حسابرسی قیامت روی همین زمین

مقدمه

آنچه بین اندیشمندان دینی مشهور است، با توجه به ظاهر برخی از آیات و روایات، حسابرسی انسان‌‌ها در قیامت در همین دنیا بر پا می‌شود. اما زمینی که محاکمه و حسابرسی بر روی آن انجام می‌شود، مانند زمین امروزی که ما می‌بینیم و بر روی آن زندگی می‌کنیم نیست، بلکه این زمین تغییر کرده و تبدیل به زمین دیگری می‌شود. اما این تبدیل و تغییر چگونه است و زمین و آسمان دنیا چگونه تغییر می‌کند و به چه چیزی تبدیل می‌شود با توجه به اختلاف روایات، بین علما و مفسران نیز اختلاف دیدگاه وجود دارد. با دقت در آیاتى که پیرامون تبدیل آسمان‌ها و زمین بحث مى‏کند، این معنا فهمیده می‌شود که این مسئله در عظمت و بزرگی به گونه‌ای است که در تصور نمی‌گنجد، هر چه در آن باره فکر کنیم باز آنچه را که هست تصور نکرده‏ایم.

در این مقاله به دو سوال درباره قیامت به اجمال پاسخ می گوییم:

1ـ چگونه اعضای مادی در قیامت شعور پیدا می‌کنند؟

در مورد چگونگی قیامت، نظریه صحیح و مورد اتفاق همه‌ی علمای شیعه این است که معاد هم جسمانی است و هم روحانی. اما در مورد کیفیت جسم در آخرت مقداری اختلاف است. برخی از اندیشمندان بر این باورند که بدن محشور در قیامت عین همین بدن مادی است؛ اما عده‌ای دیگر معتقدند عین این بدن نیست، بلکه مثل آن است.

در هر صورت در پاسخ به این سۆال می‌توان گفت: بدن این دنیا نیز دارای درک و شعور است؛ چنان‌که همه‌ی موجودات حتی جمادات نیز شعور و درک دارند، ولی درجه شعور و ادراک آنها با انسان‌ها متفاوت است. به بیان دیگر، آثار و نشانه‌های شعور جمادات مانند آثار و نشانه‌های آگاهی و دانش انسان‌ها نیست که به راحتی قابل درک برای همه باشد. بنابراین، تفاوت درک و شعور بدن در قیامت با درک و شعور او در دنیا، یا به این است که مرتبه شعور بدن در قیامت بالاتر است؛ یعنی به گونه‌ای است که دیگران نیز متوجه آثار شعور آن می‌شوند. به بیان دیگر، آخرت صحنه بروز و ظهور شعور آگاهی بدن است. یا این‌که در قیامت قدرت شعور انسان‌ها بالا می‌رود و پرده از جلوی چشم انسان‌ها بر داشته می‌شود تا آثار ادراک بدن و نطق آن‌را درک کنند.

2ـ محاکمه و حسابرسی انسان‌ها در روز قیامت در همین دنیا است، یا در مکان دیگری انجام می‌‌شود؟

آنچه از ظاهر آیات و روایات به دست می‌آید و بین دانشمندان مسلمان مشهور است، این است که حسابرسی در روز حشر و قیامت در همین دنیا بر روی زمین برپا می‌‌شود.[1] اما شکل و چگونگی آن مانند زمین امروزی که ما می‌بینیم و بر روی آن زندگی می‌کنیم نیست، بلکه این زمین از جهت کیفیت و خصوصیات کنونی تغییر کرده و تبدیل به زمین دیگری می‌شود، چنان‌که پروردگار متعال در این باره می‌فرماید: «یَوْمَ تُبَدَّلُ الْأَرْضُ غَیْرَ الْأَرْضِ وَ السَّماواتُ‏ وَ بَرَزُوا لِلَّهِ الْواحِدِ الْقَهَّار»؛[2] در آن روز که این زمین به زمین دیگر، و آسمان‌‌ها (به آسمان‌‌هاى دیگرى) مبدل مى‌‏شود، و آنان در پیشگاه خداوند واحد قهار ظاهر مى‌‏گردند.

دیدگاه‌ها در کیفیت تغییر زمین

تغییر یک چیز به پنج‌گونه متصور است، که عبارت‌اند از: 1. تغییر ذاتی،[3] 2. تغییر صفاتی،[4] 3. تغییر حالی،[5] 4. تغییر مکانی،[6] 5. تغییر زمانی.[7]

در کیفیت تبدیل زمین و آسمان‌ها به دو صورت اختلاف شده است.[8]

1. گروهی از علمای تفسیر گفته‌اند مراد از تغییر زمین، تغییر ذاتی است؛ بدین معنا که ذات و ماهیت و حقیقت زمین عوض می‌شود و چیزی غیر از این زمین و آسمان به وجود می‌آید.[9] که خود این گروه نظریات و دیدگاه‌های متفاوتی دارند.

الف. عده‌ای به طور مبهم می‌گویند زمین و آسمان، به زمین و آسمان دیگرى تبدیل مى‏شوند.[10]

ب. برخی گفته‌اند در روز قیامت، کره زمین تبدیل به آتش مى‏شود و وراى آن بهشت است که مردم منظره‏هاى زیباى آن‌را مى‏نگرند، هنوز برنامه حساب آغاز نشده است و مردم در آن کوره داغ، سخت ناراحت و پریشانند.[11]

ج. گروه دیگر می‌گویند آسمان‌ها بهشت و دریاها آتش مى‏شوند و زمین دگرگون می‌گردد.[12]

د. عده دیگر می‌گویند زمین براى هر کسى به مقتضاى حال او مبدل مى‏شود، براى اهل ایمان به صورت نانى در مى‏آید که در طول روز عرصات از آن مى‏خورند و براى بعضى دیگر نقره براى گروهى تبدیل به زمین بهشت و براى گروهى تبدیل به زمین جهنم مى‏شود.[13]

از امام باقر (علیه السلام) در تفسیر این آیه و تبدیل زمین چنین نقل شده است: «زمین به صورت نان تازه‏اى در مى‏آید که مردم تا پایان حساب از آن مى‏خورند. راوی می‌گوید از امام پرسیدم چگونه با آن همه ترس و وحشت انسان به فکر خوردن می‌افتد، بلکه خوردن از یادش می‌رود. امام فرمود آیا ترس و عذاب روز حساب سخت‌تر است یا زمانی که در آتش جهنم در حال عذاب هستند ؟ چگونه در آن‌جا خوردن و آشامیدن را فراموش نمی‌کنند و درخواست طعام و نوشیدنی می‌کنند که از آتش جهنم و آهن گداخته می‌خورند، ولی در روز حساب که عذاب و ترسش به اندازه جهنم نیست خوردن و آشامیدن را فراموش می‌کنند».[14]

2. تغییر صفاتی؛ بدین معنا که حقیقت و ماهیت زمین به حال خود باقی می‌ماند، اما برخی از خصوصیات ظاهری یا باطنی آن تغییر می‌کند، کوه‏ها در زمین از هم مى‏پاشد و دریاها شکافته مى‏گردد و زمین یکسره هموار مى‏شود چنان که در آن تپّه و گودالى دیده نمى‏شود و همچون نقره سفید مى‏شود، آسمان‏ها نیز تغییر پیدا می‌کنند، ماه و خورشید و ستارگان، از میان مى‏روند.[15]

مۆیّد آن روایتی است از پیامبر گرامى اسلام که فرمود: «خداوند زمین را به زمین دیگر تبدیل مى‏کند و همچنین آسمان‌ها را. آنها را همچون سفره‏اى مى‏گستراند، بطورى که در آن کجى و انحرافى وجود ندارد. آن گاه مردم به سوى این چیز تبدیل یافته، رانده مى‏شوند و هر کس در جاى نخستین خود قرار مى‏گیرد. هر چه در شکم آن بوده، در شکم و هر چه بر پشت آن بوده در پشت، جاى مى‏گیرد.»[16]

هم‌چنین سهل بن ساعدى از پیامبر روایت کرده است که: «مردم بر زمین سفید و هموارى محشور مى‏شوند که هیچ نشانه‏اى براى کسى در آن نیست.»[17]

علامه طباطبائی می‌فرماید: «منشأ این اختلاف در تفسیر تبدیل زمین و آسمان، اختلاف روایاتى است که در تفسیر این آیه آمده است. و اختلاف روایات در صورتى که معتبر باشند، خود بهترین شاهد است بر این‌که ظاهر آیه شریفه مقصود نیست، و این روایات به عنوان مثل آمده است.

دقت کافى در آیاتى که پیرامون تبدیل آسمان‌ها و زمین بحث مى‏کند، این معنا را مى‏رساند که این مسئله در بزرگی به گونه‌ای است که در تصور نمی‌گنجد، و هر چه در آن باره فکر کنیم- مثلاً تصور کنیم زمین نقره و آسمان طلا مى‏شود و یا بلندی‌ها و پستى‏هاى زمین یکسان گردد و یا کره زمین یک پارچه نان پخته گردد- باز آنچه را که هست تصور نکرده‏ایم».[18]