پیشوای ششم امام صادق علیه السلام می‌فرماید:«باید هر یک از شما برای خروج قائم آماده باشد (لیعدّن احدکم)؛ هر چند با تهیه کردن تیری باشد. وقتی خداوند ببیند کسی به نیت یاری مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف اسلحه تهیه کرده، امید است عمر او را دراز کند تا ظهور او را درک نماید و از یاوران مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف باشد».[63]
«آینده‌پژوهی مهدوی»، ضمن رصد کردن پیشرفت‌های نظامی و وضعیت امنیتی سیاسی جهان و وقایع و رویدادهای ناشی از فعالیت‌های تسلیحاتی و اطلاعاتی، می‌تواند آگاهی‌های لازم را به منتظران ارائه دهد و آنان را در ایجاد آمادگی‌های نظامی و سیاسی یاری بخشد و سطح آگاهی‌ها و تحلیل‌های آنها را از اوضاع جهانی بالاتر ببرد. همچنین انگیزه‌های لازم را برای بالا بردن توانایی‌های جمعی و آمادگی مستمر فراهم سازد.
یاری حضرت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف بدون این آگاهی‌ها و توانایی‌ها و اطلاع‌کافی از تغییرات و تحوّلات جهانی، امکان‌پذیر نیست؛ در دعاها نیز می‌خوانیم: «خداوندا! همچنان که دل مرا با یاد حجّت خود «مهدی»، آباد و زنده ساختی، سلاح مرا نیز در راه یاری او آماده و آخته‌ساز».[64]
بر این اساس یاد کرد مداوم نهضت جهانی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف و آمادگی برای یاری این انقلاب بزرگ، راهبرد اصلی جامعه منتظر به حساب می‌آید. در روایت جالبی از امام کاظم علیه السلام آمده است:«هر کس اسبی را به انتظار امر ما نگاه دارد و به سبب آن دشمنان ما را خشمگین سازد ـ در حالی که او منسوب به ماست ـ خداوند روزی‌اش را فراخ گرداند، به او شرح صدر عطا کند، او را به آرزویش برساند و در رسیدن به خواسته‌هایش یاری کند».[65]
کلینی از ابوعبدالله جعفی روایتی را نقل می‌کند که توجّه به مفاد آن بایسته است: «حضرت ابوجعفر محمد بن علی باقر علیهما السلام به من فرمود: منتهای زمان مرابطه (و آمادگی نظامی)، نزد شما چند روز است. عرض کردم: چهل روز. امام فرمود: ولی مرابطه (و آمادگی) ما مرابطه‌ای همیشگی (و پیوسته) است».[66] علامه مجلسی در شرح این روایت می‌نویسد: «بر شیعیان واجب است که خود را بر یاری و طاعت امام بر حق آماده سازند (ان یربطوا انفسکم علی طاعة امام الحق) و منتظر فرج باشند و برای یاری نمودنش، مهّیا گردند (یتهیأ لنُصرته)».[67]
به هر حال انتظار حقیقی ظهور، به معنای آماده‌سازی عدّه و عُدّه در تمامی زمینه‌ها است. به قطع پس از ظهور، آن حضرت با جنگ رو به رو خواهد بود؛ پس کسانی توان یاری‌اش را خواهند داشت که کار آزمودة این میدان باشند … در عرصه جهاد علمی، مسلّح شدن به سلاح قلم و دانش و تیغ سخن و در عرصه عملی تجهیز به اسلحه رزم و آموختن شیوه‌های نوین آن (و مسائل استراتژیک جهانی)، لازمه انتظار حقیقی است. البته بخش مهم پیروزی آن حضرت، مرهون رشد فرهنگی جامعه بشری است.[68]
3-8. برنامهریزی راهبردی (استراتژی انتظار)
یکی از ابعاد آینده‌پژوهی، ارائه اطلاعات و دانش‌های لازم برای برنامه‌ریزی‌های کلان و بلند مدت است. برای کشورها، سازمان‌ها و مراکز صنعتی و تجاری، داشتن اطلاعاتی لازم دربارة آینده و تحوّلات و پیشرفت‌ها، جهت تصمیم‌گیری و تعیین خط مشی‌ها و راهبردها بایسته است. این مسأله دربارة کشوری که هم چشم به آینده موعود دارد و درصدد رسیدن به آن جامعه آرمانی است، و هم می‌خواهد خود را همسان و همساز آن قرار دهد اهمیت بیشتری دارد. آینده‌پژوهی مهدوی، می‌تواند در تنظیم سندهای چشم‌انداز، برنامه‌های توسعه فرهنگی و سیاسی نقش مهمی ایفا کند و محوریت «آموزة مهدویت» را در تمامی برنامه‌ها و سیاست‌گذاری‌ها تثبیت نماید.
بنا به نوشته یکی از پژوهشگران: انقلاب اسلامی باید از مزیت‌های دنیای آزاد کنونی و از ابزارها و تکنولوژی ارتباطات مدرن برای تعمیق روابط فردی ـ فرهنگی خود با مسلمانان و تشکیل هسته‌های فکری ـ مذهبی، با بهره‌مندی از روح تشکّل‌های سنّتی و دینی و استفاده از قوانین و مقرّرات بین‌المللی تشکل‌های مردمی و سازمان‌های غیردولتی و … بهرة بهینه بگیرد و با الگوسازی جدید از ترکیب این دو، جریان‌های خلاق مردمی ـ مذهبی و فعال اجتماعی ـ فرهنگی، را برای شیعیان و مسلمانان علاقه‌مند به پیوستن به قافله آرمان شهر شیعه، راه‌اندازی کند.[69]
نکته مهم در این برنامه‌ریزی‌های راهبردی، حرکت دادن جامعه به سمت جامعه آرمانی و تلاش برای برپایی حکومت جهانی مهدوی است. امام پنجم علیه السلام می‌فرماید: «به سوی او بشتابید (فاسعوا الیه) ولو از طریق خزیدن بر روی سینه باشد. به خدا سوگند! گویی بین رکن و مقام ایستاده و با مردم بیعت می‌کند».[70]
امام صادق علیه السلام نیز می‌فرماید: «… کوشش و سعی داشته و منتظر فرج باشید (فجدّوا و انتظروا)؛ گوارا باد شما را این عمل بزرگ و عبادت ای گروه رستگاران!» [71] امام‌خمینی رحمه الله علیه با وسعت دیدی که داشتند، معتقد بودند هم اکنون برای گسترش قدرت اسلام در جهان بکوشیم تا زمینه ظهور چنان که باید، فراهم شود: «همیشه ما انتظار فرج داریم و باید در این انتظار خدمت کنیم. انتظار فرج قدرت اسلام است و ما باید کوشش کنیم تا قدرت اسلام در عالم تحقّق پیدا کند و مقدمات ظهور ان‌شاء‌الله تهیه شود».[72] از ویکتور هوگو نقل شده است: «آینده از آن هیچ کس نیست؛ که آینده از آن خداست. آنچه از ما ساخته است، این است که برای آینده آماده شویم و خود را برای اجرای آنچه آینده از ما چشم دارد، مهّیا سازیم».[73]
3 ـ 9. شبیه‌سازی (الگوبرداری)
نکته پایانی آنکه فهم آینده، به معنای به دست آوردن تصویری از وضعیت‌هایی است که در آینده تحقق پیدا می‌کنند و از آنجا که این وضعیت‌ها بستر عمل فرد هستند، بنابراین تصویر مزبور در عمل امروز نیز دخل دارد. هر عملی که مرتکب می‌شویم، در مرحله‌ای به تصویری که از آینده داریم، ربط پیدا می‌کند و از آن فراتر، بدون تصویری از آینده، اعمال ما صورت نمی‌گیرد. حال درستی فهم طبیعتاً براساس تحقّق آن است و هر قدر وضعیت پیش‌بینی شده به واقعیت نزدیک‌تر باشد، فهم درست‌تری در اختیار بوده است. بنابراین برنامهریزی و تصمیم‌گیری درست‌تر و مطمئن‌تری هم صورت می‌گیرد و اقدامات و طرح‌ریزی‌ها نتیجه بخش می‌شود.[74]
بر این اساس آینده‌پژوهی مهدوی، می‌تواند چند رویکرد مهم در این راستا اتخاذ کند: 1. قرار دادن جامعه مهدوی و دولت و نسل منتظر در مسیر انقلاب جهانی مهدوی؛ 2. تأثیر و ایفای نقش بنیادین در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها با محوریت آموزه‌های متعالی مهدوی؛ 3. تلاش و برنامهریزی مستمر و پابرجا برای رسیدن به جامعه موعود و تحقّق ظهور و انقلاب جهانی؛ 4. الگوبرداری از جامعه آرمانی و شبیه‌سازی رفتارها و رویکرد‌ها. البته انگارة محوری در آینده‌پژوهی مهدوی، این است که هنگامه ظهور کاملاً پوشیده و ناگهانی است؛ بنابراین وجهة همت آن شناسایی تمامی پدیده‌ها و رویدادهایی است که در حول و حوش آن اتفاق می‌افتد.
رسول اکرم صلی الله علیه و آله می‌فرماید: «ظهور او مانند قیامت است. تنها خداوند است که چون زمانش فرا رسد، آن را آشکار می‌سازد. فرا رسیدن آن بر آسمانیان و زمینیان پوشیده است؛ جز به ناگهان، فرا نمی‌رسد».[75] و[76] پس اصل اطلاع از زمان ظهور، از دایره آینده‌پژوهی خارج است؛ ولی بسیاری دیگر از مباحث مربوط به آن (چون نشانه‌های ظهور، علایم آخرالزمان، شرایط ظهور و …) در گسترة آن قرار می‌گیرد.
نتیجه: مهدویت‌پژوهی و آینده‌پژوهی
به رغم پندار برخی، صرف توجه به «آینده»، نقطه پیوند و اشتراک مهدویت‌پژوهی وآینده‌پژوهی نیست؛ بلکه نوع نگاه به آینده و روش‌ها و دستاوردهای آن دو می‌تواند، نقطه ارتباط و تعامل آنها باشد. در این نوشتار، بحث مستقل «آینده‌پژوهی مهدوی» را طرح کرده و ادله و ابعاد مختلف آن را کاویدیم. روشن شد که در «آموزه مهدویت»، زمینه‌ها و مؤلفه‌های فراوانی برای «آینده‌پژوهی» وجود دارد و این آموزه از ظرفیت فراوانی برای تحلیل و ارزیابی حوادث و رویدادهای آتی برخوردار است. در عین حال می‌توان پیوندهایی نیز بین مهدویت‌پژوهی و آینده‌پژوهی برقرار کرد که به بعضی از آنها به صورت گذرا اشاره می‌شود:
1. امکان بهره‌وری از بعضی مؤلفه‌های «آموزه مهدویت» در تحلیل و ارزیابی درست پدیده‌ها و رویدادهای جهانی و فهم دقیق این تغییرات و تحولات؛ 2. برنامهریزی مناسب در جهت تبیین و ترویج آموزة مهدویت در سطح فراگیر و جهانی با کمک یافته‌های آینده‌پژوهی دربارة پیشرفت‌ها و پسرفت‌های جهانی و تحولات فرارو؛ 3. روش‌مند کردن پژوهش‌های مهدوی (ارائه تصویر و طرحی واقعی از آینده مطلوب) با بهره‌گیری از روش‌ها و تکنیک‌های آینده‌پژوهی؛
4. بهره‌گیری از آموزه‌های مهدوی در سطوح مختلف برنامهریزی و تصمیم‌گیری ملّی، همراه با استفاده از یافته‌های آینده‌پژوهی از اوضاع جهانی؛ 5. بررسی نقش و جایگاه آموزه مهدویت، در تحوّلات و دگرگونی‌های آینده و ایجاد آمادگی جمعی و جهانی برای رودرویی با این تغییرات؛ 6. شناخت چالش‌ها و بحران‌های فراروی زندگی بشری که از طریق آینده‌پژوهی پیش‌بینی می‌شود و ارائه راه‌حل‌های رفع این بحران براساس دکترین مهدویت؛ 7. بهره‌وری از «آینده‌پژوهی» در جهت ایجاد دوراندیشی جمعی و توجه ویژه به آینده (برای طرح و تبلیغ آموزه‌های مهدویت در جامعة جهانی) و ….
در پایان بیان این نکته بایسته است که لازمه «مهدویت‌پژوهی» در سطح کلان و علمی، «آینده‌پژوهی مفهومی» است؛ یعنی نظام‌مندی پژوهش‌ها و کاوش‌های علمی درباره آینده مطلوب و ممکن ـ با رویکرد مهدوی ـ و نظریه‌پردازی در این زمینه، منوط به بهره‌گیری از محمل‌های مفهومی است. نگارنده این رویکرد را با بهره‌گیری از محمل مفهومی دولت (دولت اخلاقی مهدوی) پی‌جویی کرده و آینده جهان را براساس تصوّرات و تطوراتی که از طریق دولت متبادر می‌شود، مورد کاوش قرار داده است.
براساس این محمل مفهومی و به کمک آیات و روایات، می‌توان تصویری نسبتاً روشن از وضعیت‌ها و رویدادهای آینده ارائه داده و واقعیت‌های آن را باز گفت. البته شناسایی این محمل مفهومی و درک درست آن و تناسب آن با واقعیت‌های آینده، امری پیچیده و نیازمند مطالعه و تأملات نظری است.
این رویکرد پژوهشی و علمی به آینده، می‌تواند تفاسیر و تبیین‌های تاریخی را در سطح کلان و هدفمند مطرح سازد و الگوها و قوانینی برای جریان کلّی تاریخ ارائه دهد. این آینده‌پژوهی مفهومی، غیر از آینده‌پژوهی رایج در دنیا است که در سطح محدود، نگاه‌ها را به تحوّلات و رویدادهای فرارو متوجّه می‌سازد و در برنامه‌ریزی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها دخیل است و توانایی تحلیل جامع تاریخی از جهان و رویکرد نظری به آینده‌شناسی را ندارد.
منابع
[45]. قصص(28):21.
[46]. سید علی اکبر قریشی، پیشین، ج 2، ص112 و 113.
[47]. ناصر مکارم و دیگران، پیشین، ج 4، ص49 و ج 21، ص218.
[48]. مفاتیح‌الجنان، زیارت صاحب‌الامر.
[49]. مجلسی، پیشین، ، ج 52، ص256؛ صافی گلپایگانی، پیشین، ص425.
[50]. «اذا زَهقَ الزاهق و خَفَتِ الحقایق و لَحِق اللاحق و ثَقُلت الظّهُور و تَقارَبَتِ الامور و حُجِب‌النشور... و یفتحون العراق و یحجمون الشقاق بِدَمٍ یراق، فعند ذلک تَرقَّبوا خروجَ صاحب‌الزمان»؛ سید مصطفی کاظمی، پیشین، ص74؛ محمد خادمی شیرازی، نشانه‌های ظهور او، چاپ دوازدهم، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1385، ص99 و 100.
[51]. ابن شعبه حرّانی، تحف‌العقول، ص31؛ مجلسی، پیشین، ج 52، ص258.
[52]. نک: محمد بن یعقوب کلینی، کافی، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1365ج 8، ص381، ح 576.
[53]. جواهرالکلام، ج 21، ص43.
[54]. «اُحَذِّرکُم سَبع فتنِ تکونْ بعد فتنة تُقبلُ من المدینة و فتنة بمکة... قال ابن‌مسعود: منکم من یدرِکُ اولّها و من هذه‌الامة من یدرِک آخِرَها»؛ ابن طاووس،الملاحم و الفتن، چاپ بیروت، ص21؛ محمد خادمی شیرازی، نشانه‌های ظهور او، چاپ دوازدهم، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1385، ص62.
[55]. «ایها الناس اربع خلال من استطاع ان لا یدرکه شیء منهنُّ فلا یدرکه، قالوا و ما هی قال: یأتی زمانٌ یظهر فیه الباطل و یصبح الرجل علی دین و...»؛ طبقات، ج 3، ص588؛ به نقل از: حسن مصطفوی، پیشگوییها در علایم آخرالزمان. چاپ دوم، تهران، مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 1386، ص45.
[56]. موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، چاپ پنجم، ، 1380، ج 2، ص186؛ محمد خادمی شیرازی، نشانه‌های ظهور او، چاپ دوازدهم، قم، مسجد جمکران، 1385، ص125.
[57]. مجلسی، پیشین، ج 52، ص358.
[58]. همان، ص113.
[59]. شیخ مفید، ارشاد، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق، ص352 (بقره(2): 155).
[60]. «اِن امّتَکَ سَتُفتَنُ بعدک بقلیلِ زمانٍ من دهرک غیر کثیر...»؛ سید حسن میرجهانی، پیشین، نوائب الدهور، ص166.
[61]. «بالکفّ والصَّبر اِن اعطُوا الذی لَهُم اَخَذوه و ان مُنِعوا تَرَکوه»؛ همان.
[62]. صحیح مسلم، ج 8، ص168.
[63]. «لیعدَّن احدکم لخروج القائم و لو سهماً...»؛ نعمانی، پیشین، ص32، ح 10؛ مجلسی، پیشین، ج 52، ص366.
[64]. «اللهم کما جَعلَتَ قلبی بذکره معمورا، فاجعل سلاحی بنصرته مشهوراً»؛مفاتیح الجنان، زیارت امام در سرداب مقدس.
[65]. «من ارتَبَط دابّةً متوّقِعاً به امرنا و یغیظ به عدوَّنا و هو منسوبٌ الینا اَدَّر اللهُ رِزقه و شَرَحَ صَدرَه و بَلَّغَهُ اَمَله و کان عَوناً علی حوائجه»؛ شیخ کلینی، پیشین، ج6، ص535، ح 1.
[66]. «قال لی ابوجعفر محمد بن علی علیهما السلام: کم الرّباط عندکم؟ قلت: اربعون. قال علیه السلام: لکن رباطَنا الدَّهر»؛ همان، ج8، ص381، ح 576.
[67]. علامه مجلسی، مرآة العقول، ج 26، ص586.
[68]. نک: جوادی آملی، موعود موجود، (چاپ اول: قم، اسراء، 1387)، ص166.
[69]. محمد علی زم، جمهوری جهانی شیعه(چاپ اول، تهران: کتاب جمهور، 1384)، ص93.
[70]. «... فاسعوا الیه و لو حبوا و الله کأنّی انظر الیه بین الرُّکنِ والمقام یبایع الناس»؛ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، (چاپ پنجم، قم، مسجد جمکران، 1380)، ج 2، ص184.
[71]. «... فجدّوا و انتظروا هنیئاً لکم ایتّها العصابة المرحومة»؛ نعمانی، پیشین، ص108.
[72]. صحیفه نور، ج7، ص255.
[73]. محمد رضا حکیمی، خورشید مغرب، چاپ بیست و پنجم، قم. انتشارت دلیل ما، 1382، ص284 (به نقل از مجله سخن، دوره 20، ص126).
[74]. نک: نگارنده، آینده جهان، ص20 و 21.
[75]. «مثله مثل الساعة الّتی لا یجلّیها لوقتها الّا هو ثقلت فی السماوات و الأرض لاتأتیکم الابغتة»؛ اعراف(7): 187.
[76]. شیخ صدوق، کمال‌الدین و تمام النعمه، قم، دارالکتب الاسلامیه، چ2، 1395ق، ج 2، ص373.
حجت الاسلام و المسلمین رحیم کارگر
منبع: ماهنامه انتظار موعود ش 28
