در فردايى که براى همه انسانها يکسان فراهم شده حسابرسى و محاکمه افراد به قدرى سهل و آسان خواهد بود که انسان گناهکار خود حکم محکوميت خويش را صادر مى کند و بدون هيچ گونه اعتراض عذاب را پذيرا مى شود زيرا دلائل جرم بسيار دقيق جمع آورى گشته و گناه کار، امکان انکار ندارد، آيه ۴۹ سوره کهف مى فرمايد: «وَ وُضِعَ الْکِتابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَ يَقُولُونَ يا وَيْلَتَنا ما لِهذَا الْکِتابِ لا يُغادِرُ صَغِيرَةً وَ لا کَبِيرَةً إِلَّا أَحْصاها وَ وَجَدُوا ما عَمِلُواحاضِراً وَ لا يَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً؛ نامه اعمال نهاده مى شود و مجرمين از آنچه در آن است و مى بينند ترسان و لرزان شده مى گويند: اى واى بر ما از اين نامه اعمال! که کوچک و بزرگى نيست مگر همه را احصاء و شماره کرده و هيچ چيز را وانگذاشته است و آنچه را که کرده اند حاضر مى يابند پروردگار تو بر هيچ کس ستم نمى کند.
از جمله «وجدوا ما عملوا حضرا »معلوم مى شود که عين اعمال انسانها مجسم شده و در برابر ديدگانشان قرار مى گيرد و از همين جهت است که هيچ کس قادر به انکار کارهاى خويشتن نيست.
حضرت رسول اکرم (ص)مى فرمايد: (اعمل ما شئت فانّک ملاقيه؛بکن آنچه مى خواهى زيرا همان را ديدار خواهى کرد.)
و امير المؤمنين على (ع) مى فرمايد: «ما قدّمت اليوم تقدم عليه غدا فامهد لقدمک و قدّم ليوم؛ هر چه امروز پيش فرستى فردا به همان وارد مى شوى پس براى قدمت جايى تهيه کن و براى آن روزت چيزى پيش فرست.»
اکنون آيات ديگرى را که بر تجسم اعمال و نمايش عين آنها در آخرت دلالت دارد شاهد مى آوريم.
۱- يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتاتاً لِيُرَوْا أَعْمالَهُمْ فَمَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ خَيْراً يَرَهُ وَ مَنْ يَعْمَلْ مِثْقالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ (زلزال- ۶ تا ۸) امروز (قيامت) مردم پراکنده بازمى گردند تا اعمال خويش را ببينندپس هر کس به اندازه ذره اى نيکى کند آن را مى بيند و هر کس به مقدار ذره اى بدى کند آن را خواهد ديد.
در اين آيات تصريح شده که انسان عمل نيک و بد خود را خواهد ديد. نه اينکه تنها پاداش و کيفر خود را خواهد يافت بلکه عين عمل خويش را هم خواهد ديد و سزاى او بعد از رويت عمل خواهد بود نه پيش از آن زيرا عدل و انصاف حکم مى کند که ابتدا گناهکار به دلائل اتهام خود آگاه شود تا کيفرى را که برايش معين شده عادلانه تشخيص دهد و همچنين نيکوکار با ديدن دلائل نيکويى که اقامه کرده از پاداشى که دريافت مى دارد بيشتر خرسند شود و شايد از همين جهت است که خداوند مى فرمايد: وَ لا يَظْلِمُ رَبُّکَ أَحَداً (و پروردگارت به هيچ کس ستم نمى کند)
2- وَ بَدا لَهُمْ سَيِّئاتُ ما کَسَبُوا وَ حاقَ بِهِمْ ما کانُوا بِهِ يَسْتَهْزِؤُنَ (زمر- ۴۸) و ظاهر شد بر ايشان بديهايى که خود کسب کردند و فرا گرفت ايشان را آنچه که به آن مسخره مى نمودند.
و همين آيه در سوره جاثيه (آيه ۳۳) تکرار شده جز اينکه به جاى ما کسبوا «ما عملوا» بکار رفته پس معلوم مى شود آنچه را انسان بدست مىآورد يا انجام مى دهد در آخرت پيش روى او ظاهر مى شود و بلاها و مصائبى را که آن اعمال آفريده، عمل کننده را احاطه مى کند و به عذاب دادنش مى پردازد.
۳- بَلْ بَدا لَهُمْ ما کانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ (انعام- ۲۹)
بلکه بر ايشان ظاهر شد، آنچه را که از پيش مخفى و پنهان مى داشتند.
بسا آدمى گناهانى را در پنهانى مرتکب مى شود تا کسى بر وقوع آنها آگاهى نيابد ولى با شگفتى فراوان در قيامت خواهد ديد که نه تاريکى در ضبط اموال تأثيرى داشته و نه روشنى و نه گوشه خلوت عمل را از اثر انداخته و نه ملاء عام و جاى آشکار. بلکه حافظان اعمال بزرگوارانه همه کردارها را اعم از کوچک يا بزرگ ضبط کرده اند و امروز عين آنها را به نمايش در آورده اند.
۴- وَ بَدا لَهُمْ مِنَ اللَّهِ ما لَمْ يَکُونُوا يَحْتَسِبُونَ (زمر- ۴۷) و از سوى خدا بر ايشان ظاهر شد آنچه را که گمان نمى بردند.
کارهاى بدى را که انسان در پنهانى انجام مى دهد براى اين است که اولا مورد تعقيب و مجازات قرار نگيرد ثانيا در بين مردم رسوا نشود اما در آخرت همه پنهان کارى هاى خويش را خواهد ديد و با شرمندگى و انفعال خاک بودنش را آرزو خواهد کرد. نگاه کنيد به آيه ۴۱ سوره نبأ که مى فرمايد: يَوْمَ يَنْظُرُ الْمَرْءُ ما قَدَّمَتْ يَداهُ وَ يَقُولُ الْکافِرُ يا لَيْتَنِي کُنْتُ تُراباً روزى که مرد در آنچه که دو دستش پيش فرستاده مى نگرد و کافر مى گويد: اى کاش خاک بودم.
از اين آيه شريفه نيز معلوم مى شود که انسان هر چه را پيش فرستاده مى بيند و در آن نگاه مى کند و اگر بديهايش از خوبيهايى که کرده باشد بيشتر باشد و آتشى که در دنيا براى خود و ديگران افروخته شعله ور ببيند، در حسرت خاک بودن خواهد ماند، زيرامرگ دوباره به سراغش نخواهد آمد.
۵- يَوْمَ تَجِدُ کُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَراً وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَداً بَعِيداً وَ يُحَذِّرُکُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ (آل عمران- ۳۰) روزى که هر کسى آنچه نيکى کرده مى يابد و براى آنچه بدى نموده آرزو مى کند که بين او و اعمال زشتش مسافتى بس دور باشد و خداوند شمار را از خودش مى ترساند و خداوند به بندگان مهربان است.
در اين آيه کلمات «تجد» و «محضرا» دلالت دارد بر اينکه انسان عين اعمال خودش را حاضر مى يابد و کارهاى زشت و اعمال شوم مجسم شده اش هم چنان باعث شرمسارى او مى شود که آرزو مى کند کاش اين اعمال از وى بسى دور مى بود و ضمنا خدا بندگان خويش را تحذير مى کند و از بلايى که در کمين آنها است آگاه مى سازد زيرا خداوند نسبت به بندگانش مهربان است.
و اگر مهربان نمى بود از خطرى که در پيش است آگاه شان نمى ساخت ضمنا با بيان «وَ اللَّهُ رَؤُفٌ بِالْعِبادِ» به مردم ابلاغ مى کند که هر مصيبتى براى خود فراهم آورده ايد و محصولى که در دنيا کشت کرده ايد در آخرت درو مى نماييد که(الدّنيا مزرعة الآخرة)(دنيا کشتزار آخرت است) پس عذاب را از خداى مهربان که هرگز به احدى ستم نمى کند ندانيد بلکه آن را از سوى خود به شمار آوريد که قانون خدا و سنت الهى را در هم شکسته ايد و به درد و عذاب گرفتار شده ايد، همچون ريختن غبار در چشم و يا خوردن سم که درد ومرگ به دنبال خواهد داشت.
مولوى هم مى گويد: اين عملهاى چو مار و کژدمت مار و کژدم گردد و گيرد دمت
پی نوشت: محاسبه نفس يا روش پيشگيرى از وقوع جرم (ترجمه محاسبة النفس)، ص: 95تا100.
