مساجد به دلیل داشتن کاربردهای مختلف از دیرباز در زندگی مسلمانان نقش محوری داشته و زیربنای شکل‌گیری تمدن اسلامی محسوب می‌شوند،نقش مساجد در تجمع مردم، برگزاری برنامه‌های مختلف مذهبی و سیاسی، برگزاری نمازهای مختلف موجب شده تا همواره مساجد مورد توجه مردم بوده و سیاسیون و دولت‌ها نیز از کاربری‌های آن نهایت استفاده را داشته باشند.
در ایران همزمان با ورود اسلام مساجد شکل گرفتند و پس از آن یکی از نهادهای تأثیرگذار در زندگی مردم ایران بوده‌اند، در شکل‌گیری نهضت‌های سیاسی ـ اجتماعی در ایران از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند و بسیاری از قیام‌های مردمی از مسجد برخواسته است تا جاییکه مهم‌رین تکیه‌گاه مردم در دوران مبارزه علیه رژیم پهلوی بوده و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی نیز کارکردهای مختلف مساجد گسترش یافته و امروز هم برنامه‌های مختلفی در مساجد برگزار می‌شود، در این میان نقش مساجد تاریخی بر شکوه برنامه‌ها می‌افزاید و نقش آنها ضرورت توجه به آنها را دوچندان می‌کند.
در استان زنجان نیز مساجد تاریخی و بزرگی وجود دارد که هر کدام نقش تاثیرگذاری در روند رو به رشد زنجان داشته و یادآور حماسه‌ها و مبارزات و برنامه‌های مختلف سیاسی و اجتماعی است،در حال حاضر یک هزار 500 مسجد در مناطق مختلف استان زنجان فعالیت می‌کنند که برخی از آنها دارای قدمت تاریخی بوده و دارای جایگاه ویژه‌ای به ویژه در بحث گردشگری دارند، آشنایی با این مسجد خالی از لطف نبوده و می‌تواند به معرفی مساجد شهر زنجان کمک کند.
* مسجد میرزایی قدیمی‌ترین بنای مذهبی زنجان
مسجد میرزایی یکی دیگر از مساجد شهر زنجان است که همواره بر سر زبان‌ها بوده و بسیاری از آدرس‌های شهر زنجان به این مسجد ختم می‌شود، اگر چه مردم آشنایی زیادی با این مسجد ندارند ما بازاریان زنجانی به خوبی با آن آشنا بوده و حرمت آن را نگه می‌دارند.
این بنا در مجموعه بازار پایین واقع شده و قدیمی‌ترین بنای مذهبی ساخته شده در سطح شهر زنجان محسوب می‌شود،این بنا مربوط به اوایل دوره صفویه است و هنوز هم مورد استفاده مردم قرار می‌گیرد.
این مسجد شامل صحن مرکزی مسجد و دو شبستان با حیاط است و در اطراف صحن مرکزی این مسجد حجره‌ها و ایوان‌های چهار گانه‌ای وجود دارد و با استفاده از طاق‌های نوع کلیل ساخته شده است.
شبستان مسجد میرزائی به دو قسمت مردانه و زنانه تقسیم شده و حد فاصل آن را پنجره‌های موسوم به ارسی دیده می‌شود، شبستان مردانه از هشت واحد طاق و تویزه تشکیل شده و یک ردیف ستون سنگی، قسمتی از سنگینی سقف را تحمل می‌کند.
گفته می‌شود، پس از یورش تیمور در سال 872 هجری‌قمری و ویرانی‌های به بار آمده این مسجد نخستین مسجدی است که در شهر زنجان ساخته شده است.
این مسجد به دلیل داشتن چهار محراب به مسجد چهار محرابه معروف است.
* مسجد و مدرسه ملا با حجره‌های دو طبقه
بازار زنجان دارای مسجد بسیاری است که هر کدام باید مورد توجه ویژه قرار گیرد، هر یک از این مساجد دارای کاربری‌های مختلف و زیبایی‌های خاص هستند، مسجد و مدرسه دوطبقه ملا در راسته بازار حلاج‌ها واقع شده و در سال 1256 هجری‌قمری ساخته شده است.
بنای مسجد دارای صحنی در میان شبستان و حجره‌های دو طبقه در اطراف آن است.
* قبله مسجد یری بالا صحیح‌ترین قبله است
محله یری بالای زنجان دارای مسجدی به همین نام است که معماری بسیار زیبای نمای داخلی به خوبی قابل مشاهده است، این مسجد در بافت قدیم شهر زنجان در سال 1319 هجری قمری توسط مرحوم شیخ حسین جوقینی سجاسی معروف به شهید ساخته شده است.
این مسجد مطابق الگوی معمول در ساخت مساجد این استان به سبک چهل ستونی بنا شده است، در میان سرای این مسجد آب انباری وجود دارد که نوع ساخته شدن این بنا نیز به سبک خود مسجد ساخته شده است.
مسجد یری بالا دارای دو صحن و شبستان بوده که شبستان مرکزی آن دارای نمای آجر کاری است، طاق‌ها و تویزه‌ها و قوس‌های این شبستان به صورت هلالی بر روی ستون‌های یکپارچه سنگی استوار شده است.
ستون‌های مقرنسی شکل این مسجد تداعی‌گر مسجد وکیل شیراز است،منحصر به فردی این مسجد جهت صحیح قبله آن است که توسط مرحوم شیخ ابراهیم حکمی ساخته شده و بر اساس مطالعاتی که توسط مهندسین آلمانی به سال 1312 هجری شمسی انجام شده است،این بنا مربوط به دوره قاجار است.
* مسجد ولیعصر (عج ) تنها مسجد گسترش یافته زنجان
در راسته صندوق‌سازان بازار زنجانی مسجد ولیعصر(عج) توسط حاجی پیر ولی ساخته شده و فردی به نام ملا محمدعلی حجت زنجانی معروف معروف به بابی آن را تعمیر کرده است.
بنای اولیه این مسجد در دوره زندیه ساخته شده و در دوره ناصرالدین شاه قاجار این مسجد در اختیار ملا محمدعلی حجت زنجانی قرار گرفته است و به همین علت این مسجد در میان مردم به مسجد بابیها معروف است.
مسجد و مدرسه ولیعصر (عج) به جز شبستان زنان دارای سه صحن و شبستان اصلی است که با فاصله زمانی مختلف ساخته شده، این شبستان‌ها با طاق ضربی بر روی ستون‌های آجری و قطوری استوار شده و قدیمی‌ترین صحن این مسجد به عنوان نخستین سازه آن به روزگار آل زندیه باز می‌گردد، که از سطح محیط و فضای پیرامون پایین‌تر است و کالبد اصلی در حال حاضر بر فراز این صحن قرار گرفته است.
* مسجد دمیریه، تکیه عباسیه
مسجد دمیریه یا دمیرلو در محله قدیمی موسوم به توپاغاجی قرار گرفته است، این تکیه به نام تکیه عباسیه معروف است و مردم بیشتر به این نام این مسجد را می‌شناسند.
مسجد دمیریه از سطح معبر عمومی پایین‌تر است و فاقد صحن و میان سرا و دیگر اجزای معماری رایج در ساخت مساجد و بناهای مذهبی است، از این مسجد بیشتر به عنوان تکیه یاد می‌شود و مراسم‌های مختلف مذهبی در این تکیه برگزار می‌شود.
شبستان اصلی مسجد دمیریه دارای هفت ستون آجری که طاق و قوس‌های هلالی آن به زیباترین شکلی به روش آجرچینی و تکنیک پتگین تزئین شده و از این نظر در میان مساجد تاریخی شهر زنجان بی‌نظیر و منحصر به فرد است و به نظر می‌رسد در سال 1308 و در دوره قاجاریه ساخته شده است.
* مسجد عباسقلی خان با سبک چهل ستونی
مسجد عباسقلی خان یکی دیگر از مساجد معروف شهر زنجان است که برنامه‌های ماه رمضان به ویژه شب‌های قدر این مسجد زبانزد خاص و عام است و بسیاری از مردم زنجان تلاش می‌کنند در شب‌های احیا در این مسجد حضور یابند.
این مسجد در محله قدیمی عباسقلی‌خان واقع در بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است و دارای دو صحن و شبستان زیبا است که طاق و تویزه‌های هلالی و زیبایی بر روی ستون‌های مدوری استوار شده است.
تزئینات این مسجد آجر کاشی بر روی بدنه طاق‌ها و همچنین محراب که با کاشی‌کاری زیبا با طرح‌های متنوع جلوه و زیبایی خاصی دارد.
* مسجد شیخ علی با ذکر یا الله
مسجد شیخ علی در بافت قدیم و تاریخی شهر زنجان
مسجد شیخ علی از جمله مساجدی است که در مجموعه بازار شهر زنجان، بازار پایین در بافت قدیم و تاریخی شهر قرار گرفته، مطابق وقفنامه آن در سال 1316 هجری توسط حاج شیخ علی خلف مرحوم حاج محمد جعفر زنجانی ساخته شده است.
مسجد شیخلی در نمای بیرونی دارای تزئینات بدیع آجر کاری به سبک قاجاری است در این دوران تزئینات آجری در نمای خارجی است.
در داخل این مسجد کتیبه‌ای وجود دارد که روی آن سوره کوثر و کافرون به خط ثلث نوشته شده و در بدنه شمالی دیوار این مسجد ذکر یا الله نوشته شده است.
این مسجد اسم‌های مختلفی از جمله مسجد حاج شیخ‌علی، مسجد حاج لطف‌الله و مسجد مسگران است،امروز هم مردم زنجان از این مسجد استفاده می‌کنند.
شهر زنجان دارای تاریخچه‌ای به عظمت خود زنجان است که مساجد آن نیز دارای تاریخچه‌ای طولانی و پر رونق هستند که در این مجال کم معرفی همه ظرفیت‌های مساجد زنجان امکانپذیر نیست.
