متن نشریه (دو ماهنامه) خلق - شماره یازدهم

کربلايي محمود بهجت، پدر آيت الله بهجت، از چهره‌هاي موجه و مورد اعتماد خطه فومن بود و اشتغال به کسب و کار، او را از ياد خدا و کمک به مردم بينوا باز نمي‌داشت. وي اسناد مهم و قباله‌هاي مردمان را گواهي مي‌کرد. کربلايي محمود بهجت، اهل ادب و ذوق و عاشق سينه‌چاک سالار شهيدان عليه السلام بود و از سويداي جان در سوگ سيد شهيدان، مرثيه مي‌سرود. سوگ‌سروده‌هاي سرشار از اخلاص او، هم اکنون پس از نيم قرن، بر زبان مداحان آن سامان، ساري و جاري است.
کودکي محمد تقي در دامن تربيت چنين پدري سپري شد. بي گمان او در ايام کودکي در مجالس حسيني همراه پدر بود و قلب کوچکش از انوار حسيني سرشار مي‌گشت. از همان کودکي آثار بزرگي و انوار ايمان در چهره‌اش نمايان بود. او به علم، عشق مي‌ورزيد و جانش لبريز از ايمان بود

محمد تقي به رسم آن روزگار، نخست به مكتب‌خانه فومن رفت و آن‌گاه به تحصيل ادبيات عرب پرداخت و در سال 1348 ق، در حالي كه حدود چهارده بهار از عمر او مى‌‏گذشت و هنوز يک سال به بلوغ او مانده بود، براى تكميل دروس حوزوى و بهره‌گيري از مکتب حسيني، حدود چهار سال در جوار حرم سرور شهيدان، اقامت گزيد و از محضر استادان بزرگ حوزه کربلاي معلي، بهره برد و در سال 1352 ق براى ادامه تحصيل به حوزه کهن «نجف اشرف» منتقل گرديد و از محضر آيات عظام و استادان ناموري چون: حاج شيخ مرتضى طالقانى، حاج آقا ضياء عراقى، ميرزاى نائينى و حاج شيخ محمد حسين غروى اصفهانى، حاج سيد ابوالحسن اصفهانى، حاج شيخ محمد كاظم شيرازى و سيد حسين بادكوبه‏اى قدس سرهم بهره‌ها گرفت و خود نيز به تدريس سطوح عالى پرداخت و در تأليف كتاب سفينة‏البحار با محدث بلند آوازه، حاج شيخ عباس قمى قدس سره، همكارى كرد

ايشان با وجود کوشش فراوان در تحصيل علوم اسلامي، هرگز از خودسازي و تهذيب نفس غافل نبود و جهاد علمي او با جهاد عملي و مبارزه با نفس همراه بود. ايشان خط خودسازي و تهذيب نفس را از زادگاهش و از دوران نوجواني آغاز کرد و در كربلا در آستانه بلوغ آن را پي گرفت و به تهذيب نفس و طلب كمالات معنوي همّت گمارد و به تفحّص و جستجوي استاد و مربي اخلاق بر آمد. سرانجام به وجود آيت الله سيد علي قاضي که در نجف مي‌زيست، پي برد و به محضر او بار يافت و کوشش‌هاي معنوي او به بار نشست.
آيت الله بهجت علاوه بر مرحوم قاضي، از محضر استاد برجسته خويش در فقه و اصول يعني آيت الله شيخ محمد حسين اصفهاني کمپاني نيز استفاده‌هاي اخلاقي فراوان كرد و در معنويات و امور اخلاقي بسيار تحت تأثير آن بزرگمرد عرصه علم وعمل بود و هرگاه که از ايشان ياد مي‌کرد، مطالبي را از ايشان با اعجاب خاص نقل مي‌کرد. رفتار خود آيت الله بهجت نيز به خوبي بيانگر اين واقعيت بود که آن استاد الهي، در شکل‌گيري شخصيت معنوي ايشان تأثير به سزايي داشته است. آيت الله بهجت که تشنه معرفت و معنويت بود، در هرجا نشاني از زلال معارف ملکوتي مي‌يافت، بدان سو مي‌شتافت. از همين رو، در درس‌هاي اخلاق آيت حق آقا سيد عبدالغفار مازندراني نيز شرکت مي‌جست و از او بهره‌ها مي‌برد.
اما آن کس که بيش از همه در شکل‌گيري شخصيت معنوي و عرفاني ايشان نقش داشت، نادره دوران، متأله ملکوتي زمان، اسوه عارفان، حضرت آيت الله سيد علي قاضي بود که محضرش احياگر نفوس مستعد بود و در نجف اشرف رحل اقامت افکنده بود. آيت الله بهجت در 17 - 18 سالگى وارد مکتب معنوي و عرفاني او شد و گمشده خويش را در وجود او يافت و با بهره‌گيري از آموزه‌هاي ناب عرفاني آن شخصيت الهي، خود را به اوج آسمان معرفت و معنويت رساند و در محضر آن «بحر خروشان» آرام گرفت. البته بيش و پيش از هر عاملي، عنايات خاصه سيد موحدان، امير مؤمنان، علي عليه السلام و نيز عنايات ابوالاحرار، سالار شهيدان، حسين بن علي عليهما السلام، و فضاي ملکوتي و آسماني حرم با صفاي آنان و همچنين عنايات ويژه حضرت صاحب الزمان عليه السلام، در شکل‌گيري شخصيت معنوي و رباني آيت الله بهجت قدس سره تأثير گذار بود

آيت الله بهجت هنوز جوان بود که طرح اشکال‌هاي دقيق ايشان در دروس سطح عالي، موجب مي‌شد که استاد اعتراف کند که حقّ با ايشان است و آن‌گاه از جديت و نبوغ ايشان سخن بگويد. ايشان در دروس خارج فقه و اصول هم در شمار مستشکلان بود و به مرحوم آيت الله حاج شيخ محمد حسين غروي کمپاني امان نمي‌داد و پيوسته بحث‌ها را مورد نقد قرار مي‌داد و با اظهار نظرهاي دقيق و اشکالات مهم، چنان نظر استاد را جلب مي‌کرد که گاه چند روز مجلسِ درس از حالت درس خارج مي‌شد و به گفتمان علمي جدي و پويا بدل مي‌گرديد. ايرادهاي ايشان براي ديگر شاگردان هم مفيد بود. وقتي آيت الله بهجت اشکال مي‌کردند، استاد با تمام قوا متوجه ايشان مي‌شد و به گونه‌اي دقيق و عميق به اشکالات ايشان توجه مي‌کرد؛ ولي آقاي بهجت براي گريز از شهرت ديگر به انتقاد نپرداخت. ايشان هنگامي که هنوز به دروس سطح عالي اشتغال داشت، در نجف به فضل و عرفان شناخته شده بود و از اين‌رو، بعضي از همدرسان ايشان که در درس براي آنها اشکالاتي باقي مي‌ماند، به حجره‌اش مي‌رفتند و اشکال‌هايشان را رفع مي‌كردند. ايشان از جهت علمي، چه در فقه و چه در اصول، در افق اعلا و مرتبه بسيار بالايي در ميان فقهاي شيعه قرار داشت و فقيهي بسيار بزرگ، به شمار مي‌آمد. گرچه اولين چيزي که جويندگان معارف الهي را جذب مي‌کرد، جاذبه معنوي و روحاني ايشان بود، ولي به تدريج آنان در مي‌يافتند که ايشان در مقامات علمي و فقاهت نيز در درجه بسيار عالي قرار دارد. درس ايشان ملکه اجتهاد را در شاگردان، به فعليت مي‌رسانيد

 پي‌نوشت‌ها
ــــــــــــــــــــــ
1. نهج‌البلاغه، ترجمه سيد جعفر شهيدي، نامه 53، ص 326.
2. در اين نوشتار از سايت اين مرجع عاليقدر در اينترنت، استفاده زيادي شده است

نويسنده: محمد بهشتي
صفحه 10 الي 12 نسخه چاپي
اشاره: مي‌دانيم كه همة بزرگان براي طي طريق و رسيدن به مقامات عالي معنوي داراي روش و شيوة خاصي در سلوك بوده‌اند و براي تربيت ديگران نيز اين روش را مدّ نظر داشته‌اند. روش سلوكي و تربيتي فقيه وارسته و عارف واصل آيت الله العظمي بهجت قدس سره ويژگي‌هاي متعددي دارد كه در اين مجال مختصر به ذكر عمده‌ترين آنها مي‌پردازيم

سه روش در مورد سير و سلوك وجود دارد: روش «معرفة النفس»، روش «رياضت» و روش «عشق و دلدادگي به خدا و اهل‌بيت عصمت و طهارت عليهم السلام». بعضي از بزرگان ما يك روش داشتند و اين روش را تا آخر رفتند؛ ولي ايشان هر سه روش را با هم داشتند. آيت الله بهاءالديني قدس سره فرموده بود كه الآن ثروتمندترين مرد جهان آيت الله بهجت است. مقصود چيست؟ اشاره كرده بودند به همين مسئله كه بعضي‌ از يك مسير به كمال رسيدند، بعضي از دو مسير؛ اما ايشان از سه مسير رفتند؛ يعني ميان «معرفة النفس»، «رياضت» و «عشق و دلدادگي» جمع كرده بودند. و به عبارت ديگر، آيت الله بهجت قدس سره بين ذكر و فكر و عشق جمع كردند. ناگفته پيداست سخن دربارة اين روش‌ها در مجال اين مقاله نيست از اين رو تنها به گام‌هاي رياضت بسنده مي‌كنيم و اينكه در مباحث مربوط به شيوه‌هاي تربيت از عشق و دلدادگي سخن خواهد رفت

توضيح: در همة اديان و ملل و نحله‌ها و رويكردهاي معنوي رياضت وجود داشته و دارد. حضرت امير عليه السلام در نامة 45 مي‌فرمايد: «و اِنّما هِيَ نَفْسي اُروضُها بِالتَّقوي» اين نفس من است كه با پرهيزگاري و تقوا به او رياضت مي‌دهم. و كلمة رياضت چند بار در همين نامه آمده است

1. اولين ركن آن، دل كندن از جاذبه‌ها و دل‌بستگي‌هاي مادي است. كه انسان از تعلقات دنيوي و جاذبه‌هاي مادي مانند مقام، شهرت، پول‌پرستي و دنياداري بگذرد. البته بايستي زندگي انسان به طور آبرومند اداره شود؛ اما نبايد بيش از اندازه و نياز باشد و انسان را سرگرم كند و از خدا غافل شود. دنيا و وابستگي‌هاي آن آيت الله بهجت قدس سره را آلوده نساخت و همواره سعي داشت افراد را از تعلقات دنيا پرهيز دهد.
2. دومين گام، انس با اذكار است. انسان بايد اهل ذكر باشد. ذكر زباني، ذكر عملي و ذكر قلبي. چه خوب است كه انسان به جاي حرف‌هاي لغو و بيهوده و پوچ، ذكر بگويد. از ايشان سؤال شد كه بهترين ذكر را چه مي‌دانيد؟ ايشان فرمودند: صلوات بر محمد و آل محمد؛ به اين دليل كه توحيد و نبوت و امامت و معاد در اين ذكر جمع است. «اللهم» نشانه اعتقاد به خدا و توحيد است. «صل علي محمد»، نبوت است. «و آل محمد»، امامت است. از آن طرف مي‌گوييد: «صلّ»؛ يعني رحمت بفرست؛ اين به معناي اعتقاد به پاداش است يعني اعتقاد به قيامت است. ايشان مي‌فرمود: من كسي را مي‌شناسم كه چون ديد اطراف ضريح حضرت ثامن الحجج عليه السلام خيلي شلوغ است و دوست داشت كه بوسه‌اي به ضريح بزند، با چند صلوات راه براي او باز شد و خيلي راحت رفت، بوسيد و برگشت. از اين سخن فهميده شد كه خودشان را مي‌گويند.
3. سومين ركن رياضت اين است كه همه هدف‌ها، آرمان‌ها، خواسته‌ها و لذت‌ها در يك هدف و آرمان خلاصه بشود و آن بندگي خداست. اين ركن رياضت واقعاً مشكل است. بندة خدا شدن و دل دادن به خدا دشوار است.
4. چهارمين گام، مهار وسوسه‌ها و تخيلات دروني است. مخاطرات دروني و وسوسه‌هايي كه به ذهن انسان مي‌آيد، او را مغلوب خودش مي‌كند. حضرت امام راحل قدس سره براي مهار كردن اين تخيلات در كتاب چهل حديث چند راه را بيان كرده است.
5. پنجمين ركن، از اجتماعات معنوي غافل نماندن است؛ مانند نماز جماعت. ايشان حتي در 96 سالگي، با وجود سن بالا در نماز جماعت حضور مي‌يافت. برخي از همراهان بسيار نزديك آقا مي‌گفتند كه ما بارها به ايشان مي‌گفتيم امروز به نماز جماعت نرويد؛ و گاهي با اينكه چند روز مريض بودند و ما برنامه‌اي براي رفتن به مسجد نداشتيم و مي‌گفتيم امروز به جماعت نرويد مي‌گفتند امروز بايد برويم.
6. ششمين ركن رياضت، بهره‌گيري از فرصت‌هاي درست در ايّام الله است. ماه رجب، شعبان، رمضان و ديگر مناسبت‌ها از ايام الله به شمار مي‌روند. بعضي از بزرگان اين سه ماه را پشت سر هم روزه مي‌گرفتند؛ ولي متأسفانه اينها فراموش شده. حضرت آيت الله بهجت در حالي روزه مي‌گرفت كه 96 سال داشت، كهولت سن و ضعف مزاج و ضعف بنيه مانع از اين كار نمي‌شد

دومين ويژگي سلوكي آيت الله بهجت قدس سره اين بود كه او معتقد بود كه تهذيب نفس، بايد از درونْ وثيق و عميق باشد زيرا درمان واقعي اين نيست كه مثلاً در هفته، دعاي كميلي بخواند و حالت خوشي پيدا كند سپس به زندگي همراه با گناه خود ادامه دهد. لذا ايشان مي‌گفتند اولين قدم ترك حرام و انجام واجب است. اگر انسان همة نمازها و نوافل و دعاها را بخواند، ولي گناه كند، اثر نمي‌كند. گناه مانند علف هرزه است. اگر در باغ وجودمان علف هرزه داشته باشيم، در آن گل رشد نمي‌كند

مسئلة ديگري كه در واقع از اركان مكتب تربيتي ايشان است، توجه به ظرفيت‌ها و استعدادهاست. افراد متفاوت‌اند و ظرفيت وجودي بعضي با ديگري فرق مي‌كند، كه اگر در عبادات و دستورالعمل‌ها از تفاوت در ظرفيت‌ها و استعدادها غفلت شود، سالك آسيب مي‌بيند. ايشان بين افراد تفاوت قائل بود و به بعضي از آنها مسائل را مي‌گفتند و به بعضي ديگر نمي‌گفتند

ايشان مي‌فرمودند: آنچه را مي‌دانيد عمل كنيد. راه كمال از اينجا آغاز مي‌شود مثلاً مي‌دانيد كه نماز اول وقت، باب عرفان است و بركاتي را به دنبال دارد. نماز را اول وقت بخوانيد - مي‌دانيد گناه مانع كمال است؛ تركش كنيد. روش بزرگان عمل به دانسته‌ها بود. اين همان روشي است كه قرآن كريم به آن توجه داده است و در مورد عالمان بي عمل مي‌فرمايد: «كمثلِ الحِمارِ يَحْملُ اسفاراً». و در روايات با تعابير متعدد آمده است: «مَنْ عَمِل بِما عَلِم عَلَّمَه اللهُ عِلْمَ مَا لَمْ يَعْلَمْ؛1 هر كس به آنچه مي‌داند عمل كند خدا آنچه را كه نمي‌داند به او مي‌آموزد». از اين رو عمل به دانسته‌ها، بسيار بسيار مورد تأكيد و توصية آيت الله بهجت قدس سره بود

آيت الله بهجت قدس سره مي‌گفتند توسل راه كمال را باز مي‌كند البته اين انديشه را از استادش گرفته بود. حضرت آيت الله سيد علي قاضي قدس سره فرموده بود كه من هر چه دارم، از دو چيز است: يكي تلاوت قرآن، ديگري زيارت عاشورا و توسل. آيت الله بهجت قدس سره، شيفته و عاشق اهل‌بيت عليهم السلام بود. به حضرت سيد‌الشهداء عليه السلام عشق مي‌ورزيد. يك عمر برنامة هر روزه‌اش اين بود كه بعد از نماز صبح به حرم حضرت معصومه عليها السلام مشرف شود. در زماني كه در نجف هم بودند برنامه روزانه ايشان تشرف به حرم حضرت اميرمؤمنان عليه السلام بوده است و زماني كه به مشهد نيز مشرف مي‌شدند، زيارت حرم هر روز انجام مي‌گرفت.
ايشان از سابق روزهاي جمعه در منزلشان مجلس روضه داشتند كه اين برنامه بعدها در مسجد برگزار مي‌شد، و هرگز ترك نشد. بارها ديده بودم كه ايشان قبل از درس فقه و اصولشان مخصوصاً صبح‌ها، دل‌ها را به ساحت مقدس قطب عالم امكان حضرت ولي عصر عليه السلام توجه مي‌دادند، و هميشه در صحبت‌هايشان به امام زمان عليه السلام توجه ويژه‌اي داشتند