امر به معروف و نهی از منکر از فرایض بزرگ اسلامی است و آثار و گسترده ای را به دنبال دارد، از اینرو کسانی که به اجرای این فریضه الهی اقدام می کننند باید خود نیز دارای ویژگی های ارزنده ای باشند تا کلام و سخن آن ها در دیگرن اثر بخشد، و با یکارگیری روش ها و شیوه های صحیح تربیتی که موافق روح و طبع افراد است، زمینه هدایت آنها را فراهم نمایند . در روایات اسلامی ویژگی های متعددی را برای امر کنندگان به معروف و نهی کنندگان از منکر بیان کرده اند که در این مبحث به مهمترین آنها اشاره می کنیم:
1 . معروف و منکر را بشناسد: یعنی اگر خود مصادیق معروف و منکر را نشناسد، چگونه می تواند دیگران را به انجام آنها وادارد و یا به ترک آن ها امر کند؟
2 . خود عامل به معروف و تارک منکر باشد:
ذات نایافته هستی بخش
کی تواند که شود هستی بخش
خداوند در توبیخ آمرینی که خود عامل نیستند می فرماید:
آیا مردم را به نیکی و خوبی امر می کنید و خود را فراموش می کنید؟
ای مؤمنان! چرا آن چه را بدان عمل نمی کنید، می گویید؟
افرادی که می خواهند این فریضه الهی را انجام دهند باید تمام تلاش و کوشش خود را در راه تزکیه و تهذیب نفس به کار برده و به آنچه که می گویند و یا قصد گفتنش را دارند عمل کنند .
شخصی فرزندش را نزد رسول خدا صلی الله علیه وآله آورده و عرض کرد: این کودک، زیاد خرما می خورد، و برای او ضرر دارد و گفته ما هم در او اثری ندارد، شما به او بفرمایید ترک کند . حضرت فرمود: من امروز خودم خرما خورده ام . او را فردا بیاور تا من خودم خرما نخورم و گفته ام در او اثر داشته باشد .
امام صادق (ع) می فرماید:
«کسی که امر به معروف و نهی از منکر می کند، باید سه خصلت در او باشد: به آنچه که امر می کند خودش عامل باشد و آنچه را نهی می کند خود ترک کند .»
نکته قابل توجه اینکه اگر انسان عامل به همه معروف ها و تارک همه منکرها نبود، آیا می تواند این فریضه الهی را زمین بگذارد؟
در پاسخ باید گفت: اگر چنین قیدی قرار داده شود، امر به معروف و نهی از منکر تقریبا به کلی از بین می رود، زیرا به هر حال هر کسی در یک یا چند مورد لغزشی دارد و خود به کار خویش بهتر از دیگران آگاه است و یا دست کم هر کسی خود را باید دارای کوتاهی و تقصیر بداند و گرنه دچار خود پسندی خواهد شد که خود منکری بزرگ است .
عده ای به پیامبر صلی الله علیه وآله عرض کردند: ما امر به معروف نمی کنیم مگر این که به تمام خوبی ها عمل کنیم و نهی از منکر نمی کنیم مگر اینکه از همه بدی ها اجتناب کنیم ; پیامبر صلی الله علیه وآله فرمود: نه (این چنین نباشید) بلکه امر به معروف نمایید اگر چه به تمام خوبی ها عمل نمی کنید و نهی از منکر کنید اگر چه از همه بدی ها اجتناب نمی کنید .
3 . در امر و نهی ازمسائل و برداشت های شخصی اجتناب کند
4 . نصیحتگر مردم باشد، عصبانیت و درشت خویی به خرج ندهد:
کسی که می خواهد این فریضه را انجام دهد باید با حالت نصیحت و ارشاد مرتکب گناه را هدایت کند نه با حالت انتقام گیری و خشونت که این روش در فرهنگ اسلام پذیرفته نیست .
5 . نسبت به مردم مهربان باشد .
6 . با آنها با مدارا و رفاقت رفتار کند .
7 . با لطف و بیانی نیکو و پسندیده مردم را دعوت کند .
8 . با تفاوت های اخلاقی و روحی مردم آشنا باشد . با هر دسته ای طبق موقعیت و روحیه اش برخورد کند .
9 . نسبت به نیرنگ های نفسانی و حیله های شیطان بینا باشد .
گاهی انسان از عیب درونی خویش و نیرنگهای شیطان غافل است، و بخاطر آنها امر و نهی می کند و برای خود توجیهات نادرستی را می تراشد .
10 . قطع طمع از دیگران .
11 . در مشکلات امر و نهی شکیبا باشد .
12 . در قبال اذیت های مردم مقابله به مثل نکند .
که اگر چنین کرد، علاوه بر این که امر و نهی او اثر نخواهد داشت، ثواب و اجر معنوی او هم از بین خواهد رفت .
13 . از مردم شکایت نکند .
14 . در امر و نهی عصبانی نشود .
15 . بخاطر خودش با مردم درشتخویی نکند .
16 . نیتش را برای خدا خالص کند .
17 . در کارش از خدا مدد بخواهد .
18 . به دنبالش خشنودی و ثواب الهی باشد .
19 . اگر حرف او را پذیرفتند از آنها تشکر کند .
20 . کارش را به خدا واگذارد .
21 . به عیب های خودش متوجه باشد .
امام خمینی می فرماید:
«سزاوار است امر کننده و نهی کننده در امر و نهی در مراتب جلوگیری از خلاف، مثل طبیب مهربان و پدر رؤفی که رعایت مصلحت بیمار و فرزند را می کند، باشد، و این که کارش لطف و رحمتی خاص بر فاعل و لطف و رحمتی عام برای امت باشد (چون برای او تادیب است نه انتقام، و تادیب، رحمت است و برای عموم چون عبرت است) و این که نیت خود را برای رضای خدای عزوجل خالص کند و این عمل خود را از شوائب هواها و از اظهار علو پاک بدارد و در حال نهی از منکر خود را شخصی منزه و مافوق فاعل نبیند; چون بسیار می شود که مرتکب یک گناه و یا چند گناه فضائلی دارد که خدای تعالی آن را دوست می دارد، هر چند که از عمل او خشمگین است و چه بسیار می شود که خود امر به معروف و ناهی از منکر بر عکس این فرض است، یعنی در باطن صفات نکوهیده ای دارد که مورد خشم خداست و خودش خبر ندارد .»
آثار امر به معروف و نهی از منکر
اجتماعی:
1 . اجرای احکام اسلام .
2 . عدالت اجتماعی
3 . سازندگی
4 . استواری نظام اسلامی
5 . امنیت .
6 . خیر و سلامتی
7 . قدرتمندی مؤمنان
8 . تضعیف جبهه نفاق
9 . پاکیزگی کسب و کار
10 . مصلحت عمومی جامعه
فردی:
الف: دنیوی
1 . سلامتی دین و دنیا
2 . نصرت الهی
3 . کم نشدن عمر و روزی
4 . نجات از بلاها
ب . اخروی
1 . خشنودی خدا
2 . فلاح و رستگاری
3 . ثواب فراوان
4 . رهایی از دروغ
5 . بهشت برین
