مسجد جامع قم

در قرن سوم هجری یكی از علما و محدثین قم به نام " ابوالصدیم حسین بن علی بن آ دم اشعری " كه در زمره صحابه حضرت امام علی التقی (ع) وحضرت امام حسن عسگری (ع) به شمار می رفت، مسجدی در قم بنا كرد. طبق نوشته كتاب تاریخ قدیم قم كه در قرن چهارم هجری نوشته شده است . معلوم نیست كه محل آن مسجد  دركدام یك از مكان های زیر بوده است :

- مسجدی به نام مسجد جامع كه در یكی از محله های قدیمی قم ، نزدیك دروازه ی ری واقع شده است.

- مسجدی كه اكنون به نام امام حسن عسگری شناخته می شود.

- مسجدی كه در حدود خاكفرج  و اراضی كمیدان واقع بوده و اكنون اثری از آن به جای نمانده  و به احتمال قوی وبه موجب قراین تاریخی همین مسجد بوده است.

- مسجدی كه اكنون برجاست و به نام مسجد جامع قم شناخته می شود و همان است كه درمحله مسجد جامع ، درخیابان آذر و نزدیك دروازه  ری واقع شده است.

- مسجد جامع عتیق و تاریخی قم مجموعه ای از بناهای چند عصر و از جمله مساجد دو ایوانی به شكل مربع مستطیل است . اسكلت اصلی گنبد خانه ی متوازن آن ، به نیمه ی نخست سده ششم هـ . ق تعلق دارد. این مسجد پس از مسجدامام حسن عسگری (ع) قدیمی ترین مسجدی است كه  در قم بنا شده و به اعتبار متون معتبر ، سال احداث بنای كنونی گنبد خانه 529 هـ .ق است . این تاریخ تا  پیش از تعمیرات دوران فتحعلی شاه دركتیبه های گچبری موجود در بنا به وضوح نمایان بود.

ایوان :

یكی از زیباترین و با شكوه ترین بناهای این مجموعه ، ایوان بسیار مجلل آن است . این ایوان به دهانه 14، عرض 7  و ارتفاع  18 متر ، از نظر تناسب و  زیبایی ، ممتاز و بی نظیر است. مقرنس گچی پوشش ایوان و نیز نقشه كاشی كاری دیوار آن كه در میانه قاب هایی از آجر كلوكی ( آجر كوچك ) و تراش ، توأم با نمابندی كتیبه های متعدد موضعی و كمربندی جلب توجه می كند، بیش از هرچیز موجب تحسین معماران و هنرمندان می شود. در توصیف این ایوان باید گفت كه مظهر جمال ، اعتدال و توازن است ؛ زیرا تمام اجزای آن در جای خود قرار گرفته و متناسب است . مقرنس پوشش آن با نقشه ی بسیار جالبی طراحی شده كه در برگیرنده دو كوه مطبّق ( طبقه طبقه شده ) و معلق در دو طرف آن است و مانند دو گنبد پنج طبقه به نظر می رسد كه هر طبقه ی آن دارای پنج قطار با پنج حوضچه بزرگ و كوچك است . درمیان دوگنبد آویزان ، سه حوض بزرگ وارونه با سطح قوس آراسته ، و مزین به ترنج هایی از كاشی معرق وجود دارد كه در میان قابی از كاشی های سفالی با جدار هشت تایی صفه دار نمایان است.

بین این حوض ها جداری شبیه دو گنبد كوچك و معلق ، با حوضچه های متنوع و منظم در سه ردیف با قطارهای مشابه وجود دارد . مشخص نیست این مصالح ساختمانی سنگین را چگونه تا سقف بالا برده و چگونه آنجا آویخته اند كه پس از قرن ها هنوز بی خدشه و شكست ، پا برجا و سالم باقی ماند ه است .

این مقرنس بی نظیر و ممتاز، كه از نقاشی ملات سازی ، توأم با رنگ آمیزی طلایی برخوردار است ، از دور به صورت مقرنسی از آجر نمایان است .

تزیینات كاشی این مسجد در زمان فتحعلی شاه و در سال 1248 هـ . ق صورت گرفته كه به مرور شكسته و ریخته شد . از این رو ابتدا از طرف مرحوم حضرت آیت الله فیض در سال 1365 هـ .ق و مجدداً از طرف آیت الله العظمی بروجرودی درسال 1375 هـ . ق تمام مسجد تعمیر و به ازاره سنگی ، آراسته و مزین گردید . این كاشی كاری بر فراز ازاره ای از سنگ تراش سفید به ارتفاع 20/1 متر است و تمام بدنه ایوان را از بغله ها و اسپر تا كتیبه كمربندی تزیین نموده است .

كاشی ها ، خشتی منقش هفت رنگ با نقشه بندی اسلیمی واژدربندی است و در میانه كاشی كاری آن ، چند خط عمودی وافقی از آجر كلوكی و تراش دیده می شود كه مانند قابی كاشی ها را در میان گرفته و وسط هرقاب ، نمایی ساخته شده ودرون هرنما، ترنجی دیده می شود كه روی آن آیه شریفه " وما خلقت الجن والانس الالیعبدون" نوشته شده است . این آیه در كتیبه ی معابد و مشاهد از آثارمخصوص فتحعلی شاه است و در سینه اسپر ، بالای پوشش دوقوسی ، سه درگاه ورودی ، به مقصوره ی سه قاب آجری مربع مستطیل گرفته شده كه درون آنها با كاشی های خوش نقش ، زیبا وشفافی مزین شده است . در قاب وسطی درترنجی كشیده به خط ریز ثلث ، آیة الكرسی و در پایان " فالله خیر حافظاً وهو ارحم الراحمین " نوشته شده است .

در ترنج كشیده دیگری " لااله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله – (تعمیر 1365 هجری ) خوانده می شود و در سومی " انا مدینه العلم و علی بابها" جلب توجه می كند. در كمرگاه ایوان ، كتیبه ای از كاشی خشتی با زمینه لاجوردی وجود دارد كه به خط ثلث سفید بر روی آن سوره مباركه جمعه ودر پایان " سبحان ربك رب العزه عما یصفون وسلام علی المرسلین والحمدلله رب العالمین ، فی تاریخ شهر ربیع الثانی سنه سِتَ و اربعین و مأتین بعد اَلفٍ من هِجَرة النبویه" خوانده می شود.

لبه ایوان از دو قوس بالا و نیز طرفین به صورت گیلویی و روی آن طُرّه برنجی پیچی  از كاشی فیروزه فام هر یك به اندازه 405 %  در 40% به كار برده شده و شبیه آثار قرن هشتم است . این لبه ، منظره ایوان را بسیار زیبا كرده است .

در دو طرف ایوان جرزهایی به عرض دو و نیم متر و ارتفاع 18 متر وجود دارد و متصل به آنها صفه محرابی است كه برفراز هریك ایوانی با پوشش مقرنس بدیع است و در كنار آن نیز جرز دیگری قرار دارد . به این ترتیب درمجموع چهار جرز وجود دارد كه تمامی به كاشی های خوش نقش و زیبا آراسته شده اند. لچكی ها و پیشانی ایوان نیز آراسته به كاشی گره سازی است .

در پیشانی ایوان و دو ایوانچه ی دو طرف آن كتیبه ای به طول بیست وهشت وعرض یك متر از كاشی های خشتی قرار دارد. روی این كاشی خشتی ، با خط خاصی كه بر گرفته از خطوط ثلث ، نسخ و ریحانی است، به صورت متداخل آیه ای از سوره مباركه نور " الله نورُ السموات والارض مثل نوره كمشكوة فیها مصباح المصباح فی زجاجه الزجاجه . كانها كوكب دری یوقد من شجره مباركه زیتونه لا شرفیة ولاغریبة یكاد زیتها یضی ءُ  و لولَم تمسسه نارٌ نورٌ علی نور " آمده است.

مقصوره :

در طرف جنوبی این ایوان ، مقصوره ای به ارتفاع 30 ودهانه 23/ متر وجود دارد كه در ضلع جنوبی آن محراب بز رگی قرار دارد. در ضلع شمالی آن سه درگاه بزرگ و كوچك به ایوان واز طرف شرقی و غربی آن هم دو درگاه به دو گوشواری كه در دو طرف قرار دارد ، گشوده شده است .

محراب شاه نشین آن به عرض یك متر ودهانه چهار متر با پوشش پخ  و بغله ها و اسپر كه به كاشی های خشتی منقش هفت رنگ زمان فتحعلی شاهی مزین شده  و دارای پوشش رسمی بندی و معقلی است . بقیه دیوار ایوان از جرز و اسپر، دارای ازاره 30/1 متر سنگی و بالای آن آراسته به گچبری با نقشه ی  ملات ساز طلایی است و سه درگاه  ورودی آن یكی در وسط با دهانه ی پنج متر و دو درگاه دیگر هركدام با دهانه ی دومتر در طرفین قرار دارد.

در كمر آن كتیبه ای كمربندی از گچبری به خط ثلث ممتاز " شیخ محمد حسن قمی" كه روی آن سوره تبارك نوشته شده ، دیده می شود. درپایان عباراتی كه نشان از تعمیر مقصوره واحداث شبستان ها از طرف فتحعلی شاه درسال 1246 دارد، گچبری شده است كه البته بیشتر آن ساییده شده و غیر قابل خواندن است . فقط در ضلع غربی آن ، نام فتحعلی شاه قابل رؤیت است.

درچهار طرف مقصوره ، نیم طاقی بالا آمده كه فرم مربع را به هشت ضلعی بدل ساخته و تمام بدنه آنها به صورت قوسی مقعر، آراسته به كنده كاری توأم با نقاشی های رنگین است و پوشش آنها با پوشش درگاه در یك سطح قرار دارد. در این قسمت هشت نما با بدنه گچبری شده مشاهده می شود و در بالای  آنها ساختمان به شكل شانزده ضلعی درآمده و شانزده نما ساخته شده است . این نماها یكی درمیان ، به صورت نورگیر میان تهی و توپر دیده می شود كه به وسیله كنده كاری توام با رنگ آمیزی مزین شده اند.

دربالای این قسمت ، مقصوره از چند ضلعی به صورت مدور در آمده و پاطاق گنبد به صورت عرق چینی بالا رفته است . بدنه پوشش ، مانند كاسه ای گلدار است كه آن را به صورت واژگون قرار داده باشند. این پوشش با مقرنس آجری تزیین شده كه بدنه آنها حوضچه ها و دیوار با نقشه ظریفی گچبری و رنگ آمیزی شده است . نقشه هر قسمت با قسمت دیگر تفاوت دارد.

گوشوارها:

در اضلاع شرقی و غربی مقصوره ، در وسط یك نما و در دو طرف آن ، دو درگاه با دیوار آجری زیبا و پوشش دوقوسی است كه به طرف گوشوارها باز هستند.

دو گوشوارچشمه پوش با ستون های مضلع آجری تزیین شده اند . گوشوار شرقی مشتمل برنه چشمه درسه ردیف به وسعت 21×21 متر است كه در آن دو محراب آجری وجود دارد و گوشوار غربی مشتمل بر شش چشمه در دو ردیف به وسعت از شمال به جنوب 21 متر و از شرق به غرب 23/12 متر است.

شبستان ها :

مقابل ایوان صحنی وسیع وجود دارد كه از سه طرف محصور به شبستان های زیبای چشمه پوشی است كه به دوران فتحعلی شاه تعلق دارد. قدمت شبستان شرقی بیشتر است . این شبستان دارای نه ردیف سه چشمه ای بر فراز هجده ستون شش ضلعی و نه ستون چهار ضلعی ، یعنی جرزهای جلوی صحن است كه با درهای آهنی شیشه پوش محصور شده است .

شبستان غربی نیزدارای نُه درگاه درسه ردیف است ؛ ولی انتهای آن سردابی سراسری وجود دارد كه از سوی " محمد حسین خان نظام الدوله شاهسوند" ملقب به " شهاب الملك " كه بانی گلدسته های طلایی صحن عتیق در سال 1305 بود، احداث شده است . در نتیجه كف شبستان یك متر بالا آورده شده كه این عمل موجب كاهش جذابیت آن شده است.

شبستان شمالی به علت وجود ایوان شمالی ، از جلو به دو قسمت تقسیم شده كه از هر طرف دارای دو چشمه است ولی از قسمت آخر كه متصل به هم هستند ، پنج چشمه به عرض 11 و طول هر قسمت 49 متر بنا شده است.

ایوان شمالی :

دربین شبستان های شمالی ، ایوانی  به دهنه هفت ، عرض هفت وارتفاع 14 متر ازآثار دوره فتحعلی شاه – سال 1248 هـ. ق دیده می شود كه دیوار آن مزین به كاشی خشتی است و روی آن به خط ثلث سفید سوره مباركه منافقون و در پایان عبارت " كتیبه به خط محمدرضا الشریف القمی فی 1248" نوشته شده است . در دوطرف آن دو چشمه و در قسمت بالا و دو طرف ایوان ، دوایوان فوقانی با پوشش مقرنس گچی با جرزهای آجری و لچكی های كاشی كاری معقلی وجود دارد .

سر در ورودی :

در قسمت ورودی صحن مسجد از طرف غربی ایوان ، سر در ورودی به دهانه شش ، عرض دو وارتفاع هشت متر با جدار سفید كاری و پوشش مقرنس گچی از دوره فتحعلی شاه دیده می شود . در قسمت كمر آن كتیبه ای كمربندی از كاشی خشتی زمینه لاجوردی قرار دارد و روی آن به خط ثلث ، آیات " یا ایها الذین امنوا اذا نودی للصوه ... و الله خیر الرازقین " و در پایان كتیبه جمله ، " قل الحاج شیخ عباس مصباح زاده 1381 قمری" خوانده می شود. در دو طرف ایوان ، جرزی آجری وجود دارد و در كنار آن از دو طرف ، صفه ای محرابی با پوشش مقرنس دیده می شود كه از دو طبقه تشكیل شده است .

محراب ها:

در مسجد جامع قم محراب های متعددی ، هر كدام برای منظور خاصی ساخته شده است . در یكی از شبستان های شرقی مسجد محرابی وجود دارد كه در مكانی پایین تر از جایگاه نمازگزاران قرار دارد تا هم نشانه خشوع امام جماعت باشد و مهمتر از آن ، كسانی كه در حیاط مسجد هستند ، هم سطح با امام جماعت  قرار گیرند .

در داخل این محراب  و روبه روی امام جماعت ،  مشبك هایی  وجود دارد كه در فصول گرم سال مانند دستگاه تهویه هوا، هوای سرد ومطبوع را به داخل محراب هدایت می كند تا امام جماعت و نمازگزاران از هوای مناسب برخوردار باشند.

در دوسوی این محراب پله هایی وجود دارد كه به جایگاهی منبر مانند منتهی  می شود. ائمه جماعات پس از اقامه ی نماز و یا قبل از آن بالای این منبر مستقرمی شدند  وبه ایراد وعظ و خطابه می پرداختند.

صحن مسجد:

صحن مسجد زمینی مستطیل شكل است كه چهار طرف آن با بناهای مسجد شامل گنبد، شبستان ها ، گوشواره ها، زیرزمین ، سر در ورودی و ایوان شمالی و جنوبی محصور شده است . وسط صحن ، حوضی وجود دارد كه بر زیبایی آن افزوده است . در گذشته  در وسط حوض ، آب انباری وجود داشت كه امروزه مسدود است .

در فصل تابستان ، مخصوصاً شب ها، نماز جماعت درصحن مسجد اقامه می شود ؛ زیرا دارای هوای مطبوع و لطیفی است .

زیرزمین مسجد :

زیرزمین این مسجد به جز هوای مطبوع و دلپذیر، از ارزش خاصی برخوردار است و جلوه دیگری از هنر معماران ایرانی و اسلامی را عرضه می دارد . این زیرزمین در سمت غرب مسجد قرار گرفته و روی آن شبستان بزرگی وجود دارد . زیرزمین به جز ستون های دیوار شبستان دارای هجده ستون است  كه اخیراً توسط سازمان میراث فرهنگی قسمتی ازآن مرمت شده است .

شاخص تعیین وقت نماز:

از دیگر امكانات جالب توجه مسجد، شاخصی است كه به وسیله آن می توان هنگام نماز ظهر را تعیین نمود . این شاخص از سنگی تشكیل شده كه روی آن خطی به صورت مورب حكاكی شده است . اگر آفتاب به وسط این شاخص نزدیك شود. نشان دهنده ظهر شرعی است . این شاخص در قسمت شمال مسجد روی تخته سنگی حكاكی شده است .

گنبد باشكوه مسجد:

گنبد رفیع مسجد جامع قم یكی از باشكوه ترین ، شگفت انگیزترین و رفیع ترین گنبد های مساجد ایران است . جای تعجب نیست اگر برای هر بیننده ای در مورد چگونگی ساخت این گنبد جای سؤالی وجود داشته باشد.

نباید فراموش كرد كه برای ساخت این مسجد عظیم و با شكوه كه حدود 6000 متر مربع وسعت دارد ، حتی یك شاخه آهن نیز به كار نرفته و با گذشت سالیان سال از ساخت آن همچنان پابرجا واستوار مانده است .

كتیبه ها

: مسجد جامع قم دارای كتیبه های زیادی است . یكی از این كتیبه ها، كتیبه بالای ایوان جنوبی است كه نویسنده آن " محمد حسین الشیرازی " بوده وآن را در سال 529 هـ . ق نوشته است . متن این كتیبه ، قسمتی از سوره مباركه  نور است كه با خطی زیبا با كاشی معرق ، منقوش شده است . این كتیبه به دستور مرحوم حضرت " آیت الله العظمی بروجردی " تجد ید بنا شد.

نكته جالب توجه این كه كتیبه با خطی درشت نوشته شده ، به طوری كه می توان از فاصله دور آن را به راحتی خواند . ارتفاع حرف " الف " این كتیبه تقریبا" یك متر است .

مشبك های بنا:

قسمت های زیادی از بناها وساختمان های مسجد جامع قم را مشبك های آن تشكیل می دهند. این مشبك ها حداقل دو فایده اساسی دارند؛ از طریق آنها نور كافی و مطلوب به درون بخش های مختلف ساختمان های مسجد راه می یا بد و از سوی دیگر برای تهویه هوا و خنك شدن قسمتهای مختلف بنا تأثیری قابل توجه دارند. این مسجد درخیابان طالقانی شهر قم قرار دارد.

مسجد صاحب الزمان ( ع ) ،  جمكران

این مسجد در دامنه ی كوه دو برادران در ابتدای جاده – قم – كاشان در فاصله شش كیلومتری جنوب غربی قم قرار دارد. مسجد جمكران از بناهای سده های اول ودوم هـ . ق  است . این مسجد در سال 373 هـ . ق به دستور حضرت بقیه الله (عج) ساخته شد و در سده های بعد به كرات به دست تعمیر و تجدید سپرده شد . آخرین بنای تاریخی بازمانده متعلق به سال 1167 هـ . ق بود كه برای نوسازی و گسترش مسجد در دهه های اخیر تخریب شد.

مسجد پنجه علی ( مسجد صیئی )

این مسجد درمحله ای به همین نام در شهر قم قرار دارد. مسجد كه به مسجد صیئی نیز شهرت دارد ، نام خود را از پنجه ای منسوب به حضرت علی (ع) كه برسنگ در محراب آن نصب شده ، گرفته است .

مسجد عشقعلی

بنای این مسجد قدیمی نزدیك آستانه مقدسه حضرت معصومه ( س) قراردارد و احتمالاً متعلق به سده دهم هـ . ق است. این مسجد دارای آب انبار وحمام هایی به همین نام است .

مسجد صرم

این مسجد كه در روستای صرم قرار دارد ، از دوره صفویه باقی مانده و دارای شبستانی گنبد دار است . پوشش بیرونی گنبد آن نیمه بیضی و آجری است . براساس متن لوح سنگی ورودی مسجد ، این بنا در سال های 1061 و 1062 هـ . ق بنا شده است .

مسجد جامع كهك

بنای این مسجد از دوره صفویه در شهر كهك باقی مانده است.

مسجد میدان كهنه

مسجد میدان كهنه كه برخی آن را متعلق به  دوره سلجوقی و قاجاریه می دانند ، درمیدان كهنه شهر قم قرار دارد.

این مسجد در سال 1310 ش ازسوی آیت الله حاج میرزا محمد فیض در محوطه ای به طول 21 و عرض 12 متر به ارتفاع شش متر، مركب از ده چشمه بر فراز چهار ستون سنگی مضلع بنا شد . از این رو این مسجد را فیض نیز می نامند.

در كنار این مسجد مناره ای به ارتفاع 25 متر وجود دارد كه سومین منازه جهان اسلام واولین مناره احداثی در قم وایران است . قطر قسمت پایینی این مناره 5/3 متر است . این مناره در سال 291 هـ . ق در دوره حكومت " یحیی بن اسحق " به خود یاری عرب اشعری میان شهر جدید اسلامی و شهر قدیم كمیدان بنا نهاده شد تا صدای مؤذن به هر دو شهر برسد.

جدار این مناره آجری ، ساده و فاقد تزیینات است . مناره با گذشت زمان فرسوده شد و قسمت هایی از آن فرو ریخت تا درسال 1191هـ . ق به وسیله یكی از امرای زند مرمت و مأذنه جدیدی در بالای آن ساخته شد. نمای كنونی از همین مرمت برجای مانده است . مناره اخیراً از سوی میراث فرهنگی استان قم مرمت شد .

راهروی این مناره در مسجد میدان كهنه قرار دارد . قبل از احداث مسجد ، مدخل مناره روی پشت بام مغازه ای قرار داشت كه مسجد اكنون به جای آن بنا شده است.

مصلای قدس

این مصلا با گنبد استیل ومساحت ده هزار متر مربع دارای بالكنی مخصوص خواهران به مساحت چهارهزارمتر مربع است. گنجایش مصلا ، وقت نماز 28 هزار نفر و هنگام تجمع بیش از 50 هزار نفراست .

آرامگاه ها

آرامگاه مستوفی

مقبره پدر مستوفی الممالك یكی از رجال معروف عهد قاجار در ضلع شمال شرقی صحن عتیق حرم حضرت معصومه (س) قرا ردارد . این مقبره درسال 1345 هـ  . ق از طرف فتحعلی شاه قاجار تعمیر و ایوان آن تزیین شد. گچبری آرامگاه به صورت نفیس توسط " میرزا یوسف خان مستوفی " انجام گرفته است.

آرامگاه علی بن بابویه قمی

آرامگاه " علی بن بابویه قمی " پدر " شیخ صدوق" – متوفی به سال 329 هـ . ق – مقابل شیخان قرار دارد. این بنا شامل قبه و بقعه ، ایوان و صحنی مشتمل برسه حجره است . بر فراز بقعه ، گنبدی شلجمی از آثار صفویه مشاهده می شود.

آرامگاه پروین اعتصامی

پروین اعتصامی یكی از سرآمدان شعر معاصر و فرزند یوسف اعتصامی آشتیانی ( اعتصام الملك ) است . پروین در سال 1285 شمسی در تبریز متولد شد و از همان اوان كودكی زبان به شعر گشود . وی درعنفوان جوانی از برترین شاعران زمان خود بود. او زبان انگلیسی وعربی را به خوبی فراگرفته وفارغ التحصیل مدرسه ی آمریكا یی تهران بود . پروین اعتصامی در سال 1330 شمسی ، در سن 35 سالگی در تهران در گذشت و در یكی از حجره های صحن حضرت معصومه ( س) به خاك سپرده شد .

مقصوره : سرای حصاردار ، جای ایستادن امام و خلیفه در مسجد .

مقرنس : آنچه به شكل نردبان و پله پله ساخته شده ، بنای بلند مدور و ایوان آراسته و مزین با صورت ها و نقوش كه بر آن با نردبان پایه روند ، قسمی زینت كه دراطلاق و ایوانها به شكل های گوناگون گچبری كنند؛ كنگره دار

جرز : دیوار اطاق و ایوان ، پایه ی ساختمان كه از سنگ و آجر سازند.

دوالی : كمندهایی كه در طرح های اسلیمی در قالی و پارچه و شالها اندازد و آن در اصل نقش پیچ و خم اژدها بوده است.

طّره : كنگره ای كه بر سر دیوار از آجر یا كاشی سازند . سقفی كه از چوب و خشت بر دروازه ها سازند برای محافظت از باران .

گیلویی : قسمت فاصله ی بین طاق عمارت و دیوار كه برآن نقاشی و گچبری كنند و آن به منزله ی گلوی طاق و سقف است.