آرامگاه فتحعلی شاه - قم

مقبره خدیجه خاتون - قم

تیمچه بزرگ - قم

مقبره شاه زاده ناصر - قم

باغ گنبد سبز - قم

مقبره شیخ ابا صلت - قم

مقبره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین - قم

مقبره شاه عباس دوم - قم

تپه قلعه مبارک‌آباد - قم

قره تپه قمرود

در كتاب بررسي هاي باستان شناسي قمرود نوشته مير عابدين كابلي آمده است : منطقه مورد بررسي قمرود درشمال شرقي شهر قم واقع شده و از دهستان ها ي بخش مركزي شهرستان قم محسوب مي شود. مركز آن روستاي قمرود است كه در 20 كيلومتري شهر قم واقع وازطريق جاده ي آسفالته با شهر ارتباط مي يابد . منطقه شامل دو بخش است كه به وسيله رودخانه قمرود يا اناربار به دو بخش تقسيم شده است . عموماً ساحل راست يا بخش شرقي را قمرود و بخش غربي را البرز مي نامند .

در شمال منطقه مورد بررسي، رودخانه ساوه جريان دارد كه از غرب وارد دشت قمرود مي شود. در شمال شرق روستاي ملك آباد ، دو رودخانه قم وساوه به هم متصل شده و رودخانه مسيله را به وجود مي آورند. رودخانه قم فصلي است ولي ساوه اندك آبي دارد كه درفصل تابستان حداكثر تا زير پل اتوبان تهران – قم مي رسد.

گروه باستان شناسي قمرود درسال 1367 نخستين گام را براي شناسايي منطقه برداشت . اين برنامه در پنج سال در طي فصل پاييز يا بهار صورت گرفت ومنجر به شناسايي 93 اثر فرهنگي شد كه كهن ترين آنها به دوره فرا پارينه سنگي وجديدترينشان به عصر قاجار تعلق دارد . اين آثار درمجموع عبارت اند از تپه ها، محوطه ها، قلعه ها ، كاروانسراها ، پل ها ، بندها و ميل ها.

هرچند محوطه ها وآثار شناسايي شده در كل منطقه پراكنده است، ولي به دليل موقعيت خاص جغراقيايي تمام منطقه درهمه دوره ها به طور يكسان ، مسكون نبوده است . درهمين بررسي ، گروه باستان شناسي توانست وضعيت محيط زيستي اين بخش از سرزمين ايران را در طي حدود دوازده  هزار سال روشن سازد. بر اين اساس دردوره پارينه سنگي پاياني ، منطقه البرز اگر نگوييم منطقه اي سكونتگاهي ، لااقل مي توان ادعا كرد محل تردد مردمان بوده است . اين امر به دور از ذهنيت هم نيست ،چون كناره ساوه رود جگن زار، همراه با درختان گز و ديگر درختچه هاي وحشي است. وجود آب و موقعيت طبيعي ، زيستگاه  مناسبي برا ي آبشخور حيوانات است . امروزه نيز به دليل وجود حيوانات شكاري ، منطقه شكارگاه  تا اندازه اي تحت حفاظت است .

قمرود در دوران تاريخي مجدداً به وضعيت پيشين بر مي گردد . اين بارهم منطقه البرز طرف توجه قرار گرفته و جمعيت زيادي در آن مستقر مي شود، ولي از اواخر دوره ساساني نخستين حركت ها براي استقرار دوباره  در سمت شرق آغاز مي شود و روي قره تپه استقراري كم رنگ شكل مي يابد . در دوره اسلامي اين حركت به نحو چشمگيري سرعت مي گيرد و در قرون اوليه اسلامي جمعيت بالايي را پذيرا مي شود، ولي از آن سو منطقه البرز به مرور خالي از جمعيت و كل آن منطقه شامل فقط دو روستاي كوچك شده است .

البته اين جمعيت وجنبش ديري نمي پايد، زيرا باز هم رودخانه قم با طغيان شديد هر آنچه را كه هست به ويراني مي كشاند. ولي مسلماً دشت خالي از جمعيت نيست، چون با چند قلعه و محوطه از اين زمان ، يعني دوره صفوي روبه رو هستيم و سرانجام مي بينيم كه دردوره قاجاريه ، قمرود مجدداً رو به آباداني نهاده است و امروزه هم يك قطب كشاورزي با اهميت تلقي مي شود.

اما منطقه البرز از اواخر دوره ساساني به بعد ديگر آباداني و ترقي به خود نديد و امروزه نيز فقط حاشيه غربي قمرود و اندكي از حاشيه جنوبي ساوه رود ادامه حيات مي دهد و كشاورزي در آن رونق دارد، ضمن اين كه دامداري نيز دراين بخش تا اندازه اي درخور توجه است .

تپه صرم

تپه صرم درحدود 15 كيلومتري جنوب شرقي جاده كاشان در بخش كهك حد فاصل ميان راه روستاي خورآباد وصرم قراردارد. اين تپه پشته اي طبيعي از رسوبات شني به طول 192، عرض 115 و ارتفاع 60/5 متر است كه نزديك محوطه استقراري شمشيرگاه قرار دارد.

با دريافت گزارش هاي مردمي در سال 1375 مبني برتخريب بخشي از تپه توسط بولدوزر راه سازي ، توسط ميراث فرهنگي استان ، عمليا ت راه سازي متوقف شد. در سال 1376 عملياتگمانه (چاهي كه براي آزمايش قنات حفر مي كنند ) زني جهت مشخص نمودن وضعيت تپه و تعيين حريم آن آغاز گرديد و تپه درسال 1378 در فهرست آثارملي كشور به ثبت رسيد.

به علت حفاري هاي غير مجاز درسال 1379 و به منظور نجات دادن بخشي از اشيا از خطر سرقت ، طرح حفا ري درسال1380 به تصويب ودر تاريخ 29/11/80 به مدت 26 روز فصل اول كاوش در تپه صرم توسط هيات باستان شناسي به سرپرستي "خسرو پور بخشده " به انجام رسيد.

در اين كاوش پنج كارگاه به ابعاد 5×5 متر در مركز و چهار جهت اصلي تپه ايجاد و در ادامه به گورهاي زيادي برخورد شد. اين گورها داراي ساخت وساز خشتي به صورت توده هايي گاه انبوه است و تدقين در اطراف اين توده ها  انجام شده است . در اطراف متوفي تعداد زياد ي اشيا ي سفالي، مفرغي و گاه آهني  يافت شد كه در حقيقت براساس اعتقاد اين مردمان به دنياي پس از مرگ صورت مي گرفت . براي دفن اجساد از لحاظ نوع تدفين يا جهت آن، وضعيت خاصي مشاهد ه نشد.

اشياي به دست آمده در اين تپه داراي تنوع خاصي است ؛ ظروف سفالي خاكستري رنگ لوله دار،لاوك ها (ظرف چوبين بزرگ و مدّور داراي لبه اي كوتاه ) ، ليوان ها ، فنجان ها و خمره ها و... اشياي فلزي مفرغي چون سرپيكان ، خنجر ، زيورآلات ، دستبند وحلقه از جمله اشياي ارزشمند اين تپه است .

گورستان تاريخي تپه صرم با قدمت 3500 – 3200 سال از مهمترين محوطه هاي عصر آهن ايران و فرهنگ سفال خاكستري  ايران مركزي است .

 ساروج : مخلوطي است از آهك و خاكستر يا ريگ كه در آب به مرور جذب انيدريد كربنيك كنند و آهكش به صورت سنگ آهك كه محكم و پايدار است در مي آيد و از آن در جهت ساختن بنا استفاده مي كنند.

وسعت کویر مسيله بيش ازده هزار هکتار می باشد ودرحال حاضر قسمتهای عمده آن پوشيده ازدرختان گز وتاغ می باشد ودرحقيقت يکی ازمراکز کويری جنگلی ايران محسوب می شوند بدليل ارتفاع پايين دشت مذکور ( حدود 800 متر ازسطح دريا) ازساير نقاط اطراف شيب ملايم دشتها وارتفاعات شهرقم واراضی شمالی دشت مذکور به طرف دشت می باشد همچنين درياچه نمک و کویر مسيله مصب دو رودخانه مهم مرکزی ايران يعنی رودخانه قمرود ( اناربار) ورودخانه قره چای می باشد.درروزگار نه چندان دور حدود 50 سال پيش دشت مذکور دارای يکی ازبهترين مراتع استپی ودشتی بوده به گونه ای که محل چرای اسبهای دولتی درآن زمان بوده ونيز رمه های بزرگ گوسفند وشتر دردشت مذکور به چرا پرداخته اند علاوه برمراتع خوب درسالهای گذشته دشت مسيله يکی ازبزرگترين توليد کنندگان غلات (گندم ، جو و...) دربخش مرکزی ايران بوده است.

ازنظر زيستگاهی دشت مسيله ازقديم الايام زيستگاه آهو وجبير وگوره خر آسيايی وايرانی بوده است اما درحال حاضر به علت شکار بی رويه ازبين رفتن زيستگاه ها ، تعداد اينگونه حيوانات بسيار کم ونادر است اما قابليت زيستگاهی منطقه جهت حيوانات ذکر شده همچنان به قوت خود باقی است. منطقه کویر مسيله می تواند زيستگاه مناسبی برای هوبره که ازپرندگان حمايت شده وکمياب است ( خصوصا" درفصل زمستان) باشد ودرفصل پائيز وزمستان درآبگيرهای دشت انواع پرندگان مهاجر ازقبيل انواع مرغابی وحشی ، اردک ، غاز، فلامينگو ، بازهای شکاری وباقرقره و... ديده می شود درسال گذشته يک گله هفت تايی گورخر ايرانی درکنار درياچه حوض سلطان مشاهده شده است. وهمچنين مار، روباه وخرگوش نيز درمنطقه وجود دارد. مسيله وکوير قم دوزيسگاه استان وبخشی ازپارک ملی کوير است که مورد حفاظت قرار می گيرد وجود گونه های نادر جانوری نظير هوبره ، آهو، امکان زيست جانوری مانند يوزپلنگ به اهميت حفاظت وحراست اين منطقه می افزايد افزون براينکه زيستگاههای زيبای موجود دراستان وجود سگ آبی ، انواع پرندگان ومهاجرت انواع غازها، اردکها وپرندگان به اطراف درياچه حوض سلطان ودرياچه نمک وآشيانه سازی دراطراف مسيل رود قم درنمای زيست بومهای استان بسيار موثر است.

نقاط دیدنی کویر مسیله  آفتاب

 راه‌هاى ارتباطى تهران به قم: راه شوسهٔ کنونى تهران - قم در سال ۱۸۸۳ ميلادى توسط اتابک ساخته شد و انگيزهٔ پى‌ريزى آن پيدايش درياچهٔ حوض سلطان بود. در مسير اين راه ارتباطى، پل‌هاى تاريخى و کاروان‌سراهايى قرار داشت که به مرور زمان يا تخريب شد يا به کلى از ميان رفتند. از قم‌رود به سوى شمال شرقى و به موازات درهٔ قم‌رود، «پل دلاک» قرار داشت که پس از اتصال قم‌رود به قره‌چاى ايجاد شد و منزل اول نيز به نام پل‌ دلاک بود. اين پل ۱۶ دهنه داشت که چند دهنه آن ويران شده است. بناى پل از آجر و مربوط به دورهٔ‌ صفويه است و براى برقرارى ارتباط ميان قم و مشهد ساخته شده بود. يک راه قديمى از پل دلاک به طور مستقيم از حاشيهٔ غربى مسيله به سوى ورامين و گرمسار مى‌رود. نام پل برگرفته از اسم يکى از شخصيت‌هاى دورهٔ صفوى است. در شمال اين پل، دو ساختمان ويرانه قرار دارد که سابقاً اقامتگاه کاروا‌ن‌ها بود، اوّلى از خشت و گل و شبيه به کاروان‌سراست و دومى از آجر بنا شده و مانند قلعه است. از پل دلاک به سمت شمال، يک راه ارتباطى از بلندى‌هاى باقرآباد مى‌‌گذشت و با عبور از ميان چال سلطان، به منزل دوم که کاروان‌سراى حوض نام داشت مى‌رسيد. کاروان‌سراى حوض، قلعه‌اى محکم دارد و از آجر بنا شده و در زمان گذشته چند رشته قنات و آب‌‌انبار بزرگ آن را پر مى‌کرد. کاروان‌سراى حوض چندين بار تعمير شده و هم اينک مسکونى است.

کاروان‌سراى دير: در مسير راه تهران به قم، پس از حسن‌آباد، راهى به سمت چپ جدا مى‌شود که به بند على‌‌خان و ورامين مى‌رود. اين راه در جهت شمال غربى به جنوب شرقى و در شمال رودشور قرار دارد.

۱۲ کيلومتر پيش از بند على‌خان راهى ديگر از جنوب به شمال آن را قطع مى‌کند. اگر راه را به سوى جنوب دنبال کنيم به کاروان‌سراى دير مى‌رسيم و امتداد آن به طرف شمال از طريق دولت‌آباد به ورامين مى رسد؛ اين همان راه قديمى ساسانى است که اصفهان را به رى وصل مى‌کرد.

کاروان‌سراى کنونى دير روى ويرانه‌هاى ديرالجص يا دير گجين يا دير کردشير که در تاريخ معروف است، ساخته شده است، ظاهر ساختمان قديمى به نظر نمى‌رسد. در کناره‌هاى دروازه ورودى کاروان‌سرا، دو برج دو طبقه قرار دارد. داخل اين بنا، حياطى بزرگ است با اتاق‌هاى کوچک که يک در دارد و بدون پنجره است؛ اتاق‌ها روى سکويى قرار دارند، جرزهاى آن آجرى و سقف آن‌ها ضربى است. وسط بدنه‌ها در سه سمت حياط ايوان‌هايى بزرگ شبيه ايوان‌هاى داخل مسجد قرار دارد که معلوم نيست به چه منظور ساخته شده‌‌اند.

کاروان‌سراى حوض: اين کاروان‌سرا از اقامت‌گاه‌هاى بين راهى مسير تهران - قم محسوب مى‌شد که علاوه بر کاروان‌سرا، قلعهٔ محکمى نيز در آنجا قرار داشت. در شمال کاروان‌سرا، بقاياى قلعه ديگرى که از گل ساخته شده است، وجود دارد.

مجموعهٔ کاروان‌سرا، قلعهٔ اربابى و قلعهٔ روستايى به نام حوض، درگذشته به دليل آمد و شد زياد بين تهران - قم و اصفهان از رونق بسيار برخوردار بود. امروزه کاروان‌سرا و قلعهٔ حوض به علت اينکه در محل خروج از مسير راه اصلى قرار دارد، کارکرد سابق خود را از دست داده است.