کاروان‌سراى پل دلاک: اين کاروان‌سرا نزديک پلى که روى رودخانه قره‌چاى در محل اتصال آن به قم‌رود ساخته شده است قرار دارد، از جندق به سوى شمال در ۳۵ کيلومترى منطقه، نخستين‌ کاروان‌سرا ديده مى‌شود که خرابه‌هاى آب‌انبار آن هنوز باقى است.

راه‌هاى قديمى و پل‌ها: راه‌ها و پل‌هاى قديمى اين منطقه، عموماً از سه دورهٔ تاريخى بر جاى مانده‌اند. هر چند که بيش‌تر اين راه‌‌ها در دوره‌هاى بعدى روى همان مسيرهاى قبلى بازسازى و مرمت شده‌اند، اما هنوز شواهد و نشانه‌‌هاى بارز اين راه‌ها بر جاى مانده است.
قديمى‌ترين نشانه‌هاى برجاى مانده از راه‌هاى گذشته، راه‌ها و پل‌هاى متعلق به دورهٔ ساسانى است. اين‌ها، راه‌هايى بوده‌اند که اصفهان را به رى وصل مى‌کردند. 

از بقاياى راه ساسانى بر جاى مانده در اين ناحيه، راهى است که از جنوب حوض سلطان - بين دلاک و محمدآباد کاج - مى‌گذشته است. اين راه، با پلى که روى رودخانهٔ‌ مسيله در دورهٔ ساسانى ساخته شده بود، از راه‌هاى مهم ارتباطى ميان رى و اصفهان محسوب مى‌شد. بقاياى پل مزبور که به پل شکسته معروف است در نزديکى روستاى کاج هنوز باقى است. ادامه اين راه در شمال، از سنگ ساخته شده و به نام سد معروف است و از زمين‌هاى اطراف، دو تا سه متر بلندتر است و ظاهراً سنگ‌فرش بوده است. 

پل دلاک نيز که روى رودخانه قره‌چاى بنا شده، داراى ۱۶ دهانه است و بقاياى آن هنوز در اين محل پابرجاست. بناى اين پل را به دورهٔ صفوى نسبت مى‌دهند که گويا عمدتاً براى برقرارى ارتباط ميان قم و مشهد ساخته شد. 

يک راه قديمى ديگر که در شمال سياه کوه هنوز نشانه‌هاى آن بر جا است، سنگ‌فرشى گسترده است به عرض ۶ تا ۱۰ متر که در زمان خود، از خطوط ارتباطى مهم ميان اصفهان و سواحل درياى مازندران بوده است و آن را به دورهٔ صفوى يا اوايل قاجار نسبت مى‌دهند.

دریاچه نمک حوض سلطان در 40 کیلومتری شمال شهرستان قم و 85 کیلومتری جنوب تهران و در حاشیه بزرگراه تهران قم قرار دارد .اين درياچه که به درياچه ساوه قم ودرياچه شاهی هم معروف است به مساحت تقريبی 240 کيلومتر مربع درشمال شرق شهرستان قم واقع شده است ورشته کوههای البرز درشمال ان قرار دارد وسعت وشکل درياچه متناسب باورود آب وميزان بارندگی آن درفصول مختلف سال متفاوت است . درمواقع بارندگی وذوب برف های ارتفاعات اطراف چون برميزان آب ورودی افزوده می شود ، وسعت آن زياد ودرغيرازاين ايام وسعت آن کاهش می يابد . بدين ترتيب سطح آب درياچه پيوسته درنوسان است.

درموقع پرآبی سطح درياچه گسترش می يابد وآب آن اراضی پست وشوره زار باتلاقی پيرامون را می پوشاند ودرياچه بزرگی به طول 18 وعرض 16 کيلومتر تشکيل می دهد که به نام درياچه حوض سلطان يا کويرنمک مشهور است. رودهای متعددی به اين درياچه وارد می شوند که عموما" از اراضی شوره زار ونمکی اطراف عبور می کنند.

حوض سلطان در سال 1883 میلادی و بر اثر ساخت جاده شوسه تهران قم تشکیل شد

راههای ورود به منطقه : در 35 کیلومتری مسیر قم-تهران جاده خاکی وجود دارد که به دریاچه میرسد . درون دریاچه نیز جاده خاکریزی هست که برای جلوگیری از فرو رفتن خودروها در باتلاق و بهره برداری از نمک دریاچه مورد استفاده قرار می گیرد .

درياچه حوض‎ سلطان يا درياچه شاهي ، فروافتادگي نامتقارني با 330 كيلومترمربع وسعت، در 35 كيلومتري شمال قم و در شمال باختري درياچة نمك است. اين درياچه شامل دو چالة جدا از هم يكي به نام «حوض‎سلطان» و ديگري به نام «حوض‎مره» است كه با آبراهة باريكي به هم وصل مي‎شوند. حوضة باختري (حوض‎سلطان) داراي بلندي 806 متر از سطح دريا است كه به طور معمول از روان‎آب‎هاي سطحي تغذيه مي‎شود. حوضة خاوري (حوض‎مره)، افزون بر روان‎آب‎ها، از رودهايي مانند رودشور و قره‎چاي نيز بهره مي‎گيرد. مطالعات مستوفي (1350) نشان مي‎دهد كه آب‎ ابتدا وارد حوض‎مره شده و پس از پر شدن آن، از مسيل دو حوض گذشته وارد حوض‎سلطان مي‎شود و هنگامي كه آب در حوض‎سلطان چند متر بالاتر آمد، به طرف حوض‎مره بازمي‎گردد و سرريز اين دو حوض، به درياچة نمك تخليه مي‎شود. مشاهدات صحرايي كرينسلي (1970)، نشان مي‎دهد كه از مركز درياچه به خارج دو پهنة جداگانة قابل شناسايي است. يكي مركز درياچه كه حدود 24 درصد از مساحت آن را زير پوشش دارد و با پوستة نمكي پوشيده شده است. دوم، زون مرطوب كه 76 درصد بقيه را تشكيل مي‎دهد كه به زون گياهان ريشه‎ بلند به پهناي 20 متر مي‎رسد. پوستة نمكي با 5 سانتيمتر ضخامت، شامل نوارهاي هم‎مركز سفيد و خاكستري است و در زير آن سيلت‎هاي رسي و خاكستري رنگ مرطوب قرار دارد. اين زون (پوستة نمكي) به طور فصلي با آب پوشيده مي‎شود، ولي مناطق مركزي آن ممكن است در تمام سال، آب‎دار باشد. مطالعات انجام شده در زون مرطوب نشان داده كه ميزان رس موجود در نمونه‎ها، 35 تا 45 درصد است كه 10 تا 90 درصد كاني‎ها، كائولينيت ‎است. در پشته‎هاي شن و ماسه‎اي زون گياهان با ريشة بلند، چند خط داغ آب وجود دارد كه به سمت سراشيبي تا ارتفاع 826 متر ادامه دارد. اختلاف ارتفاع بين پست‎ترين و بلندترين خط داغ آب 20 متر است. پيشروي وسيع مخروط‎افكنه‎ها در پهناي زون مرطوب و روي پوستة نمكي نشانگر آن است كه روان‎آب سطحي بيش از گذشته است و تغيير آب و هوايي به سوي دورة مرطوب‎تر از گذشته، پيش مي‎رود.

مطالعات معتمد و همكاران (1356) نشان داده است كه رسوبات حوض‎سلطان بيشتر از نوع گچ و نمك، مارن و رس است. بررسي‎هاي لرزه‎نگاري و حفاري نيز نشان داده كه نمك تا عمق 46 متر وجود دارد. اين نمك، به صورت 5 لاية جدا از هم با ضخامت كل تا 20 متر است كه با رس‎هاي قهوه‎اي تا خاكستري از يكديگر جدا مي‎شوند

مکان هاي ديدني و تاريخي
شهرستان قم داراي ديدني هاي مذهبي, طبيعي و تاريخي زيادي است كه اهميت بناهاي مذهبي؛ اين منطقه را به يكي از قطب هاي گردشگري مذهبي ايران تبديل كرده است. آستانه مقدس حضرت معصومه(س) و مسجد مقدس جمكران در شهرستان قم؛ مهم ترين بناي تاريخي – مذهبي منطقه به شمار مي آيند كه همواره پذيراي بازديد کنندگان انبوه خود هستند. درميان منابع طبيعي قم، درياچه نمک و درياچه حوض سلطان از اهميت به سزايي برخوردارند و جزو گردشگاه هاي شهرستان قم به شمارمي آيند. غار وشنوه و غار كهک نيز از ديگر جاذبه هاي طبيعي اين شهرستان است که در کنار آثار متعدد تاريخي و مذهبي شهرستان قم، از مکان هاي ديدني منطقه به شمار مي آيند. شهرستان قم به علت وجود آثار تاريخي و مذهبي متعدد، به لحاظ گردشگري مذهبي داراي پتانسيل و جايگاه ويژه اي است. 

صنايع و معادن
صنايع شهرستان قم؛ به دو دسته صنايع دستي و صنايع ماشيني تقسيم مي شود. قالي بافي به خصوص فرش هاي ابريشمي، منبت كاري، درودگري وآجر پزي از جمله صنايع دستي رايج قم هستند. در اين ميان منبت كاري و قالي بافي داراي اهميت به سزايي هستند. صنايع كاني غير فلزي؛ اساس صنعت قم را تشكيل مي دهند. در حال حاضر بيش از هزار واحد توليدي درقم مشغول توليد گچ، آجر، آهک، سنگ و پودر سنگ هستند که محصولات آن ها علاوه بر تامين نيازهاي شهرستان؛ به ساير نقاط کشور به ويژه تهران صادر مي شود. صنايع غذايي، شيميايي، دارويي، چوبي، فلزي، نساجي و سلولزي نيز در رتبه هاي بعدي قرار گرفته اند. معادن منگنز و نارچ قم با داشتن حدود شش ميليون تن ذخيره، بزرگ ترين معدن منگنز خاورميانه هستند كه در اين ناحيه داير هستند. 

کشاورزي و دام داري 
كشاورزي در شهرستان قم؛ همراه با باغ داري و دام داري انجام مي شود. هركشاورز علاوه بر كشاورزي در قطعه زميني، به باغ داري يا نگه داري تعدادي گوسفند و بز نيز مي پردازد. کشاورزان اين منطقه آب مورد نياز براي کشاورزي را از رودخانه قم رود و قره چاي تامين مي کنند. فرآورده هاي كشاورزي قم عبارتند از: گندم، جو، پنبه، چغندر قند، ذرت، آفتاب گردان، تره بار و مهم ترين محصولات باغي آن نيز شامل: آلبالو، انار، گيلاس، آلوچه، آلو، هلو، زردآلو، انجير، گردو، فندق، بادام و سنجد بوده كه بعضي به صورت تازه و بعضي به صورت خشكبار صادر مي شود. دام داري از ديرباز در قم رايج بوده است. واحد هاي گوسفند داري و گاوداري صنعتي نيز در قم داير هستند. علاوه بر اين ها پرورش طيور نيز به دو روش سنتي و صنعتي در اين شهرستان رواج دارد. 

وجه تسميه و پيشينه تاريخي
قم به استناد كتب مختلف تاريخي، يكي از قديمي ترين و كهن ترين شهرهاي صدر اسلام است كه همواره مورد توجه بوده و ايرانيان در زمان هاي مختلف براي عمران و آبادي آن کوشيده اند. قم به خاطر زير بناي تاريخي و قديمي خود يكي از شهرهاي مهم كويري ايران به حساب مي آيد. مؤلف کتاب «اللباب» تاريخ بناي شهر قم را به سال 83 هـ . ق نسبت مي دهد. در اين تاريخ عبدالله بن سعدان، اخوص و اسحاق (از ياران عبدالرحمن ابن محمد بن اشعث) با چيرگي بر رؤساي هفت روستايي که در اين منطقه، در نزديکي يک ديگر قرار داشتند، شهر جديدي را بنا کردند که در آن، روستاهاي قبلي هريک محله اي از شهر جديد به شمار مي آمدند. نام شهر را نيز با استفاده از «کم» که نام حصار اطراف يکي از روستاها بود، قم نهادند. 

مشخصات جغرافيايي
مركز شهرستان قم از نظر جغرافيايي بين 50 درجه و 50 دقيقه تا 50 درجه و 56 دقيقه درازاي خاوري و 34 درجه و 35 دقيقه تا 34 درجه و 39 دقيقه پهناي شمالي گسترده شده است. قم در ارتفاع 930 متري از سطح دريا و در 145 كيلومتري جنوب باختري تهران و در مسير راه هاي تهران – اراک و تهران - كاشان قرار دارد. شهرستان قم از شمال به شهرستان هاي ري و ورامين، از شمال باختري به شهرستان ساوه، از خاوربه درياچه نمک و شهرستان گرمسار، از جنوب به شهرستان هاي كاشان و دليجان و از باختر به شهرستان هاي تفرش و آشتيان محدود مي شود. آب و هواي قم به علت مجاورت با ناحيه خشک ايران نسبتا گرم و خشك و بارش سالانه آن به طور متوسط 122 ميلي متر است. راه هاي مناسبي اين شهرستان را به نقاط ديگر متصل مي كند. اين مسيرها عبارتند از: 1- اتوبان قم - تهران به درازاي 145 كيلومتر 2- راه اصلي قم - تهران به سوي شمال 3- مسير قم - كاشان به طول 103 كيلومتر 4- راه اصلي قم - سلفچگان به سوي جنوب باختري به طول 40 كيلومتر و مسير فرعي جنوب باختري به درازاي 52 كيلومتر تا روستاي نيزار قم، دليجان و اصفهان. 

مناطق تاريخي
کاروانسراي پاسگان قرن سيزدهم - مجموعه بناهاي چهل اختران نه و يازده و سيزده هجري- قصر دختر ساساني - ايوان مسجد امام حسن عسگري (ع)صفويه - مسجد صرم صفويه- کاروانسراي صدرآباد صفويه - خانه حضرت امام خميني ( ره) - خانه حکيم ملاصدرا صفويه - تيمچه بزرگ قم قاجاريه -مجموعه راسته بازار کهنه و نو صفوي قاجار - مدرسه جهانگير خان صفوي قاجار -قره تپه قمرود هزاره 6 و 5 و4 پ - خانه حاجي خان قاجار - مدرسه غياثيه پامنار سلجوقي تيموري - کاروانسراي قلعه سنگي سلجوقي -امامزاده سربخش قرن هشتم - امامزاده شاه احمد قاسم قرن هشتم - قلعه گبري جمکران - قلعه گلي اسلامي - بقعه متبرکه شاهزاده حمزه صفوي قاجار - مقبره شيخ اباصلت صفوي - تپه صرم هزاره اول قبل ميلاد - شاهزاده احمد ابن محمد حنفيه قرن 8 تا قرن 10 - شش امامزاده سيف آباد قمرود قاجار - بقعه متبرکه خديجه خاتون 770 ه ق - بقعه متبرکه سکينه خاتون صفوي - مجموعه علي آباد قاجار - بناي شاهزاده محمد قرن 9 و 10 - شاهزاده طيب و طاهر قرن 9 و 10 - امامزاده شاه جعفر غريب قاجار - مجموعه امامزادگان قريه گرگابي 1299 ه ق - سد کبار قبل از صفوي - امامزاده شاه جمال قاجار - خانه حاج عليخان زند قاجار - دبيرستان امام صادق حکيم نظامي معاصر- بقعه شاهزاده اسماعيل قرن 8 ه ق - تپه قلعه خورآباد قبل از اسلام - کاروانسراي منظريه قاجار - کاروانسراي سنگي علي آباد سلجوقي - بقعه علي بن بابويه قمي صفوي - منزل آيت الله حائري قاجار - بقعه علمدار کياب احتمالا قرنهاي 5 و 6 ه ق - قلعه زار ( ساري ) بلاغ مادي - آق تپه قشلاق پيش از تاريخ- قلعه تپه طغرود ايلخاني - قلعه گلي کاج محمد آباد پارتي - بقعه شاهزاده زکريا صفوي - آب انبار صفوي کهک صفوي تپه البرز ( 1 ) پيش از تاريخ - تپه قلعه مبارک آباد قبل از اسلام - مسجد جامه کهک صفوي - مجموعه باستاني شمشيرگاه قبل از اسلام - مجموعه تپه و امامزاده خديجه خاتون قبل از اسلام - مسجد و منار ميدان کهنه قاجار - شاهزاده مهدي غائب قريه کاسواد صفوي - امامزاده عاقب قريه بنابر قاجار - شاهزاده ابوطالب قريه نويس صفوي - پل عسگرآباد قاجاري- کاروانسراي عسگرآباد قاجاري - کاروانسراي باقرآباد قاجاري - حمام حاج عسگر خان قاجاري - شاهزاده احمد بن علي کاسوا قرن 9 ه - ميل صفرعلي سلجوقي - ميل بابک سلجوقي- بقعه زينب خاتون و محوطه گورستان صفوي - بررسي هاي منطقه قمرود پيش از تاريخ - بقعه شاهزاده هادي وشنوه صفوي - ميل ميم سلجوقي - ميل علي آباد سلجوقي - بقعه سلطان محمود صرم صفوي - عمارت بادگير قمرود قاجار - حمام روستاي قبادبزن قاجار - کاروانسراي خشتي پل دلاک قاجار - کاروانسراي آجري پل دلاک صفوي رود - مجموعه کارخانه ريس باف معاصر - خانه توکلي قاجار - مسجد سيد صادق روحاني قاجار - کاروانسراي سنگي کوه نمک سلجوقي- پل دلاک صفوي - کاروانسراي صدري قاجار - منزل سيد حاجي روحاني ( پدر سيد مهدي ) قاجار- منزل شاکري ( حاج عسگر خان ) قاجار - قيز قلعه سي جمکران قبل از اسلام- ميل امامزاده عبدالله سلجوقي - مجموعه آب انبار و مسجد جامع پاچيان معاصر - تپه گبري روستاي قاضي پائين هزاره اول قبل از ميلاد - ميل سنگي امامزاده جعفر سلجوقي - آق تپه البرز- قلعه سنگي کي کويه روستاي سيرو .

قلعه های قديمی استان قم

قلعه سام آباد :
اين قلعه 76 متر طول و عرض دارد  و در چند کيلومتری روستای قمرود واقع شده است. آثار اين قلعه هنوز پای برجاست.

قلعه قرمز:
اين قلعه دارای 115 متر طول و 112 متر عرض می باشد.  در شمال کاروانسرای حوض سلطان، به وسيله خشت و با اهداف نظامی ساخته شده است.

قلعه قمرود:
قمرود دارای دو قلعه می باشد که يکی از آن ها قديمی و مربوط به دوران صفوی و ديگری جديد بوده و به دست مهندس الممالک ساخته شده است.

قلعه گلى:
اين قلعه در شمال شرقی روستای محمد آباد کاج و در کنار قلعه سنگی محمد آباد ديده می شود . آثار اين قلعه، حکايت از آن دارد که اين بنا پيش از اسلام نيز وجود داشته است.

از ديگر قلعه های بازمانده استان قم، می توان به موارد زير اشاره کرد:

قعله زار بلاغ : درگردنه علی آباد

قعله طغرود: در روستای طغرود

قلعه جمکران : در روستای جمکران

قلعه جک : در روستای نويس

قلعه سيرو : در بخش کهک

قلعه قنبر علی : در شرق روستای قمرود

قلعه وتوس کهندان: در بخش خلجستان

شيرين قلعه : در جنوب شرقی قمرود

قلعه ملک آباد :در شرق روستای قمرود

قيز قلعه سی جمکران : در جمکران

فقط کوه خضر و کوه خضر و کوه خضر.........

با صفاست

روز و شب

کوه خضر