‌کننده در این رشته از مسابقات می‌بایست آیات منتخب سوره نساء را بصورت همزمان با یکی از سبک ها و قلم ها (ریز، درشت، خودکار و...) خوشنویسی کنند.

هشتمین دور مسابقات قرآنی ابرار با محوریت سوره نساء روز 19 آذرماه 1392 در فرهنگسرای اندیشه واقع در خیابان دکتر شریعتی، تقاطع خیابان شهید قندی برگزار خواهد شد.

از هنرمندان، هنرآموزان و علاقه مندان به مسابقات خطاطی دعوت می شود جهت ثبت نام و شرکت در این آزمون به دبیرخانه مسابقات قرآنی ابرار مستقر در خانه قرآن منطقه 7 واقع در خیابان شهید مطهری، نرسیده به خیابان شریعتی، پارک شهید آوینی مراجعه کنند.

خلق گنج امان با زمرد و عقیق

تابلوی "گنج امان" که ساخته و پرداخته دست 25 هنرمند ایرانی است به مجموعه‌دار اماراتی فروخته شد و این تابلو بعد از رونمایی در برج میلاد از کشور خواهد رفت.

به گزارش مهر، مهران رهبران، هنرمند و طراح تابلوی "گنج امان" در مورد این تابلو گفت: این اثر پیرو صحبتی که با یکی از دوستانمان که تاجر و کلکسیونر ایرانی ـ عرب است، خلق شد.

سفارش دوستمان این بود که آیت‌الکرسی را به تابلویی نفیس تبدیل کنیم که ما نیز پذیرفتیم.

وی در مورد چرایی انتخاب آیت‌الکرسی توضیح داد: آیه 255 سوره بقره به نام آیت‌الکرسی شناخته شده است.

برخى‌ از مفسران‌، آیات‌ 256 و 257 از همین‌ سوره‌ را نیز به‌ سبب‌ ارتباط مفاهیم‌ آنها با مفاهیم‌ آیة 255، جزو آیت‌الکرسى‌ دانسته‌اند و ما در نهایت کل این آیه را که پیامبراکرم (ص) نیز آن را از عظیم‌ترین آیات قرآن دانسته‌اند، با هنر آمیختیم.

طراح تابلوی گنج امان افزود: این آیه در میان مسلمانان همیشه مورد توجه و احترام خاصی بوده و علت آن است که همه معارف و تعالیم اسلام براساس "توحید" استوار است و در آیت‌الکرسی توحید به جامع‌ترین شکل و در نهایت ایجاز و اختصار بیان شده‌است.

ارادت قلبی و معنوی گروهی از هنرمندان و صاحبان اندیشه و بیش از هرچیز حضور معانی عمیق و توحیدی آیت‌الکرسی، موجب پدید آمدن اثری شد که این آیه الهام‌بخش آن بوده است.

رهبران در مورد سفارش‌دهنده این اثر توضیح داد: این دوست ما یک تاجر و کلکسیونر ایرانی ـ‌ عربی است که به هنر ایران علاقه شدید دارد.

وی وقتی این کار انجام می‌شد بر روند کار نظارت داشت و در اصل سفارش‌دهنده اختصاصی این کار بود.

وی افزود: تمام عناصر مورد استفاده در این اثر رابطه‌ای کیهانی با خالق هستی دارند.

عناصری چون نقره، طلا، عقیق و زمرد که اشاره‌ای کنایی است به چهار عنصر اصلی حیات یعنی آب، باد، خاک، آتش که این عناصر در کنار آیت‌الکرسی به نمایش درآمده‌اند.

این هنرمند با ذکر این جمله که "انسان که موجودی است جسمانی پس برای خلق اثرش ناگزیر به این است که به عناصر زمینی توسل جوید تا بیانی الهی و معنوی را با اثرش نشان دهد"، ادامه داد: این معانی بیش از هر چیز بر آیت‌الکرسی نوشته شده بر روی سپری که در مرکز اثر قرار دارد، تجلی یافته است.

خطاطی آیات قرآن به خط خوش نستعلیق است.

وی بیان کرد: انتخاب فرم دایره و شباهت دایره به سپر برگرفته از توصیفاتی است که در توصیه خواندن این آیه آورده شده است.

این فعال فرهنگی نستعلیق را عروس خطوط ایرانی نامید و در مورد چرایی استفاده از خط نستعلیق در این تابلو توضیح داد: گردش‌های این خط و لطافت پیچش‌های حروف که براساس منحنی‌ها استوار شده، در کمال تناسب و زیبایی است به همین منظور از نستعلیق استفاده کردیم.

وی نگارش آیت‌الکرسی این اثر را به شیوه دایره‌وار و به صورت حرکتی حلزونی از مرکز به بیرون ذکر کرد و گفت: القای حس رفت و برگشت این نوشته‌ها به درون و بیرون اثر، القای مفهوم وحدت به کثرت است.

در این چرخش رو به درون و برون، اشاره‌ای به نگاه انسانی انسان به حیات و ممات خویشتن داشته‌ایم.

رهبران ادامه داد: نام خداوند از مرکز اثر و عالی‌ترین نقطه هستی آغاز شده و در عالم امکان گسترده می‌شود.

دایره که نمادی از سپر است، این بار به جهان و هرچه در اوست تعبیر می‌شود. نگارش آیه بر روی نقش گیاهان و اسلیمی، اشاره‌ای به نزول این آیه از بهشتی ازلی و ابدی است.

گیاهان در هنر ایرانی- اسلامی از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند و هرگاه که هنرمند در پی نشان‌ دادن گوشه‌هایی از بهشت است، به ترسیم گل و گیاه می‌پردازد.

وی در مورد دیگر مشخصه‌های این اثر توضیح داد: در اطراف این دایره، بیست و چهار کنگره نقش بسته که اشاره به ساعات یک شبانه‌روز است.

در پشت این کنگره‌ها، بیست و چهار کنگره کوچک دیگر نقش بسته که تیره‌تر و کوچک‌تر از نمونه‌های اول است.

رنگ سپید و سیمگون کنگره‌های بزرگتر، به خیر و نیکی در هر ساعت و مقابله آن با هر پلیدی و تیرگی که در کنگره‌های پشت سر آن نقش بسته است، اشاره دارد.

خالق تابلو "گنج امان" در مورد قطعه زمردی که در این اثر به کار رفته و دلیل استفاده از آن گفت: در مرکز دایره، زمردی گرانبها قرار دارد که به جایگاه خداوند در مرکز عالم اشاره می‌کند.

چرخش نوشته و اسلیمی بر حول محور این سنگ است. انتخاب زمرد برای این موضع، به دلیل رنگ سبز این سنگ و نیز معروفیت آن به سنگ اسلام است.

رهبران در پایان سخنان در مورد شناسنامه فنی اثر توضیح داد: ابعاد این اثر 107 أ— 75 سانتیمتر است و وزن آن به 20 کیلوگرم رسیده و در آن از 87/7142 گرم نقره، چهار گرم طلا، 4000 گرم عقیق و 7/18 قیراط زمرد کار کرده‌ایم.

آثارهنری مناسبتی؛ آسیب‌ها و راهکارها

مدت زمان اثرگذاری تولیدات فرهنگی و هنری همواره طولانی‌تر از سایر رسانه‌ها فرض می‌شود، اما در حقیقت نیاز به توالی زمان در اثربخشی برنامه های فرهنگی به ذات فرهنگ بر می‌گردد، زیرا تغییر رفتار نیازمند تکرار یک برنامه در یک بازه زمانی است.

بر این اساس نمی‌توان انتظار داشت که با تولید و پیش بینی آثار مناسبتی و مقطعی تغییری ایجاد کنیم و میزان اثرگذاری یک رویداد یا واقعه را در اذهان عمومی تعمیق ببخشیم. بی تردید اثر بخشی این برنامه های مقطعی ناپایدار خواهد بود به این دلیل که خود این برنامه‌ها ناپایدار است و در واقع تاثیرگذاری این برنامه‌ها در مدت زمان برگزاری‌شان محدود و محصور شده است.

آثار هنری مناسبتی در سال‌های اخیر و به مرور دارای رویه های ثابت و مشخصی شده‌اند، گویی این گونه از آثار پس از آزمون و خطاهای احتمالی، دیگر به فرم مشخصی از نحوه چیدمان محتوایی و ساختاری خود رسیده‌اند اما مهم‌ترین آسیب چنین رویکردی در این است که هرساله در همان سطح و با همان میزان از معرفت دوره های پیشین ارائه می‌شوند و اندوخته بیشترو روزآمدی به آن اضافه نمی‌شود.

واقعیت این است که آثار مناسبتی اغلب شکلی کلیشه ای، تکراری و مبتنی بر عواطف و احساسات به خود گرفته و از شناخت معرفتی نسبت به رویدادها و جهان امروز بی بهره‌اند. هیچ تردیدی وجود ندارد که تولید برنامه و اثر برای مناسبت‌های ملی و مذهبی باید ادامه پیدکند و این مهم یکی از شکل‌های گرامیداشت و یادبود داشته های فرهنگی مان به شمار می رودکه رسانه های هنری مختلف هم باید به انعکاس و پوشش آن‌ها بپردازند اما لازم است این رسانه‌ها متناسب با تکنیک‌های هنری روز پیش بروند و شیوه های موثر بیانی را به کار گیرند.

امروز اصل و اساس ساخت برنامه های مناسب برای مخاطب، فهمیدن نیاز اقشار مختلف مردم واطلاع یافتن ازفهم و درک مخاطب است. با این فهم تازه، تولید هم شکل جدید و قابل قبولی به خود می‌گیرد. البته با یک نگاه جامعه شناسانه، درباره شکل‌های جدید پرداختن به مناسبت‌ها هم باید آسیب شناسی صورت بگیرد.

نکته اصلی اینجاست که به نظر می‌رسد مدیران و سفارش دهندگان تولید اثر در نهادهای مختلف خودشان را آماده چنین مناسبت‌هایی نمی‌کنند و مطالعه یا تحقیقی درباره جنبه های مختلف و کارکردهای ویژه موضوعات این چنینی را در دستور کار تولیدکنندگان قرار نمی‌دهند.

اگرچه آثار هنری مناسبتی را نمی‌توان به عنوان یک ژانرو گونه مستقل در نظر گرفت و این گونه آثار نیز از قواعد و اصول استاندارد برنامه سازی فرهنگی عمومی پیروی می‌کنند، اما برنامه های مناسبتی به دلیل دراولویت قراردادن مباحث ملی، عرفی ودینی از نظر موضوعی، نیازمند ساختارهای مشخصی هستند که همین مساله می‌تواند به تفاوت‌های چشمگیر آن‌ها در مقایسه با دیگر تولیدات فرهنگی منجر شود.

غفلت از بسترسازی مناسب برای انتقال مفاهیم وآموزه های فرهنگی و دینی در اینگونه تولیدات با توجه به این موضوع که بیننده به دلیل قرار داشتن در مناسبت مورد نظر، بیشترین آمادگی روانی را برای دریافت آموزه‌ها دارد؛ نقصانی بزرگ در برنامه سازی‌های مناسبتی را پدید آورده است.

اگرچه مبنا قرار دادن آثار هنری ادوار مختلف تاریخی و الگوبرداری از آثار هنرمندان پیشین یکی از راهکارهای اصالت بخشیدن به تولیدات و فضاسازی برنامه های مناسبتی است اما شناخت مناسب از کارکردها و تکنیک‌های معاصر در بازگشت به هنرهای اصیل ایرانی می‌تواند وجوه تازه تر و جذاب‌تری را به آثار ببخشد و به این ترتیب در جلب مخاطبین جوان این برنامه‌ها توفیق بیشتری به دست آورد و به پهنه تاثیرگذاری خود بیفزاید.

رسانه های هنری جدید، با استفاده از ظرفیت‌های نامحدودی که از تلفیق و ترکیب مواد و عناصر پدید می‌آید، افق‌های تازه تر و تاثیرگذارتری را هم در این خصوص پیشنهاد می‌کنند.برای مثال اگر نقاشی فقط در پردازش فرم‌های تمثیلی و تعیین فضای رنگی بود که موفق به تجسم مفاهیم می‌شد، هنرهای جدید علاوه بر این‌ها از قابلیت‌های متعدد دیگری چون نور، ترکیبات صوتی، فضا و حرکت هم بهره می‌برند.

فضا سازی و چیدمان که از عناصر اصلی رسانه های هنری جدید محسوب می‌شوند، در انتقال مفاهیم به شکلی تاثیر گذار نقش مهمی دارند. تاثیری که چیدمان های هنری جدید با خود به همراه می‌آورند از آنجا که دربستری فراواقعی وتا حدی تجریدی شکل می‌گیرند با روح انتزاعی مفاهیم و ارزش‌ها تناسب نزدیک‌تری پیدا می‌کنند.

هنرمندی که اثری را بر پایه ارزش‌های ملی و دینی خلق می‌کند، در حقیقت فضایی ایجاد می‌کند که مخاطب درون یک مفهوم قرار بگیرد؛ یعنی وقتی از آن فضا خارج می‌شود بتواند بگوید من این صفت را فهم کرده‌ام. این رویکرد که تا پیش از این درهنرهای سنتی ما همچون معماری، کاشی و آینه کاری، قابل مشاهده است، امروزه در نقاشی، مجسمه سازی و حتی در شاخه های هنری نوظهوری چون اینستالیشن و پرفورمانس ها پی گیری می‌شود و از قضا با توجه به امکانات و ظرفیت‌های متعددی که این شاخه‌ها در خود دارند به دست آوردهای تازه و بدیعی دست یافته است.

آواز ایرانی وام دار تعزیه خوانی

در استان‌های مختلف ایران از شمالی‌ترین شهرهای خراسان وآذربایجان تا جنوبی‌ترین شهرهای سیستان و اهواز از پهنهء کویر تا حاشیه‌های زاگرس و البرز و از دریای خزر تا خلیج فارس، در ایام ماه محرم، تعزیه برگزار می‌شود.

تعزیه به معنای متعارف، نمایشی است که در آن واقعهء کربلا به دست افرادی که هر یک نقشی از شخصیت‌های اصلی را بر دوش دارند، نشان داده می‌شود. این نمایش نوعی نمایش مذهبی و سنتی ایرانی-شیعی و بیشتر دربارهء کشته‌شدن حسین بن علی (ع) و مصائب اهل بیت است.

اهمیت موسیقی آوازی در تعزیه چشم‌گیر است به گونه‌ای که ایفاگران نقش‌ها می‌بایست از دستگاه‌های موسیقی آگاه باشند تا اگر نقش آن‌ها تغییر یافت، بتوانند در آواز معین بخوانند.

در موسیقی تعزیه برای نقش‌های افراد سخت‌دل آوازهای متناسب با نقش‌های آن‌ها انتخاب می‌شوند مانند شمر که در نوا یا رجز و علی‌اکبر که در دشتی می‌خوانند. برای پیش‌گیری و آمادگی از جابجایی ناگهانی نقش، هر کس بایدلحن‌ها و شعرهای دیگر نقش‌ها را فرابگیرد.

هر چند که موسیقی دستگاهی ایران با موسیقی تعزیه تفاوت زیادی دارد اما این دو وامدار یکدیگرند.

در باب تفاوت های این دو موسیقی می توان به موارد زیر اشاره کرد:

مثلا اگر تعزیه‌خوان بخواهد موسیقی دستگاهی را بیاموزد از موسیقی تعزیه عقب می‌ماند زیرا این دو بعداً در دل هم ادغام شده و موسیقی تعزیه را از حس خود می‌اندازد.

در تعزیه یک پرده و دو پرده وجود دارد، اما ربع پرده ندارد. همین‌طور در موسیقی تعزیه دوگاه یا درآمد دو وجود ندارد ولی در موسیقی چنین چیزی هست. در تعزیه یک درآمد و یک اوج داریم.

تنهاردیف‌هایی که در تعزیه هست چهارگاه و ماهور است. اما این دستگاه‌ها در تعزیه پخش شده‌است؛ مثلاً در چهارگاه اول چهارگاه و گوشهء زابل را می‌خواننند اما گوشهء حصارش می‌رود در آخر تعزیهء حضرت عباس. به این ترتیب، با وجدی که کل ردیف‌ها می‌چرخد اما هرکدام جای خودش هست

گفتگو با عاطفه فندرسکی

عاصمه فندرسکی، پژوهشگر عرصه موسیقی در گفت‌وگو پیرامون موسیقی آوازی و موسیقی تعزیه گفت: به طور کلی بسیاری معتقد هستند که موسیقی آوازی ما به کمک موسیقی مذهبی شکل گرفته است، در صورتی که موسیقی آوازی ایران قدمتی چند هزار ساله دارد و در کتب دوره ساسانی با اسم‌های باربد و نکیسا مواجه می‌شویم که این موضوع نشان دهنده این است که موسیقی دستگاهی ایران قبل از موسیقی مذهبی شکل گرفته است.

این پژوهشگر عرصه موسیقی در ادامه بیان کرد: بعد از اسلام، فرهنگ اسلامی با ایران آمیخته شد و در دوره صفویه تعصباتی در حوزه موسیقی به وجود آمد به طوری که در دوره شاه‌تهماسب اگر نوازنده‌ای ساز می‌زد انگشتان دستش را قطع می‌کردند در نتیجه موسیقی به سمت مذهب رفت تا بتواند جایگاه خود را در طول تاریخ حفظ کند.

فندرسکی با اشاره به اینکه تعزیه‌خوانان در حفظ موسیقی ایرانی نقش مهمی داشته‌اند، تاکید کرد: بسیاری معتقدند که موسیقی ایرانی توسط مداحان حفظ شده است در صورتی که مداحی نیار به آسیب‌شناسی دارد، زیرا امروزه مداحان دچار انحراف شده‌اند و نیاز به راهنمایی دارند؛ زیرا اگر این روند ادامه یابد مداحی از مسیر اصلی خود دور می‌شود.

این پژوهشگر افزود: همچنین اگر آثار شنیداری گذشته را گوش کنیم با آوازخوانانی همچون سید احمدخان، قلی‌خان شاهی، نکیسا، اقبال السلطان و... روبه رو می شویم که این افراد تعزیه هم می‌خواندند در نتیجه تعزیه‌خوان‌ها دستگاه‌های ایرانی را می‌شناختند و تسلط کافی داشتند. به نظر من آواز ایرانی وام‌دار تعزیه‌خوانان است.

عاصمه فندرسکی در ادامه گفت: موسیقی مذهبی با موسیقی سازی ادغام شده است یعنی اینکه در مراسم مذهبی از سازهای دمام ، طبل، شیپور استفاده می‌شود، همچنین در بسیاری مواقع دیده شده است که در ایام محرم و صفر از ساز کلارینت استفاده شده است.

این پژوهشگر عرصه موسیقی خاطرنشان کرد: به طور کلی مراسم مذهبی در ایران به چند دسته تقسیم می شود دسته اول در شهرستان‌ها مانند دزفول، شوشتر، خرمشهر و.... به صورت سنتی اجرا می‌شود و دسته دوم مانند تهران به صورت مدرن اجرا می‌شود در نتیجه هر روز که می‌گذرد مراسم و موسیقی مذهبی از سنت‌ها فاصله می‌گیرد در صورتی که باید توجه داشته باشیم این مراسم باید به روال گذشته برگزار شود.

فندرسکی گفت: همچنین در بخش نوحه و مولودی‌خوانی بیشترین انحرافات از لحاظ اصالت به وجود آمده است و بیشتر نوحه‌خوانان از مرجع‌های صوتی گذشتگان دور شده‌اند و بیشتر از گام‌های غربی و موسیقی پاپ استفاده می‌کنند که این موضوع نشان دهنده بی‌سوادی این افراد در این حوزه است.

عاصمه فندرسکی در پایان گفت: نوحه‌خوانان نیاز به آموزش دارند و این حوزه باید آسیب‌شناسی شود، زیرا اگر این روند ادامه یابد و مداحان دستگاه‌ها را به درستی نشناسند، گمراه می‌شوند.

نمایشگاه حج در موزه‌های هلند، فرانسه و قطر

در پی موفقیت چشمگیر نمایشگاه «حج، سفر جهان اسلام» در موزه لندن در ماه ژانویه سال گذشته، دیگر مراکز هنری و فرهنگی جهان چون مرکز هنرهای اسلامی دوحه، موسسه‌ای اسلامی در پاریس و موزه قوم‌شناسی لیدن هلند را بر آن داشت با برپایی نمایشگاه‌هایی مشابه این موفقیت را تجربه کنند.

موزه لندن با نمایش مجموعه‌ای از عکس‌های قدیمی و چادرهای منقش به آیات قرآنی و همچنین مجموعه‌ای از کتاب‌ها و دست‌نوشته‌های قدیمی کتابخانه «ملک عبدالعزیز»، بسیاری از شهروندان لندن را به این موزه آورد.

همچنین در این موزه، راه‌های قدیمی حجاج قاره‌ آفریقا برای بازدیدکنندگان معرفی شدند.

در این میان موزه پاریس علاوه‌ بر نمایش میراث فرهنگی و تاریخی حج، مجموعه‌ای از جدیدترین آثار هنری هنرمندان جهان از جمله آثار «احمد ماطر» و «شادیه عالم»، دو هنرمند عربستانی را به نمایش گذاشت.

در این نمایشگاه عکس‌های قدیمی که یک کشیش فرانسوی در سفر خود به شهرهای جده و مکه گرفته بود نیز به نمایش درآمده‌اند.

موزه هنرهای اسلامی دوحه نیز علاوه‌بر اشیاء تاریخی که از موزه لندن منتقل شده‌اند، از مجموعه بزرگی از میراث فرهنگی و تاریخی مکه که در اختیار داشت، رونمایی کرد.

در این مجموعه، هدایا و یادگاری‌هایی که حجاج با خود به کشورهایشان آورند نیز نمایش داده شده است.

موزه قوم‌شناسی لیدن هلند نیز با برپایی نمایشگاهی با عنوان «اشتیاق سفر به مکه» در 10 سپتامبر آینده میزبان اقلیت‌های مسلمان و غیرمسلمان این کشور خواهد بود.

در این نمایشگاه علاوه‌ بر نمایش عکس‌هایی از سفرهای حج در قرن نوزدهم، بخشی نیز به سفرهای حجاج اندونزی به عنوان یکی از مستعمره‌های سابق هلند اختصاص یافته است.

بزرگترین قرآن طلاکاری شده جهان

در حاشیه مسابقات بین‌المللی قرائت قرآن کریم در دبی، که امسال با مشارکت 80 قاری از کشورهای مختلف اسلامی برگزار شد، بزرگترین نمونه قرآن تمام دست‌ساز و طلاکاری شده جهان به نمایش گذاشته شد.

به گزارش روزنامه «دارالحیاة» عربستان، آماده‌سازی این نسخه، 8 سال طول کشیده است، چرا که تمام کارهای صفحه بندی، نگارش آیات، طراحی‌های روی جلد، حاشیه پردازی‌ها و حتی ساخت جلد آن با دست انجام شده است و از هیچ گونه فناوری در آن استفاده نشده است.

در این نسخه تمامی آیات و نقوش با نخ‌هایی از جنس طلا بر روی پارچه پیاده شده‌اند. صحت کتابت آیات و اعراب‌گذاری‌ها زیر نظر اساتید قرآن پس از دو سال تایید شد.

در ساخت این نسخه که 200 کیلوگرم وزن دارد، از 12 توپ پارچه مخمل سیاه استفاده شده است.

در اختتامیه مسابقات قرآنی دبی، از میان 13 قاری برتر این جشنواره، سه قاری به عنوان نفرات برتر تعیین شدند و مبالغی به آنها اهدا گردید.

نفرات برتر هفدهمین دوره مسابقات بین المللی قرآن جایزه دبیدر حالی با برگزاری مراسم اختتامیه تجلیل شدند که میلاد عاشقی، نماینده کشورمان در این رقابت ها، رتبه ای کسب نکرد.

قاریان کشورهای بنگال و یمن نفرات اول و دوم و دو قاری از مصر و اندونزی به طور مشترک به عنوان نفر سوم برگزیده شدند

تذهیب به عنوان هنرى قدسى:

برخى سنت‌گرایان معتقدند یكى از معیارهاى اصالت دین، وجود هنر قدسى است كه متناسب با چگونگى تجلّى امر قدسى در آن دین به وجود مى‌آید و از آنجا كه در اسلام، كلمه الهى به صورت كتاب نازل شده، خوشنویسى و تذهیب هنر قدسى است. از این دیدگاه هریك از نقشها، طرحها، رنگها و حتى تركیب بین آنها در تذهیب داراى بار معنوى است؛ به عنوان نمونه، نقش ترنج را مى‌توان الهام گرفته از شجره طیبه (ابراهیم/ 14، 24 ـ 25) دانست كه وقتى در سرلوحه سوره قرار مى‌گیرد در پى تصویر كردن ابزار نوشتن وحى یعنى قلم است.

نماد دیگرى كه هم كمال و هم عدم تناهى را بیان مى‌كند خورشید است كه به صورت شمسه در تذهیب ظهور یافته است.

اسلیمى نیز مى‌تواند تصویر روشنى از میل و شوق باشد، افزون بر اینكه به سبب پیچیدگى‌اش موجودى پر رمز و راز و فوق مادى است. دایره و مثلث نماد بهشت است و مكمل آنها كه نماد دنیاست شكل مربع یا مستطیل است، بنابراین تركیب مستطیل حاشیه با متن قرآن بر ظرفى مادّى دلالت مى‌كند كه وحى در آن ریخته شده است. طرحهاى هندسى كه به نحو بارزى وحدت در كثرت و كثرت در وحدت را نمایش مى‌دهند همراه با نقوش اسلیمى كه نقش ظاهرى گیاهى دارند آن قدر از طبیعت دور مى‌شوند كه ثبات را در تغییر نشان مى‌دهند و فضاى معنوى خاصى ابداع مى‌كنند كه رجوع به عالم توحید دارد.

رنگ نیز در جهت همان اهداف شكل به كار رفته است؛ رنگ طلایى كه در تذهیب مهم‌ترین رنگ است رنگ نور و نماد روح و اشراق آگاهى‌بخش الهى است، پس بالذات نماد علم است و بالعرض به معناى تعلیم یا ظهور و با اسم «عالم» و «منوّر» تناسب دارد؛ اما آبى رنگ آسمان است و نمایانگر رحمت نامتناهى خداوند. در نماد بودن براى رحمت نامتناهى دریا نیز تالى آسمان است كه رنگ آسمان را گرفته و با هم، همه چیز را فرا‌مى‌گیرند، پس آبى متناسب با اسم «رحمان» و «محیط» است و آبى در كنار طلایى به معناى رحمتى است كه میل به ظاهر كردنِ خود دارد.

حتى فضاى خالى نیز در هنر اسلامى كاركردى معنوى مى‌یابد. مى‌توان گفت كه با توجه به فضاى خالى در كنار خوشنویسى و نیز نقشهاى اسلیمى و هندسى، نوعى آگاهى نسبت به ارتباط میان فضاى خالى و حضور الهى در هنر اسلامى حاصل مى‌آید كه با نگرش معنوى به فقر انسان نسبت به خدا ارتباطى نزدیك دارد، گذشته از این در نظر مسلمانانى كه خداوند را متعالى و غیر مادى مى‌دانند، حضور خداوند را در این جهان فقط به مدد فضاى خالى مى‌توان حس كرد، بنابراین به كارگیرى فضاى خالى درهنر اسلامى در كنار سمبولیسم هندسى و دیگر اشكال تمثیل‌پردازى انتزاعى به یگانه ابزار نشان دادن وحى از طریق هنر بدل گردید.

حكم فقهى تذهیب قرآن:

بیشتر فقهاى اهل سنت استعمال طلا در مصحف و تذهیب آن را با استناد به روایات و برخى ادله دیگر، به طور مطلق منع كرده‌اند. از این دسته گروهى قائل به حرمت شده و گروهى آن را مكروه دانسته‌اند؛ اما بعضى تذهیب در مصحف زنان را به دلیل جواز استعمال طلا براى زنان جایز دانسته‌اند. از سوى دیگر عده‌اى نیز با استناد به پاره‌اى روایات و‌ادلّه، به جواز تذهیب به طور مطلق فتوا داده‌اند و حتى غزالى كتابت قرآن با طلا را امرى نیكو و مستحسن شمرده‌است.

از شیعه دو روایت در مورد تذهیب قرآن از ائمه‌اطهار(علیهم السلام) نقل شده است: محمد بن ورّاق مى‌گوید: قرآنى را بر امام صادق(علیه السلام)عرضه كردم كه در آن از تذهیب استفاده شده بود و در آخر آن سوره‌اى را با طلا نوشته بودند. امام(علیه السلام) تنها كتابت قرآن با طلا را نكوهش كردند و فرمودند: خوش ندارم كه قرآن كتابت شود، مگر با مركب سیاه، همان‌گونه كه اولین بار كتابت شد: «لا یعجبنی أن یُكتب القرآن إلاّ بالسَّواد كما كُتِب أوّل مرة».در روایت دیگر سماعة مى‌گوید: از امام(علیه السلام) درباره مردى پرسیدم كه مصاحف را با طلا تعشیر (تذهیب) مى‌كرد. حضرت فرمودند: كار درستى نمى‌كند.

هرچند برخى از فقهاى شیعه قائل به تحریم تذهیب قرآن شده‌اند؛ ولى غالب آنان دلالت روایات بر تحریم را ناتمام دانسته، به كراهت تذهیب قرآن حكم كرده‌اند.

جشنواره جهانی هنر مقاومت

2000 هنرمند ایرانی و خارجی با بیش از 5500 اثر هنری متقاضی حضور در در 12 رشته مختلف سومین جشنواره جهانی هنر مقاومت شده‌اند و حبیب الله صادقی دبیرکل جشنواره معتقد است که کیفیت و تنوع آثار نسبت به دو دوره گذشته رشد قابل توجهی داشته است.

صادقی در این باره گفت: «بر این باورم که به دلیل مطالعه و هدایت دبیران بخش‌های 12 گانه جشنواره و مراجعه هشیارانه به هنرمندان و واکاوای مضامین مختلف، شاهد خلق کارهای خوب و ارزنده‌ای هستیم که بهترین آنها در جشنواره در معرض دید قرار می‌گیرند».

دبیر کل جشنواره جهانی هنر مقاومت با بیان این که انتخاب آثار در سه رشته کاریکاتور، تصویرسازی و پوستر به پایان رسیده است، اعلام کرد که در بخش پوستر بیش از 1200 اثر، در بخش کاریکاتور بیش از 460 و در بخش تصویرسازی 180 اثر از هنرمندان داخلی به دبیرخانه جشنواره ارسال شده بود که انتخاب برگزیدگان از میان این آثار انجام شده است.

او استفاده از نمادهای جدید و بدیع با مضمون مقاومت و ایستادگی را به خصوص در حوزه کاریکاتور و نگارگری قابل تحسین توصیف کرد و افزود: «خبر خوب آن است که تعدادی از بزرگان هنر گرافیک و کاریکاتور در این دو رشته آثارشان را به جشنواره عرضه کرده‌اند و شاهد نمایش آنها در جشنواره خواهیم بود».

صادقی با اشاره به این که مهلت دریافت آثار در بخش بین‌الملل تا پایان خرداد تمدید شده، گفت: «تا به حال بیش از 1400 اثر از هنرمندان خارجی در 12 رشته دریافت کرده‌ایم که رشد چشمگیری را نشان می‌دهد و تا پایان خرداد آمار دقیق حضور هنرمندان کشورهای خارجی به شکل دقیق اعلام می‌شود».

دبیرکل جشنواره درباره فرایند انتخاب آثار در رشته‌های گوناگون اظهار داشت: «در انتخاب آثار دبیر هر بخش همراه با دبیر جشنواره و چهار هنرمند خوشنام هر رشته کار بررسی را انجام می‌دهند و بهترین آثار را جهت عرضه در جشنواره برمی‌گزینند.

از این هفته قاب کردن و عکاسی آثار انتخاب شده انجام می‌شود و کتاب جشنواره شامل تصاویر همه آثار شرکت کننده و اطلاعات مربوط به خالقان آثار در موعد مقرر آماده خواهد شد».

در بخش کاریکاتور، کامبیز درم‌بخش، محسن نوری نجفی و مازیار بیژنی، در بخش پوستر، قلی‌زاده، شریفی و خزاعی، در بخش نگارگری، عصمتی، حاصلی، صدری و در بخش طرح‌های حجمی و مجسمه‌سازی، بهروز دارش و طاهر شیخ‌الحکماء کنار دبیران این بخش‌ها و دبیر جشنواره در انتخاب آثار برگزیده جشنواره حضور داشته‌اند.

حبیب الله صادقی با اشاره به این که داوری نهایی و اعلام برندگان رشته‌های 12 گانه ده روز مانده به پایان جشنواره انجام می‌شود، تاکید کرد: «تا آخرین لحظه ارتباط هنرمندان و نگاه مردم به آثار به نمایش درآمده را بررسی خواهیم کرد و می‌کوشیم بهترین آثار را در هر رشته به عنوان برگزیدگان نهایی معرفی کنیم».

سومین جشنواره جهانی هنر مقاومت با هدف ترویج فرهنگ مقاومت و ارزش های انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و تاکید بر فرهنگ پایداری در هنرهای تجسمی آذر ماه امسال به ابتکار بنیاد فرهنگی روایت و انجمن هنرهای تجسمی انقلاب و دفاع مقدس در 12 رشته گوناگون شامل نقاشی، طراحی و چاپ دستی، نگارگری، نقاشیخط، تصویرسازی، پوستر، عکاسی، کاریکاتور، طرح‌های حجمی، انیمیشن، هنرهای جدید و مفهومی برگزار می‌شود.

کلام وحی و تولید اثر هنری

دراین همایش كه جمعی از معلمان هنر و ادبیات، هنرمندان، نویسندگان، شاعران، دانشجویان و قشرهای مختلف مردم حضور داشتند حجت الاسلام والمسلمین دكتر بی آزار شیرازی به تشریح هنرو معماری اسلامی ـ ایرانی پرداخت.

رئیس سابق دانشگاه مذاهب اسلامی در سخنان خود با اشاره به موفقیت اقتصاد اسلامی گفت: باید به این نكته توجه داشت كه هراقتصادی فضای خاص خودش را می طلبد و نمی شود در فضای اقتصاد سرمایه داری یا كمونیستی اقتصاد اسلامی را پیاده كرد.

وی با بیان این كه اسلام برای تمام برنامه های خود فضا سازی كرده است به ماه مبارك رمضان اشاره و خاطر نشان كرد: اسلام برای این ماه مبارك به طور هنرمندانه برنامه ای خاص مقررنموده به نحوی كه با فضا سازی مناسب همه به روزه داری سوق داده می شوند و در مورد اقتصاد هم باید فضا سازی شود.

حجت الاسلام والمسلمین بی آزار شیرازی با تأكید بر بهره گیری ازمضامین قرآنی درخلق آثارهنری گفت: هنرمندان سعی كنند از كلام وحی در تولیدات خود بیشتر استفاده كنند.

این مدرس حوزه و دانشگاه به پیوندعمیق مساجد جامع و بازارهای شهرهای اسلامی اشاره كرد و افزود: این پیوند برگرفته از آیات قرآن كریم است، پیوندی كه میان زكات كه مسئله ای اقتصادی و نماز كه مسئله ای عبادی است و در قرآن مكرر به آن اشاره شده است.

وی كار هنرمندان قدیم درخلق آثارهنری را دقیق و حساب شده دانست و با اشاره به این كه فضاسازی مناسب در بازارهای اسلامی نمونه ای ازاین هنر است ادامه داد: مسجد جامع مركزسیاسی، مذهبی، فكری، آموزشی و عملی بوده و در دو طرف آن بازارهایی وجود داشته كه این مجموعه محورشهرهای اسلامی بوده و هنر ومعماری هنرمندان قدیم را به تصویر می كشد.

عضومجمع تقریب مذاهب اسلامی با بیان این كه دربافت قدیم شهرهای اسلامی مسجد، مدرسه و بازار در هم آمیخته است افزود: مسجد برای اهل ایمان بازار آخرت و ساعت مسجد جامع یادآور ساعت قیامت است ودر قدیم تجار و كسبه ساعاتی از روز را به خواندن كتاب مكاسب در مساجد و مدارس علمیه می پرداختند و با مسائل فقهی و آداب تجارت آشنا می شدند و از این رو بازاریان كمترگران فروشی و احتكار می كردند.

دكتر بی آزار شیرازی به ضرورت وجود سازمان های صنفی در بازار اشاره كرد و اظهار داشت: در قدیم بازاریان و تجار با شركت در این سازمان ها درس صداقت، جوانمردی و اخلاق اسلامی فرا می گرفتند كه نشانگر پیوند كسب و مال با كسب علم بود و سعی می كردند در فعالیت های خود در این مسیر حركت كنند.

وی راستگویی را رمز موفقیت اقتصاد اسلامی در گذشته دانست و گفت: اگر می خواهیم اقتصادی پویا و قوی داشته باشیم باید فضا سازی نموده ، به هنر معماری مساجد و بازارها توجه داشته و در چارچوب اقتصاد اسلامی حركت كنیم.

این همایش به همت حوزه هنری استان یزد و همكاری آستان مقدس امام زاده سید جعفر محمد(ع) یزد برگزار شد.

سیر تذهیب و تزیین در کتب آسمانی(2)

تزیین در انجیل های اروپایی دوران قبل از گوتیک 

در اوایل قرون وسطی، راهبان و کشیشان خود را وارث فرهنگ و سنت امپراطوری روم یافتند. رو نویسی کتب مذهبی و مصور سازی و آرایش صفحات آنها در غرب اروپا تحت تاثیر مذهب کاتولیک و در شرق متاثر از مذهب ارتودکس بود. از آنجایی که زبان لاتین زبان رسمی مسیحیت کاتولیک بود، می توان به وجود پیوند های بین هنر کتاب آرایی مسیحیان و هنر یونان و روم باستان پی برد. ولی هنرمندان مسیحی بر خلاف هنرمندان باستان ،با محدودیت های جدی در انتخاب موضوع مصورسازی مواجه بودند. آنها می بایستی تمام هنر خود را برای شرح داستان زندگی حضرت مسیح  به کار گیرند. آن هم چنان واضح و گویا که برای بی سوادان و با سوادان قابل فهم باشد. در این روش روایات و داستان ها با سعی بر عمق نمایی پشت سرهم و به طور مستمر در یک صفحه  نشان داده می شدند. به طور کلی تزئینات نسخه های خطی مشتمل بودند بر مینیاتورها که سراسر فضای صفحه یا بخشی از حواشی صفحه را اشغال می کردند. 

حروف سرآغاز منقوش یا مصور، تذهیب حاشیه ها و مینیاتورهای تمام صفحه رنگین و شکوهمند در این دوره کاربرد داشت.

از قرن هفدهم میلادی به بعد نیز راهبان نقش اصلی را در تهیه کتب مسیحی و مصور سازی انجیل ها ایفا کردند .اولین تحول کتاب آرایی در دیرهای ایرلندی انگلیسی به وقوع پیوست. در اواخر قرن ششم میلادی مرکز نگارش و تدریس مذهبی در لیندیس فارن تاسیس شد. پیشوایان مسیحی سنن کتاب آرایی را در آنجا عرضه کردند و راهبان بومی که قبلاً با نقش و نگار های سنتی آشنایی داشتند به این سنن جلب شدند ولی فقط جنبه های تزیینی آن را اخذ کردند.

انجیل های لیندیس فارن که کمتر از یک قرن بعد از ورود مسیحیت به شمال شرق انگلستان در این منطقه شکل گرفتند، یکی از مهمترین راه کارهای جهان در تذهیب کتب خطی می باشند.

برخی از این تزیینات یادآور طرح بناهای کهن سنتی و برخی دیگر به نقوش سنگ تراش های  رومی و برخی به نقش مایه های پرندگان و جانوران غریب اشیاء مفرغی اسکاتلند شبیه هستند. در حقیقت دست مایه اصلی  نقوش در تزیینات این کتاب همان طرح های رایج در هنر اقوام به اصطلاح بربر و سلت ها بود که شامل خطوط منحنی و نامتقارن تلفیق شده با اشکال حیوانی و انسانی با ظاهری اندام وار پیچان بود.

نکته ای که درباره ی ویژگی های پیکره جانداران نسخه های خطی مصور این دوره به نظر میرسد، ویژگی اندام وارگی غیر عادی این پیکره هاست .هنرمند قلم خود را به ذهن فعال و تخیل آزادانه خود سپرده  و پیکره های حیوانات نسبت به پیکره های انسانی بیشتر می خورند  . 

کتاب مقدس کلز نمونه دیگری است که در این دوره مصور و تزیین شده است. این کتاب مشتمل بر انجیل های چهارگانه بر روی پوست گوساله در قرن نهم/دوم  به دست رهبانان ایرلندی در کلز تهیه شد. این کتاب تقریباً هشتاد سال بعد از انجیل های لیندیس  فارن ساخته شد.

از جمله ویژگی های این کتاب ترکیب بندی صفحه با حروف سر آغاز است که تصاویر انسان و حیوان در لابه لای آن گنجانده  شده است. در واقع ارتباط تدریجی بین راهبانان ممالک مختلف اسلوب های تذهیب کاری استادان و مسلمانان  را وارد ایرلند کرد. نشان اختصاصی این هنر تذهیب، ترسیم یک حرف یا یک جزء تزیینی واحد در زمینه ی آبی  یا طلایی و به صورت گسترش یافته بود . 

گرایشی دیگر همزما ن با سلطنت  شارلمانی در فرانسه  به شکلی خا ص و زود گذر پدید آمد که تحت تا ثیر نقاشان روم باستان بود . بسیاری از کتاب های خطی  دوره شارلمانی و جانشینان وی به دست هنرمندان برد باری که در دیرها مقیم بودند، تذهیب یافت.

در قرن 11/5 و 12/6 در اروپا شیوه های محلی متنوعی در مصورسازی کتب پدید آمد که همه را تحت عنوان رومی وار می نامند  .

شیوه رومانسک متداول در انگلستان را "نورمان "می خوانند. یکی از نمونه های برجسته آن در زمینه مصورسا زی(( کتاب مقدس وین چستر)) که در قرن دوازدهم/ششم توسط گروهی از تصویرگران متبحر در دیر–کلیسای وینچستر نسخه آرایی شد. این کتاب به صورت بی سابقه ای در قالبی تجملی  و پر تفصیل طراحی شده بود .

در اواخر قرن دوازدهم میلادی در نسخه های خطی  بیشتر از ورق طلا استفاده می کردند و این خود نشانه ای از آغاز  ثروتمند شدن حکام اروپایی بود . در این زمان کتاب آرایی دیگر به طور کامل در قلمرو کلیسا محدود نمی گشت و آثار دنیوی  نیز کمابیش عمومیت داشت .

نتیجه گیری

شکل گیری و روند این مقاله، گامی مختصر در جهت شناخت و ارزیابی هنر تزیین  نسخ دست نویس در ادیان اسلام و مسیحیت بود که با تمرکز بر تذهیب و تزیین صفحا ت داخلی قرآن های قرون اولیه و انجیل های دوره ی همزما ن آن در اروپا به انجام رسید.

در مقایسه تطبیقی این دو شیوه کتاب آرایی، وجوه افتراق و اشتراک بین آنها قابل تشخیص است. تشابه در این دو گونه، موارد کلی نظیر کاربرد تزیین، تفصیل بیشتر تزیینات در عناوین و صفحات اغازین نسبت به بقیه صفحا ت، انتخا ب قطع عمودی، استفا ده از طلا و برخی موارد کم اهمیت تر را در بر می گیرد.

اما وجوه افتراق آنها، مانند تفاوت بنیانی کیفیت نقوش و تزیینا ت در آنها ، تفاوت در شیوه ی به کارگیری طلا و رنگ ها  و اختلاف در نوع صفحات تزیین شده و کثرت آنها و برخی موارد جزئی تر قابل تشخیص می باشد.

آن چه که از بررسی این وجوه حاصل می شود، بیانگر آن است که علی رقم ارتباط سیاسی، تجاری و فرهنگی میا ن این دو بخش مهم از دنیای مسیحیت و اسلام و امکان وام گیری هنری آنها  از یکدیگر در دوره ی مورد نظر، نقش باور های مذهبی و اعتقادات ایدئولوژیک  و سنت های هنری آن سرزمین ها، بارزتر و اساسی تر بوده و در شکل گیری تزئینات نسخ خطی انجیل و قرآن نقش مهم تری را ایفا کرده است. در این میان هرچند ممکن است که مسلمانان از سنت تزیین انجیل در مراحل ابتدایی برای شروع تذهیب قرآن الهام گرفته باشند، اما سیر تطور و تغییر این هنر، ماهیت تجربی مستقلی را نشان می دهد. در مقابل شواهد بسیاری نیز از تاثیر گذاری هنر تزیینی مسلمانان بر هنر مسیحی در این دوره وجود دارد. اما در زمینه ی هنر تزیین کتاب مقدس، محدود و اندک است، این استفاده در مقابل اوج و شکوه تزیینات  تجریدی در کتاب آرایی اسلامی-ایرانی و  تعالی  آن در بخش غیر تصویری، رنگ و نمای چندانی ندارد.

علاوه براین با مطا لعه و بررسی این نمونه ها به این نکته دست می یابیم که همواره  محتوا و مضمون اثر، سیر تزئینات را هدایت کرده است و تاثیر گذاری اعتقادات مذهبی و سنت های هنری  مناطق مورد نظر بسیار موثر تر از روابط  متقابل  این دو شیوه بوده است. همچنین شرایط وجود رابطه ی متقابل میان این دو  پدیده ی هنری  کا ملاً وجود داشته است، اما در زمینه ی تاثیر گذاری وجوه افتراق چشم گیر ترند. در این میان شاید بتوان گفت که تاثیر پذیری تزیینات قرآن از تزئینات انجیل، به دلیل  مصور بودن و شرایط خا ص اعتقادی اسلام به حداقل می رسد. لیکن آثار و نمونه هایی از تاثیر و الهام  نقوش تذهیب، خصوصاً اسلیمی در این دوره  در تزئینا ت انجیل مشاهده می گردد. ساختار فیزیکی متون نیز اعم از عنا وین، ستون بندی، فصل ها و اجزاء نقش مهمی در طراحی نقوش تزئینی و تذهیب برای هما هنگی مناسب  با متن داشته است. این مسا له به خصوص در تنوع تزئینا ت قرآن به چشم می خورد.

سیر تذهیب و تزیین در کتب آسمانی(1)

مطالعه و پژوهش در تذهیب و تزیین  کتب آسمانی در ارتباط با باورهای مذهبی و تقدیس و اهمیت اعتقادی این کتب دقت و توجه بیشتری را می طلبد. بررسی وجوه اشتراک و افتراق در شیوه کتاب آرایی ادیان اسلامی و مسیحی که چالش های بسیاری را با هم داشته اند دراین مقاله مورد نظر بوده است. از عناصر تذهیبی که در قرآن های دوره مورد بحث، استفاده گردیده می توان به نگاره های گل آذین ، فرم های حلقوی هندسی، جدول بندی های دقیق، ترنج ها و شمسه ها ی کوچک حاشیه اشاره نمود و همچنین  استفاده از حروف سر آغاز منقوش  یا مصور در هم بافته شده، خطوط نواری  به هم پیچیده  و اندام وار ، کاربرد های رنگ های درخشان و علاقه به ریزه کاری و تزیین، ازجمله ویژگی هایی است که در آراستن انجیل های این دوره از آن استفاده شده است.

پژوهش درباره نوع تزیین صفحات اصلی اعم از تذهیب یا تصویرگری در قرآن و انجیل، کتب آسمانی دو دین بزرگ جهان در مقطع زمانی قرون اول تا ششم/ششم تا دوازدهم ایران و اروپا موضوع این مقاله می باشد.

از جمله وقایع مهم تاریخ، ظهور ادیان الهی اسلام و مسیحیت است که هر یک از این ادیان، منشا ء تحولات بسیاری در زندگی بشر گشته اند. 

نتایج این تاثیر گذاری در شکل گیری و فراز و نشیب بسیاری از هنر ها مشهود است. حمایت معنوی دین و یا تحریم شرعی از مهم ترین عوامل شکوفایی و یا عدم اقبال و پیشرفت هنر در مسیر تاریخ بوده و نمونه های فراوانی برای اثبات این مدعا وجود دارد.

هنر کتاب آرائی  به مجموعه هنر هایی اطلاق می شود که در ساخت،تزیین و تهیه نسخ خطی به کار می رود . این هنر ها شامل رشته های اصلی مانند:خوشنویسی،تذهیب،نگار گری و شاخه های فرعی دیگر نظیر کاغذ سازی، جدول کشی، افشان گری و غیره است. بسیاری از محققین آنها را تحت عنوان  هنر ها ی کتاب تقسیم بندی می کنند .

تزیین و تذهیب  از مهمترین شاخه های هنر کتاب  آرایی است که نسبت  به خوشنویسی مطالعات  کمتری  برای شناخت آن صورت گرفته است .

کتاب آرایی در شش قرن اول هجری شاهد تحولات  و تغییرات  بسیاری است و به عنوان دوره ی تا ثیر گذاری در روند شکل گیری تزیینات کتب  و نسخه برداری آنها در دوره ایلخانی و بعد از آن محسوب میشود. دوره ی پیش از گوتیک در هنر مسیحیت ، به همین لحاظ  قابل توجه است. در این دوره است که بذرهای کتاب آرایی مسیحی تحت حمایت نهاد مذهبی حاکم، یعنی کلیسا، پرورش می یابد تا در دوره های پس از آن شکوفا شود.

هنر تذهیب در قرآن های اولیه

نقوش تذهیب که جهت تزیین آثار هنری  به کار گرفته شده است  یکی از کهن ترین و در عین حال لطیف ترین شیوه های تزیینی در هنر شرق به ویژه هنر ایرانی است .این هنر اصیل و کهن با جان  هنرمند سر و کار دارد و ساقه های آن همان احساس و نمود حسی هنرمندان است. نقوش آن تماماً انتزاعی و جدا از خاک اند. البته با پیوندی ظریف با طبیعت ، و پهنه ی این نقوش جولانگاه رنگهای درخشا ن نمادینی می گردد که زاینده ی جان و جهان بینی هنرمند است .

اوج این هنر را می توان در تاریخ هنر اسلامی ایران جستجو کرد . در واقع با بررسی آثار تذهیب شده سایر ممالک اسلامی می توان پی به تاثیر پذیری شدید آنان از شیوه ی تذهیب ایرانی برد. 

اما یکی از بیشترین کاربرد های هنر تذهیب در کتاب آرایی است. پس از ظهور اسلام و صدور آن به کشورها یی چون ایران عمده ترین  و مهمترین کتابی که مورد توجه واقع گردید کتاب خدا، قرآن کریم بود. 

این کتاب علاوه بر آنکه حامل دستورات الهی در رابطه با زندگی مادی و معنوی مسلمانان است، از سویی عامل وحدت بخش میان مسلمانان و در نتیجه ممالک مسلمان بود و توجه به آن وظیفه ی هر هنرمندی بود سفا ل گران و کاشی سازان  آیات آن را بر روی ظروف و کتیبه ها می نوشتند، فلز کاران آن را بر اشیاء و ظروف فلزی نقر می کردند و بالاخره خوشنویسان مسلمان آن را بر روی پوست و کاغذ های اولیه می نگاشتند.

اکثر محققان و کارشناسان هنری دوران اسلامی عقیده دارند که در قرون اولیه اسلام، مُذَهِّب و خوشنویس  یک نفر بوده اند. خوشنویس پس از امر کتابت خود شخصاً به امر تذهیب و آرایش (هر چند مختصر) قرآن دست نویس خود می پرداخته است. در قرون بعد با اضافه شدن نقوش متنوع تر و پیچیده تر و استفاده از روش های فنی گسترده تر هنر تذهیب رو به رشد نهاد و در هر دوره ای نقش و فن جدیدی به این هنر افزوده گشت.

طرح های تذهیب با رنگ های نمادین و خاصی که ریشه در جهانگردی ویژه و کهن دارد، رنگ آمیزی می شده است. در واقع ما در بیشتر تذهیب ها به سه رنگ نقره ای، طلایی و لاجوردی بر می خوریم. این سه رنگ در کیمیاگری اسلامی نقش ویژه و بسزایی را ایفا می کنند. شاید بتوان گفت این سه رنگ در تفکر و زیبایی شناختی اسلامی ایرانی به تعادلی می رسند که در سایر نمونه های هنری مشابه دیگر اقوام نشانی از آن یافت نمی شود. در واقع از طلا و نقره صرفاً  به جهت  زیباتر ساختن و گران بها تر کردن اثر استفاده نمی شده است. بلکه این رنگها می توانند نمودی از تفکر کیمیاگری باشند. 

حقیقتا در طول تاریخ مسیحیت جدا کردن آموزه های ادبی و آموزه های تصویری از همدیگر کار آسانی نیست و بسیاری از اوقات ما غلبه را با آموزه های تصویری می بینیم . همین مورد با آغازو گسترش یافتن دین اسلام شروع می شود .

قرآن مجید تماماً وحی پروردگار است بر رسول بزرگوارش . این را به معنا عرض می کنم که چنین نزول وحی مستقیمی در سراسر  یهودیت و در سراسر مسیحیت بسیار اندک و انگشت شمار است . پس در اینجاست که کلمه اهمیت بسیار زیادی پیدا می کند . مهمترین اهمیتش در این است که وظیفه هنرمند  در قبال این کلمه سنگین تر ، گسترده تر و جذاب تر می شود و در اسلام این مسئله اهمیت ویژه ای پیدا می کند به دلیل مستقیم بودن وحی الهی و کلام خداوند و نقش بستن مستقیمش به وسیله خوشنویسان بزرگ – خوشنویسانی که تمامی جان و نیرو و معنا و طاقت خودشان را می گذاشتند تا کلام خدا به زیبا ترین وجه آراسته نمایند – در چنین موقعیتی است که برای هنرمندان امر واجبی بوده که نه تنها تمامی سعی خودشان را از راه خوشنویسی در صفحات نفیس قرآن های خطی به کار ببرند بلکه ازعناصر و عوامل دیگری هم استفاده می کردند .

بدین ترتیب هر صفحه نفیس قرآنی که از قرن سوم هجری قمری به بعد نگاشته شد، تبدیل به یک اثر هنری مجرد گردید  ، به یک اثر هنری کامل و نو . تذهیب ها ، سرسوره ها ، سرلوح ها و هر بخشی ، در نهایت  موجب قدرت و ظرافت و تعا لی کار شد .

اما باز این چنین نماند و ما شاهد این شدیم که داستان ها ، روایت ها و قصه ها هم تصویر شدند مخصوصا از قرن هفتم هجری قمری به بعد – و این زمانی بود که نقاشی وسعت و گسترش بیشتری پیدا کرد .

 در قرن نهم هجری قمری ما نمونه ی درخشانی مانند معراج نامه را داریم ، کتاب نفیسی که در هرات، احتمالا در اواخر قرن نهم ، نقاشی شده و کار هنرمند یا هنرمندانش امضاء ندارد . حتی  تاریخ  قطعی هم ندارد . به خطوط عربی و اویغوری نوشته شده است . ( خط اویغوری مخصوص ترک هایی بود که از مغولستان در موج های پیاپی به این سو آمده بودند ) و با نقاشی های بسیار نفیسی که حد اعلای تخیل هنرمندش را نشان می دهد .

این سعی ادامه پیدا می کند. تصاویری که در حقیقت بطور غیر مستقیم ، آموزه های دینی هستند در طول دوره صفویه ، یعنی در طول قرن های دهم و یازدهم هجری قمری تداوم می یابند . اولین شمایل ها در این دوره ها است که شکل می گیرد و بعدها، این آموزه ها مستقیم تر می شوند زمانی که پرده هایی که در میدان ها گشوده می شوند . پرده های نقاشی شده ، می بینیم در این پرده های تقسیم بندی شده ، و در هر تکه ای ، بخشی از داستان باز گو می شود .

به این ترتیب می بینیم هنرمند مانند یک آموزگار برای کسانی که شاید در آن لحظه چیزی را نمی خوانند و یا چیزی را نمی شنوند ، کل صحنه و کل قصه را باز گو می کند .

هنرمند در تمام طول تاریخ واسطه میان معنا و مردم بوده این معنا در بسیاری اوقات از پیش به او به ارث رسیده و او با اصلاح یا تغییری، آن معنا را منتقل کرده .

یک هنرمند با مردم کار می کند ، مخاطبه او با مردم است و اگر روایتی را با مختصری دستکاری ،بازسازی می کند به خاطر تغییر در نیازها و سوالات مردم است و بهمین دلیل است که شما در تصویر گری متون دینی تغییرات عمده ای را در طول 800 سال گذشته می بینید .

وظیفه هنرمند بدین ترتیب وظیفه شاقی است . آرزوها و سوال ها و مجهولات مردم را باید به طریقی پاسخ دهد و با حضور مستمر معنا را در خود حمل کند و بتواند حل کند .

هنر پاسخ را همیشه به صورتی غیر مستقیم و ماندگار و به صورتی که لایه لایه برای اهل معنا قابل درک باشد مطرح می کند . اگر هنر در گذشته این کار را کرده مفهومش این است که در حال حاضر هم همین کار را می کند و پس از این هم به سعی خودش ادامه خواهد داد .

پیشینه هنرهای تجسمی در عرصه دین(1)

در حقیقت با آغاز ولادت بشر جستجو و سوال او درباره چرائی هر چیزی که مجهول و مبهم بود و او در حقیقت سعی می کرد به نحوی خودش را در این ظلمات بی حد و حصر راه ببرد و مشعلی پیش روی خود قرار دهد شروع شد و همه ی این سوالها آرام آرام به وسیله جستجویی که آغاز گر معنای بشر بود مطرح شد .

آئین های اولیه ، مذاهب یا ادیان اولیه فراخور سعی انسانی که راه به جایی نمی برد به نحوی سعی کردند پاسخ هایی برای سوالات پیاپی و طولانی و دائما در حال تغییر و تحول او بیابند . این سعی در تمدن هایی مانند مصر باستان و تمدن بین النهرین و جاهای دیگر ، شکل هایی نسبتا معنا شده و سامان یافته پیدا کرد . تصور مبهم ، مجهول و جعلی نیروهایی را در قامت بت ها و خدایان و موجودات فرا بشری ظاهر و خلاصه می شدند، پاسخی بود در جا، اما بسیار ناپایدار . تمامی این پاسخ های نادرست به وسیله هنر و هنرمندان که یکی از ارکان آن بودند – و ادبیات رکن دیگرش بود – شروع کرد  به ظاهر شدن .

سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که هنر چگونه معنا می شود و آموزه های دینی را به نمایش می گذارد ؟ این نمایش دادن ، بخشی از توظفی. است که از دیر باز به عهده هنر و هنرمند بوده . برابر اعتقاد مصریان قدیم، انسان فانی است و به محض اینکه در می گذرد آن همزاد ، بی جا و بی صاحب می ماند تا زمان  مراسم و مناسکی که در روز رستاخیز به اعتقاد مصریان باستان باید انجام می شد . هنرمندان مصری مجموعه این مراسم و مناسک را برروی طومارهایی نقاشی می کردند و همراه متوفی در تابوت او قرار می دادند .

اما نوشته به تنهایی قادر نبوده که ظاهر این معنا را منتشر کند . نوشته را کسانی می توانستند بخوانند که باسواد بودند و تعداد باسوادها در جهان قدیم بسیار اندک بود . اینجاست که تصویر و تصویرگری به کمک روشن تر کردن و تثبیت و تبیین یک معنا بر می آید. این را فقط ما در بین النهرین باستان یا در مصر یا در یونان نمی بینیم ، بعد ها با آغاز مسیحیت این را در آئین مسیحیت می بینیم که چگونه در نقش برجسته های سردر کاتدرال ها و کلیساها یا در جاهای دیگر هنرمندان شرح زندگانی و مصائب و حوادث و وقایع زندگی حضرت مسیح و حواریون ، قدسیان و دیگران را تصویر می کنند.

اگر عنوان این بحث آموزه های دینی است، این واضح ترین و روشن ترین نحوه آموختن است  طوری که حتی بدون هیچ شرح و تفسیری قادر است همه آن روایت های مکتوب را بطور بصری بازگو نماید.

در جهان رومی، در جهان یونانی و بعدا در جهان مسیحی این کار به صورتی بسیار رایج در می آید . شاید اگر استثنایی در این میان باید قایل شد ، در امر ارتباط هنرهای تجسمی و تصویری با دین یهود است . این ارتباط از آغاز چندان ارتباط عمیق و همراهی نبوده ، بعدها هم به همین شکل ادامه پیدا می کند و مخصوصا بعد از پراکندگی یهودیان و با اینکه از هنر و فرهنگ جاهایی که در آن جا زندگی می کردند بهره مند می شوند ، اما همچنان این فاصله حداقل تا قرن نوزدهم باقی می ماند . اما در مسیحیت این چنین نبوده است . مسیحیت با شدت و با وسعت بسیار به هنرهای تجسمی و تصویری به عنوان ابزار آموزشی خود روی می آورد و اغلب هنرمندان بزرگ که از قرن پنجم میلادی شروع می کنند  به تصویرگری برای کتاب مقدس و بعد از آن هم در تابلوهای مختلف ، ارادت و ایمان قلبی خودشان را از راه بازگویی قصه های مسیحیت می آورند . ما با خیل عظیمی از آثار هنری روبرو هستیم که بدون نیاز به کتابت یا مکتوب شدن قادر هستند که بسیاری از قصه های دینی را باز گو کنند.

 ادامه دارد...

نور و سیر به باطن

بدین معنی هنرمند همه‌ی موجودات را چون مظهری از اسما الله می‌بیند و بر این اساس اثر هنری او به مثابه‌ی محاكات و ابداع تجلیات و صورت‌ها و عكس‌های متجلی اسماالله است. 

هر نقش و نگاری كه مرا در نظر آید / حسنی و جمالی و جلالی بنماید 

جهان در تفكر اسلامی جلوه و مشكات انوار الهی است و حاصل فیض مقدس نقاش ازلی، و هر ذره‌ای و هر موجودی از موجودات جهان و هر نقش و نگاری مظهر اسمی از اسما الهیه است. و در میان موجودات، انسان مظهر جمیع اسما و صفات و گزیده عالم است. 

هنرمند در پرتو چنین تفكری، در مقام انسانی است كه به صورت و دیدار و حقیقت اشیا در ورای عوارض و ظواهر می‌پردازد. او صنعتگری است كه هم عابد است و هم زایر؛ او چون هنرمند طاغوتی با خیالاتی كه مظهر قهر و سخط الهی است، سر و كار ندارد. وجودی كه با اثر این هنرمند ابداع می‌شود، نه آن وجود طاغوتی هنر اساطیری و خدایان میتولوژی است و نه حتی خدای قهر و سخط یهودیان یعنی "یهوه" بلكه وجود مطلق و متعالی حق عز شانه و اسماالله الحسنی است كه با این هنر به ظهور می‌رسد. از اینجا صورت خیالی هنر اسلامی متكفل محاكات و ابداع نور جمال ازلی حق تعالی است؛ نوری كه جهان در آن آشكار می‌شود و حسن و جمال او را چون آیینه جلوه می‌دهد. در حقیقت بود این جهانی، رجوع به این حسن و جمال علوی دارد و عالم فانی در حد ذات خویش، نمودی و خیالی بیش نیست: 

هستی عالم نمودی بیش نیست / سر او جز در درون خویش نیست 

در نظر هنرمند مسلمان به قول "غزالی": عالم علوی حسن و جمال است و اصل حسن و جمال تناسب و هر چه تناسب است، نمودگاری است از جمال آن عالم، چه هر جمال و حسن و تناسب كه در این عالم محسوس است همه ثمرات جمال و حسن آن عالم است. پس آواز خوش موزون و صورت زیبای متناسب هم شباهتی دارد از عجایب آن عالم. 

پس او مجاز را واسطه حقیقت می‌بیند و فانی را مظهر باقی، به عبارتی، او هرگز به جهان فانی التفات ندارد، بلكه رخ اوست كه این جهان را برایش خوش می‌آراید: 

مرا به كار جهان هرگز التفات نبود / رخ تو در نظر من چنین خوشش آراست 

او با رخ حق و جلوه رخ حق در مجالی و مظاهر اعیان ثابته كه عكس تابش حق‌اند و دیدار وجه الهی سر و كار پیدا می‌كند. در این مرتبه، صورت خیالی برای هنرمند مشاهده و مكاشفه شاهد غیبی و واسطه‌ی تقرب و حضور به اسم اعظم الهی و انس به حق تعالی است. بدین اعتبار او "لسان الغیب" و ترجمان الاسرار الهی می‌گردد و قطع تعلق از ماسوی الله پیدا می‌كند و به مقام و منزل حقیقی یعنی توحیدی، كه مقام و منزل محمود انسانی است سیر می‌ كند. هنرمند با سیر و سلوك معنوی خویش باید از جهان ظاهری كه خیال اندر خیال و نمود بی‌بود و ظلال و سایه عكس است، بگذرد و به ذی عكس و ذی ظل برود و قرب بی‌واسطه به خدا پیدا كند. 

به هر تقدیر جلوه‌گا ه حقیقت در هنر، همچون تفكر اسلامی، عالم غیب و حق است. به عبارت دیگر، حقیقت از عالم غیب برای هنرمند متجلی است و به همین جهت، هنر اسلامی را عاری از خاصیت مادی طبیعت می‌كند. او در نقوش قالی، كاشی، تذهیب، و حتی نقاشی، كه به نحوی به جهت جاذبه خاص خود مانع حضور و قرب است، نمایش عالم ملكوت و مثال را كه عاری از خصوصیات زمان و مكان و فضای طبیعی است می‌بیند. 

در این نمایش كوششی برای تجسم بعد سوم و پرسپكتیو دید انسانی نیست. تكرار مضامین و صورت‌ها، همان كوشش دائمی برای رفتن به اصل و مبدا است. هنرمند در این مضامین از الگویی ازلی نه از صور محسوس بهره می‌جوید، به نحوی كه گویا صور خیالی او به صور مثالی عالم ملكوت می‌پیوندد. 

هنرمند دینی در نهایت سیر باطنی خویش به آنجا می‌رسد كه چشم و گوش قلب او باز می‌شود و به نهایت بیداری و اخلاص می‌رسد، از ظاهر كنده می‌شود و فراتر از نگاه عامه می‌رود. پراكندگی دل‌ها و پرگویی جای خویش را به جمعیت خاطر و دل آگاهی می‌دهد. لولا تمزع قلوبكم و تزیدكم فی‌الحدیث. سمعتم ما اسمع: اگر پراكندگی دل‌ها و پرگویی شما نبود، بی‌گمان آنچه را من می‌شنوم شما نیز می‌شنیدید در این حال كندگی "قلب" مومن عرش رحمان می‌شود: قلب المومن عرش‌الرحمن

هنر تجریدی و روحانی

از ممیزات هنرهای تجسمی جهان اسلامی، كاهش تعینات و تشخصاتی است كه هنر مسیحی براساس آن تكوین یافته است. در این مقاله می توانید با آرای هنرشناس شاخص جهان درباره هنر تجریدی و صورت گریز اسلامی آشنا شوید.

اساس هنر مسیحی، تذكر خداوند بر روی زمین است و به عبارتی تجسم لاهوت در ناسوت، از اینجا تمام هم هنر مسیحی در تاكید بر صورت مسیح(ع) و مریم (س) كه مظهر این تجسم‌اند، تمامیت می‌یابد. 

"ارنست كونك" هنرشناس غربی درباره‌ی این ممیزه‌ چنین می‌گوید: 

تقوایی هراس آلود مانع گردید كه علاقه به واقعیات و گرایش به سوی كثرات بتواند موانع را از پیش پا بر دارد، و این موضوع باعث به كار بردن طرح‌هایی تزیینی گردید كه خود ملهم از واقعیت بود. مخالفت با گروندگان به سوی طبیعت آن‌چنان در طبع فرد فرد مسلمانان رسوخ كرده بود كه حتی بدون تذكرات موكد پیامبر (ص) هم می‌توانست پابرجا بماند. به این علت فعالیت استادان هنر اسلامی فقط محدود به كارهای معماری و صنایع مستظرفه می‌شود و به علت فقدان نقاشی و مجسمه سازی آن طور كه در مراحل اولیه هنر اروپایی قرار گرفته بود، مورد توجه نشد، یعنی صنایع مستظرفه پیشاپیش از نقشی كه در راه خدمت به عهده داشت، بیرون كشیده شده، و از نظر ظرافت تكنیكی و فرم در جهت درخشانی پیش می‌رفت. 

به اصطلاح صحیح‌تر "تقوایی هراس آلود و مهیب و خوفناك" همان خوف اجلال است كه مبنای تقوی و ورع الهی است و در برابر عظمت و جلال الهی كه اسقاط اضافات از آدمی می‌كند، هرگونه تشبیه و خیال و ابداع تصویر برای خداوند و كروبیان و اولیا و انبیا را از آدمی دور می‌سازد. 

دوری از طبیعت محسوس و رفتن به جهانی ورای آن با صور تمثیلی از اشكال هندسی نباتی و اسلیمی و ختایی و گره‌ها به وضوح به چشم می‌آید. وجود مرغان و حیوانات اساطیری بر این حالت ماوراء طبیعی در نقوش افزوده است. وجود چنین تزییناتی با دیگر عناصر از نور و حجم و صورت، فضایی روحانی به هنر اسلامی می‌بخشد. این ممیزه و مبنای تجسمی فوق مادی، در حقیقت گاهی از صور خیالی قصص اسلامی به نقوش تسری پیدا می‌كند. این صور كه وصف عالم و آ‌دم و مبدا عالم و آدم می‌كنند، در قلمرو هنر اسلامی در آغاز در شعر و حكایات جلوه‌گر شده است وحتی مشركان، قرآن را در زمره‌ی اشعار و پیامبر را شاعری از شاعران می‌انگاشتند. 

جهان تجسمی در عالم اسلامی، تصویری از بسط یك نقطه است. حركت حجم از سه خط تكوین پیدا كرده است كه هر سه از یك نقطه‌ی مشخص مركز آغاز شده و این اساس تعین گریزی و تجرید است. این مفهوم را می‌توان در شعر حكیم "نظامی" استنباط كرد. 

از آن نقطه كه خطش مختلف بود/ نخستین جنبشی كامد الف بود 

بدان خط چون اگر خط بست پرگار / بسیطی زآن دویی آمد پدیدار 

سه خط چون كرد بر مركز محیطی / به جسم آماده شد شكل بسیطی 

خط است آنكه بسیطی آنگاه اجسام / كه ابعاد ثلاثش كرده اندام 

توان دانست عالم را به غایت / به این ترتیب ز اول تا نهایت