آینده‌پژوهی مهدوی شاخصه‌ها و مؤلفه‌های مختلفی دارد که هر کدام از آنها ظرفیت و بستری برای فعالیت‌های آینده‌پژوهانه است و نیاز است که فعالیت‌های کلان پژوهشی برای شناخت واقعی و کاربردی کردن آنها صورت گیرد. بر این اساس آینده‌پژوهی دارای شاخصه‌ها و محورهای زیر است:
3-1. نشانه‌شناسی (علم العلایم)
علایم ظهور و قیام، نشانه‌ها، حوادث و رخدادهایی هستند که براساس پیش‌گویی‌های معصومین، پیش از ظهور یا در آستانة آن یا هم زمان و یا پس از ظهور منجی موعود پدید می‌آیند. تحقق و پدیداری هر یک از این علایم، نوید و بشارتی از ظهور آن حضرت و نزدیک‌تر شدن قیام جهانی ایشان است. علایم آخرالزمان (آخرالزمان‌شناسی) نیز در این گستره قابل بحث و تحلیل است. این نشانه‌ها، به چند دسته تقسیم می‌شوند و در فواصل مختلف زمانی (دور و نزدیک و یا حین قیام) روی می‌دهند. بعضی از آنها حتمی و بعضی دیگر غیرحتمی بوده و شامل حوادث طبیعی، اجتماعی و سیاسی، معجزات و … می‌شوند.
شناخت و رصد کردن این نشانه‌ها، به جهت آشنا شدن با شرایط ویژة قبل از قیام جهانی و نیز شناسایی مدعیان دروغین مهدویت و … بایسته است، به جهت وسعت و سرعت تغییرات و تحولات جهانی و گستردگی پدیده‌های نوآمد، نیاز به آینده‌پژوهی در این ساحت به جدّ احساس می‌شود و بیان گسترده نشانه‌های ظهور نیز جهت توجه دادن مردم به آنها و حساس کردن آنان نسبت به رویدادهای آینده است؛ به خصوص آنکه پدیده‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و … به صورت گسترده تحت عنوان علایم آخرالزمان نیز مطرح شده و شامل تغییرات گسترده و جهانی است.
در روایتی نقل شده است: حذیفه از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسید: آیا علایمی هست که دالّ بر وقوع چنین وضعی در دنیا باشد (فَهَلْ مِنْ عَلامة یسْتَدَلُّ بها علی ذلک)؟ آن حضرت نیز ضمن مثبت دانستن پاسخ، به شمارش نشانه‌های آخرالزمان پرداخت.[31]
جالب این است که زمان پیدایی نشانه‌های ظهور، حساب و کتاب‌های ستاره‌شناسان (و آینده‌پژوهان عرفی و تجربی) فرو می‌ریزد و تنها به کمک «آینده‌پژوهی قدسی» می‌توان به حقایق امور دست یافت. حضرت باقر علیه السلام می‌فرماید: «پیشاپیش ظهور مهدی ما دو نشانه بزرگ دیده می‌شود: خسوف ماه در پنجم آن و کسوف خورشید در پانزدهم ماه … بنابراین (در این زمان) حساب‌های منجمان و آینده‌بینان فرو خواهد ریخت (و عنده ذلک یسقط حسابُ المنجمین)».[32]
به هر حال عصر قبل از ظهور منجی، از یک سو دوره پسرفت‌ها و انحطاط و از سوی دیگر دوره پیشرفت‌ها و رشد و توسعه است. در زمینه وقوع یا عدم وقوع روایات پیش‌گویی نیز، می‌توان آنها را به چند دسته تقسیم کرد: 1. پیش‌گویی‌هایی که در گذشته واقع شده است؛ مانند تبدیل خلافت به سلطنت، پیدایش حکومت بنی‌امیه، انقراض بنی‌عباس، جنگ‌های صلیبی و…. 2. پیش‌گویی‌هایی که امروزه شاهد وقوع آن هستیم؛ مانند اخبار مربوط به فساد و فحشا، انحرافات و یا پیشرفت‌های علمی، ارتباطاتی و اطلاعاتی و…. 3. پیش‌گویی‌هایی که هنوز محقّق نشده است؛ مانند: خروج سفیانی، قیام یمانی، مسأله دجال، صیحة آسمانی و….[33]
آینده‌پژوهی مهدوی ضمن رصد کردن تحولّات جهانی، می‌تواند با ارزیابی و تحلیل نشانه‌های ظهور، اذهان و افکار بشری را به آن هنگامه موعود، متوجّه سازد و شواهدی نیز در حقانیت آن ارائه دهد. رویدادهایی چون فراوان شدن آب‌ها و سیلاب از یک سو و خشک شدن برخی از دریاچه‌ها، وقوع فتنه‌ها، آشوب جهانی، ناامنی فراوان، درگیری و کشتار در عراق و بغداد، قحطی و گرسنگی، آمدن 80 پرچم به جنگ اعراب، کشته شدن برخی از شاهان، وقوع قیام‌های حق‌طلبانه، شیوع برخی از بیماری‌های مهلک، وقوع برخی از تحولات در آسمان و … زمینه‌های بسیار مناسبی برای مطالعه دربارة آینده کوتاه مدت و میان مدت است.
3-2. زمینه‌شناسی (علم الشرایط)
شرایط به اموری گفته می‌شود که تحقق ظهور وابسته به وجود آنها است و تا آنها محقّق نشوند، ظهوری در کار نخواهد بود. به عبارت روشن‌تر، شرایط ظهور زمینه‌هایی است که امکان تحقق ظهور منجی موعود را فراهم می‌آورد و آن را امری منطقی و لازم می‌نمایاند.
شرایط متعددی برای ظهور و انقلاب جهانی امام مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف باید فراهم شود؛ زیرا ظهور نیز مانند هر پدیده و انقلاب دیگری، به زمینة مساعد برای بروز و نتیجه دادن احتیاج دارد و ممکن است بدون آن شرایط و بسترها، ظهور اتفاق نیفتد.
از جمله این شرایط می‌توان به وجود رهبر جهانی، برنامه و استراتژی حرکت و حکومت، یاوران کارآمد و پذیرش جهانی و آمادگی مردمی اشاره کرد. بر این اساس یکی از بایسته‌های انتظار پویا، زمینه‌سازی و مقدمه چینی و آمادگی جمعی و جهانی (و یا آمادگی جبهة حق) برای ظهور است. هر نهضت و انقلابی در صورتی امکان پیروزی و نتیجه‌بخشی را دارد که قبلاً در ابعاد مختلف، برای آن زمینه‌سازی لازم شده و شرایط برای پیروزی آن فراهم گردد. همچنین افکار عمومی برای پشتیبانی و حمایت از آن آماده شوند تا آن نهضت بتواند به پیروزی برسد.
این شرایط می‌تواند ذهنی و عینی باشد؛ به این صورت که نارضایتی عمیق و گسترده در سطح جهانی از حاکمیت دولت‌های ظالمانه و جهانی‌سازی ظلم شکل بگیرد و از طرفی تقاضای جهانی برای برقراری عدالت جهانی گردد. همچنین باید آمادگی‌های علمی، نظامی، سیاسی و… صورت گیرد که نیاز به برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری‌های کلان دارد.
آینده‌پژوهی در این راستا می‌تواند ضمن شناسایی وضعیت‌ها و موقعیت‌های پیش‌رو، اطلاعات و پیش‌بینی‌های لازم را برای اتخاذ تصمیمات راهبردی در اختیار زمینه‌سازان ظهور و دولت زمینه‌ساز قرار دهد. براساس روایات، جهان آکنده از جور و بیداد و فساد خواهد بود؛ لکن در گوشه و کنار جهان ـ به خصوص در مناطق اسلامی و شیعی ـ مردمی خواهند بود که معتقد به حق و بصیر در امر دین و چشم به راه منجی موعودند و برای پیوستن به امام و کمک و یاری ایشان آماده می‌باشند.
این منتظران آماده، تا حدودی سازمان یافته بوده و دارای تشکیلات، برنامه و امکانات هستند؛ چنان که در روایتی آمده است: «مردمی از شرق قیام می‌کنند و زمینه حکومت امام مهدی را فراهم می‌سازند (یخْرُجَ اُناسٌ من المشرقِ فُیوطّئون للمهدی سلطانه)».[34] از امام علی علیه السلام نیز نقل شده است: «پرچمی از خراسان بیرون می‌آید؛ (حاملان این پرچم) اصحاب سفیانی را شکست می‌دهند تا اینکه به بیت‌المقدس می‌رسند و زمینه حکومت حضرت مهدی را فراهم می‌سازند (توطیء للمهدی سلطانه)».[35]
بنابراین تحقق یافتن این حکومت جهانی، چندان هم بدون مقدمه و ابتدا به ساکن نیست؛ بلکه با مقدمه‌چینی و زمینه‌سازی قیام‌کنندگان مشرق و حرکت پرچم‌های خراسان و ایرانیان و… است. موفقیت منتظران بصیر، مؤمن، متحرّک و منتظر، زمینه‌ای می‌شود برای گرد هم آمدن و به هم پیوستن صفوف انقلابیون که سرانجام به دوران دعوت مهدی عجل الله تعالی فرجه الشریف می‌رسند، به ندای او پاسخ می‌گویند و هسته اصلی مقاومت مؤمنان را تشکیل می‌دهند.[36]
زمینه‌سازی برای قیام امام عصر عجل الله تعالی فرجه الشریف دارای دو جنبه است: 1. رشد ایمانی، جهادی و آگاهی سیاسی (فرهنگ‌سازی جامع و فراگیر)؛ 2. ایجاد تشکیلات سیاسی، نظامی، اقتصادی، اداری و اطلاعاتی.[37] این تشکیلات، بدون وجود نظام سیاسی و دولت در جهان محقّق نخواهد شد و این همان دولت زمینه‌ساز است که در روایات مژدة برپایی آن داده شده است.
شکل‌گیری چنین نیرویی در جهان، ظهور امام را نزدیک می‌کند و بدون این عوامل طبیعی، شاید ظهور امام فراهم نیاید. کسب چنین نیرویی نیازمند عمل و حرکت در متن زندگی و جریان‌های جهانی است و بررسی وضعیت گروه‌ها، مکاتب و افکار و تقویت جبهة حق و خداخواه ضروری می‌نماید.
آینده‌پژوهی مهدوی، یعنی حضور فعال و پویا در جریان‌های جهانی و شناسایی حوادث نوظهور و ارائه برنامه‌های لازم در جهت ایجاد شرایط و زمینه‌های ظهور. از امیرمؤمنان علی علیه السلام نقل شده است: «… تا زمانی که انسان شقی، شقاوتش را و انسان نیکوکار، نیکویی‌اش را آشکار نکند، آنچه را که چشم انتظارش هستند، به وقوع نخواهد پیوست».[38]
3-3. آینده اندیشی پابرجا (توقّع)
«توقّع»، انتظار حصول چیزی را داشتن و منتظر وقوع امری بودن است. «وقوع» و «وقعه»، به معانی ثبوت، ظهور، آمدن و پابرجا شدن آمده است.[39] «متوقّع» به کسی می‌گویند که پیوسته منتظر حصول چیزی باشد و منتظران ظهور منجی را متوقع می‌گویند؛ چون به طور پیوسته و مستمرّ در انتظار و چشم به راه هستند. نه یأس و دلمردگی آنان را فرا می‌گیرد و نه ضعف و فتور و سستی.
منتظران واقعی امام زمان، در زیارت آن حضرت خود را منتظر و متوقّع ظهور معرفی می‌کنند: «اگر روزگاران طولانی و عمرها بلند شود، جز این نیست که یقینم دربارة تو افزون می‌شود، عشق و دوستی‌ام برای تو زیاد می‌گردد، توکل و اعتمادم به تو افزایش می‌یابد و برای ظهور تو متوقع و آماده و پیوسته مسؤولیت‌پذیر خواهم بود (و لظهورک الا متوقعاً و منتظراً …).[40]
توقّع و چشم به راهی پیوسته و پابرجا، بدین معنا است که انسان دائماً وقوع حادثه و رویداد مهمی را در آینده دنبال و جست‌وجو کند. توقّع و رصد کردن تحولّات اساسی و بنیادین در آینده، شامل دگرگونی‌ها و پدیدارهای نوآمد نیز می‌شود. یک آینده پژوه نیز به طور مستمر و پا برجا، در جست‌وجو و رصد کردن تغییرات و تحوّلات ـ به خصوص رویدادهای جدید و غیرمنتظره ـ است و هر پدیده و تحوّلی برای او جالب توجّه و تأمل برانگیز می‌باشد. در آینده‌پژوهی مهدوی، آینده‌اندیشی پا برجا و فعال و توجّه مستمر به آینده ـ به خصوص امر فرج و ظهور امام زمان ـ مورد تأکید قرار گرفته است. از حضرت ابی جعفر علیه السلام نقل شده است:
«هر گاه دیدید که آتشی عظیم از جانب مشرق روشن شد و عمر آن سه روز یا هفت روز ادامه یافت، متوقع (فتوقعوا) فرج آل محمد صل الله علیه و آله باشید…».[41] محمد بن مسلم از حضرت باقرالعلوم علیه السلام نقل می‌کند: منتظر صدایی که ناگهان از ناحیة دمشق می‌رسد، باشید (توقّعوا الصوت). البته در این (صوت) برای شما فرج عظیمی است.[42]
جالب‌تر اینکه در روایات نه تنها توصیه به انتظار وقوع ظهور شده؛ بلکه در کنار آن سفارش به انتظار مداوم و پابرجای رویدادها و حوادث فراوانی شده است؛ چنان که از امام علی علیه السلام نقل شده است: «تا زمانی که شما در مقابل دیگران از مرده‌ها هم پست‌تر نشوید، امر خداوند محقّق نمی‌شود.
پس متوقّع این باشید که در این هنگام کارهایتان بر وفق مرادتان نخواهد بود و رشتة خویشاوندی پاره خواهد شد و کودکانتان به کار گرفته خواهند شد… (الا فَتَوَقّعوا من اِدبارِ امُورِکُم و انقطاعِ وصلکم و استعمال صغارِکم …)».[43] امام باقر علیه السلام یکی از وظایف اصلی دوران غیبت را ـ که آکنده از سختی‌ها و دشواری‌ها است ـ آینده اندیشی مستمر و پابرجا می‌داند: «… در این زمان، صبح و شب فرج را پی‌جویی کنید (… فعند ذلِکَ تَوقَّعُوا الفَرَجَ صَباحاً و مساءً)».[44]
منابع
[19]. محمد بن ابراهیم نعمانی، الغیبة، تهران، مکتبة الصدوق، 1397ق، ص162؛محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، بیروت، موسسه الوفاء، 1404ق، ج 2، ص250.
[20]. شیخ مفید، الاختصاص، قم، کنگره جهانی هزاره شیخ مفید، 1413ق،ص208؛ شیخ صدوق، عیون اخبار الرضا، تهران، جهان، 1378ج 2، ص130؛ «من هذا مهدی هذه الامّة... لا تذهبُ الدّنیا حتّی یقومَ رَجُلٌ من وُلد الحسین یملأها عَدْلاً کَما ملئتْ ظلماً و جوراً»؛
[21]. «اِنَّ هذا اَمرٌ من اَمْرِ الله و سرٌّ من سرِّ الله. عِلَّتُه مَطوّیة عن عباد الله. فَإیاک والشَکَّ فَإن الشکَّ فی اَمْرِاللهِ کُفْرٌ»؛ فضل بن حسن طبرسی، اعلام الوری، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ج سوم، 1390ق، ص399؛ مجلسی، پیشین، ج 51، ص73.
[22]. «... هو القائم بالحقّ و المُظهِرُ للدّین و الباسِطُ لِلْعَدل. ای والّذی بَعَث مُحمداً بالنُبّوة و اَصْطَفاه علی جمیع البرَیة»؛ سید مصطفی کاظمی، بشارة‌الاسلام، نجف، بی‌نا، 1382، ص52؛ لطف الله صافی گلپایگانی، منتخب‌الاثر، قم، سیدة المعصومه، 1419ق، ص467.
[23]. حسن مصطفوی، التحقیق فی کلمات القرآن، ج 12، ص166.
[24]. علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج 13، ص81.
[25]. ناصر مکارم شیرازی و دیگران، تفسیر نمونه، قم، نسل جوان، 1374، ج 12، ص295 و 407.
[26]. بهاء‌الدین خرمشاهی، دانش‌نامه قرآن و قرآن پژوهی، تهران، ناهید، 1377، ج 2، ص2241.
[27]. نک: محمد تقی موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، ج 2، ص235.
[28]. مجلسی، بحارالانوار، ج 52، ص133.
[29]. «إذا رأیتَ الحاجَةَ و الفاقَةَ قد کَثُرتا واَنکَرَ بَعضُهُم بَعْضاً و... فانتظروا اَمرَ الله»؛ نعمانی، الغیبة، ص156؛ بحارالانوار، ج 52، ص270.
[30]. «إذا وُسِدَ الأمرُ الی غیرِ اَهلِه فَانتظِر الساعة»؛ البیان والتعریف، ج 1، ص80؛ به نقل از: حسن مصطفوی، پیشگوئی‌ها در علایم آخرالزمان، (چاپ دوم، تهران: مرکز نشر آثار علامه مصطفوی، 1386)ص42.
[31]. نک: سید حسن میرجهانی، نوائب الدهور، نجف، کتابخانه حیدریه، 1376، ج1، ص291.
[32]. سید محمد کاظم قزوینی، امام مهدی از تولد تا بعد از ظهور، چ اول، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1378، ص299.
[33]. نک: سید محمد صدر، تاریخ غیبت کبری (چاپ اول، تهران: نیک معارف، 1382)، ص229 ـ 232.
[34]. سید هاشم بحرانی، البرهان فی تفسیر القرآن، قم، موسسه بعثت، 1417ق، ص147؛ مجلسی، پیشین، ، ج 51، ص147.
[35]. علی کورانی، عصر ظهور، چاپ نهم، تهران، انتشارات شرکت چاپ ونشر بین الملل؟، 1386.ص206.
[36]. نک: محمدرضا حکیمی، خورشید مغرب (چاپ 25، قم: دلیل ما، 1382)، ص321؛ نگارنده،فروغ حق: مصاف حق و باطل از نهضت حسینی تا انقلاب مهدوی، چاپ اول، قم: مرکز تخصصی مهدویت، 1387)ص207 ـ 327.
[37]. نک: محمد مهدی آصفی، انتظار پویا، چاپ اول، قم، مرکز تخصصی مهدویت، 1358، ص41 ـ 42.
[38]. «... لا یکونُ ما تمُدُّونَ الیه اَعْینَکُم حتّی یشقی من یشقی و یسعَدَ مَنْ یسْعَدَ»؛ نعمانی، الغیبة، ص111؛ بحارالانوار، ج 52، ص111.
[39]. نک: علی اکبر قرشی، قاموس قرآن، ج 3، ص234 و 235؛ ناصر مکارم شیرازی و دیگران، پیشین، ج 23، ص199.
[40]. شیخ عباس قمی، مفاتیح‌الجنان، زیارت صاحب‌الامر.
[41]. «إذا رأیتم ناراً مِنَ المشرقِ شِبهَ الهردی العظیم تطلَعُ ثلاثَةَ ایام او سبعةٍ فَتَوقَّعَوا فَرَجَ آل محمد صل الله علیه و آله...»؛ موسوی اصفهانی، مکیال المکارم، چاپ پنجم، قم، انتشارات مسجد جمکران، 1380، ج 2، ص184.
[42]. «تَوَقّعوا الصوتَ یأتیکم بَغتَةً مِن قِبَلِ دِمَشقٍ فیهِ لَکُم فَرجٌ عظیم»؛ نعمانی، پیشین، ص279.
[43]. سید رضی، نهج‌البلاغه، 260، ص126؛ صافی گلپایگانی، پیشین، ص314.
[44]. شیخ طوسی، کتاب الغیبه، قم، موسسه معارف اسلامی، 1411ق، ص276؛ نعمانی، پیشین، ص83 و 84
حجت الاسلام و المسلمین رحیم کارگر
منبع: ماهنامه انتظار موعود ش 28
