واجب الهی
معروف، فعلی باشد حَسَن که صفتی زاید بر حُسن دارد «اِمّا بِأَنْ یَکونَ واجِبا أو مَنْدوبا اِلَیْه» یا فریضه باشد یا سنّت. پس امر به معروف به واجب، واجب باشد و امر به سنّت، سنّت باشد.
منکر، قبیح باشد و نهی از جمله او واجب باشد برای آنکه ترک همه قبایح واجب است، همچنین منع کردن از همه واجب باشد.
انکار اظهار کراهت چیزی باشد برای وجهی از وجوه قبح که در او باشد و نقیض او اقرار باشد و آن اظهار قبول چیزی باشد برای آنکه صواب و نکو باشد و به اتّفاق امر معروف و نهی از منکر هر دو واجب است.
مراتب امر به معروف و نهی از منکر
امر معروف و نهی منکر به سه مرتبه باشد: «بالْیَدِ وَ الِلّسانِ و الْقَلْبِ» به دست و زبان و دل اگر ممکن باشد به هر سه بکند: هم به دل، هم به دست، هم به زبان. اگر به دست نتواند، به زبان و اگر به زبان نتواند، به دل منکر باشد فعل منکر را و ترک معروف را.
اگر گویند: استعمال سلاح در این باب روا باشد؟ گوییم: اگر حاجت باشد جز که این نوع به دستوری امام شاید کردن.
ابوالقاسم بلخی گفت: عند وجود امام و بی دستوری امام نشاید: اِلّا عِنْد الضَّرورَة فَاَمّا عِنْدَ عَدَمِ الامام روا باشد وَاللّهُ اَعْلَمُ. بدان که امر معروف و نهی منکر از فروع ابواب امامت است و ابواب امامت از اصول دین است و اخلال به او روا نباشد و اخبار به وجوب و تأکید او متظاهر است.
حسن بصری روایت کند که رسول صلی الله علیه و آله گفت: هر که امر معروف و نهی منکر کند، او در زمین خلیفه خدا باشد و خلیفه رسول و خلیفه کتاب.
راوی خبر گوید: مردی به نزدیک رسول آمد و گفت: یا رسول اللّه ! مَنْ خَیْرُ النّاسِ؛ بهترین مردمان کیست؟ گفت: «آمْرُهُمْ بِالْمَعْرُوفِ وَ اَنْهاهُمْ عَنِ المُنْکَرِ وَ اَتقاهُمْ للّه ِ وَ أَوْصَلُهُمْ لِلرَّحِم» آنکه امر معروف بیشتر کند و نهی منکر و از خدا بترسد وصله رَحِم کند.
عبداللّه عبّاس گفت: رسول صلی الله علیه و آله را گفتم: یا رسول اللّه ! اگر ما همه معروف به جای آریم و از همه منکر اجتناب کنیم تا از آن هیچ رها نکنیم و از این هیچ ارتکاب نکنیم ولکن امر معروف و نهی منکر نکنیم دیگران را روا باشد؟ گفت: امر معروف کنی و اگر چه به معنی معروف نکنی و نهی منکر کنی و اگر چه بعضی منکر ارتکاب کنی.
* * *
امیرالمؤمنین علی علیه السلام گفت: فاضل تر جهادی امر معروف و نهی منکر است و دشمنی کردن با فاسقان. هرکه امر معروف کند، پشت مؤمن قوی کرده باشد و هرکه نهی منکر کند، منافق را به رغم آورده باشد و هرکه با فاسق برای خدا خشم گیرد، خدای تعالی برای او خشم گیرد.
ابوالدَّداء گفت: اگر امر معروف و نهی منکر کنی وَ اِلّا خدای تعالی سلطانی ظالم را بر شما گمارد که بزرگتان را حرمت ندارد و بر کودکان رحمت نکند و نیکان و صالحان شما دعا کنند اجابت نیاید و نصرت خواهند نصرت نیابد و آموزش خواهند، خدای نیامرزد ایشان را.
سُفیان ثوری گفت: هر آن مردی که همسایگان او دوستِ او باشند و او را مدح کنند بدان که او مُداهن است چه اگر امر معروف و نهی منکر کردی، همه دشمن بودندی و معنی آیت آن است که: جمله شما که اُمّت مصطفی اید یا بهری از شما باید تا خلقان را با خدای و ره خیر و طاعت دعوت کنی و امر معروف کنی، یعنی مردمان را طاعت فرمایی.
«وَ یَنْهَونَ عَنِ المُنکَر» و از قبایح و فضایح و ناشایست و نابایست نهی و منع کنی واْولئِکَ هُمُ المُفْلِحون، آنگه گفت: آنان که این کنند و آن کار بندند، ایشان ظفر یافتگان و فایزان و به نصیب تمام رسیدگان باشند.
پدیدآورنده: ابوالفتوح رازی (قرن 6)
