متن نشریه (دو ماهنامه) خلق - شماره دهم

راه عرفان، از اخلاق مي‌گذرد
نويسنده: حجت الاسلام دكتر محمد جواد رودگر
صفحه چاپي 6 الي 8 نسخه چاپي

¨ اشاره:

خلوت دل نيست جاي صحبت اغيار
ديـو چـو بيـرون رود فـرشته درآيـد
براي اينكه دل انسان به نور الهي جلوه‌گر شود مقدماتي لازم است و خود اين مقدمات مراحلي دارد كه بايد دانست تا توفيق عمل به آنها را پيدا كرد. سالك كه مي‌خواهد پرتو حضرت حق در دلش جلوه‌گر شود، بايد بستر لازم را براي حضور آن نور مطلق فراهم كند «جاروب كن تو خانه سپس ميهمان طلب». در اين نوشتار به مقدمات و مراحل لازم تجلي آن نور مقدس در انسان پرداخته مي‌شود

¨خالي کردن نفس از رذايل
در بحث از طريق عملي نفس گفته شد که جوهرة حرکت انسان به سوي خدا، تطهير درون و تزکية نفس است، اما بايد دانست که انسان تا مرحلة «تخليه» را طي نکند، به «تحليه» نمي‌رسد. تخليه، همان خالي كردن نفس از رذايل است؛ يعني در ميدان جهاد با نفس بايد فضايل پيروز گردند و با توبه و انابه، «انقلابي حقيقي» در درون خود پديد آورد؛ انقلابي عليه خويشتنِ خويش، كه از مقام «هست»، به مقام «بايد»، و از وضع موجود به وضع «مطلوب» سير كند. تا اين مرحله را سپري نكند، به مرتبة «تحليه» يا آراستگي باطن به صفات حميده و فضايل و مکارم عالي اخلاقي، نمي‌رسد و «مقام تجليه» را که نور الهي جلوه مي‌كند، درک و دريافت نخواهد کرد. پس لازم است قبل از «تحليه» و «تجليه» به «تخلية» خود پرداخت. و تحقق اين امر، با سير و سلوک اخلاقي امكان‌پذير است. به همين دليل، سائر الي‌الله بايسته است از منزل اخلاق به منزل عرفان راه يابد که راه عرفان از اخلاق مي‌گذرد و تخلّق به اخلاق الهي که ره‌آورد سلوکِ قرآني است، انسان را خداخُو مي‌سازد و سالک را به مقام «وصول» مي‌رساند

¨چهار گام آغازين سلوک
آية «قَد أَفْلَحَ مَن زَکّاهَا»1 در مقام تبيين فَلاح انسان بر محور تزکية نفس است؛ يعني رهايي انسان از ماسواي الهي و از همة قيود و بندگي و بردگي غيرخدا. اگر انسان مصداق «طَهّروا انفسکم مِنْ دَنَس الشَّهوات تدرِکوا رفيع الدَّرجات»2 گردد، در صراط تزکية نفس قدم مي‌نهد و منازل تزکية نفس را در پرتو اوامر و نواهي الهي و سنّت‌هاي الهي، يکي پس از ديگري طيّ مي‌كند و به تعبير ابن‌سينا: «العارفون المتنزّهون الا وضع عنهم دَنَسُ مقارنَة البدن وانفکّوا عن الشواغل خلصوا الي عالم القدس والسّعادة وَانْتَعَشوا بالکمال الأعلي و حَصَلَت لهم اللّذة العليا»3؛ چه اينکه پاکي و طهارت از علايق و شهوات حيواني و رهايي از امور جسماني يا حيواني و خلاصي از امور مادّي و حبّ دنيا، مقدمة ورود به عالم قدس و سعادت و دريافت کمال اعلي و وَجْد و ابتهاج روحاني و رحماني يا تجربه‌هاي عرفاني است و بالاترين لذّت‌هاي روحاني و قدسي را فراروي انسان سالک قرار مي‌دهد. در جاي ديگري بوعلي سينا نوشته است: «العرفان مبتدءٍ مِنْ تفريقٍ و نفضٍ و ترکٍ و رَفْضٍ معن في جمعٍ، هو جمع صفات الحق للذّات المريدة بالضّدق، منته الي الواحد، ثم وقوف».4 تفريق، مبالغة در فرق گذاشتن و زياد جداکردن است؛ يعني سالک بين خود و بين ماسواي‌الله، جدايي بيندازد و آنچه را كه بر خود بسته است، از خود دور سازد. اولين قدم اين است که سالک همة تعلّقات را قطع کند.
گام بعد، «نفض» يا تکاندن است. اگر چيزي به لباس يا فرش چسبيده باشد، اولاً آن را از روي لباس و فرش جدا مي‌کنند و سپس لباس را مي‌تکانند تا اگر چيزي از آثار آن مانده باشد، بر طرف شود. عارف بايد به گونه‌اي خويشتنِ خويش را بتكاند كه حتي گرد و غبارها و تعلّقات اندک را هم که بر دل نشسته است، بزدايد.
گام سوم اين است که هرگز چيزي را براي خود نخواهد و همه چيز را «ترک» کند، حتي همين خويشتن تکاني را کمال خود تلقّي نکند و آن را هم با تکاندني ديگر، از خود جدا کند.
سالك در گام چهارم بايد «رفض» يا خودتکاني کند؛ يعني خود را هم نبيند. رَفْض همان ترک با اهمال و بي‌اعتنايي است. گاهي انسان چيز مورد علاقة خود را ترک مي‌کند؛ چون فرصت نگهداري آن را ندارد؛ اما گاهي چيزي را که مورد علاقة او نيست، ترک مي‌کند که اين ترک، همراه با بي‌اعتنايي است.
اين چهار مرحله که براي تزکيه و تخليه است، از مراحل آغازين عرفان است. سپس نوبت اين است که عارف، صفات الهي را در خود جمع کند؛ چون وقتي روح عارف تزکيه و از رذايل «تخليه» شد، نوبت «تحليه» و «تجليه» فرا مي‌رسد. آن‌گاه او همة اينها را به آستانة ذات اقدس اله که واحد است، مي‌برد و محو مي‌شود؛ يعني وقتي به مقصد رسيد، آرام مي‌گيرد؛ گرچه حرکت «مِنَ‌الله إليَ‌الله» پايان‌ناپذير است و اين سير و سلوک، با سير و سلوک زاهد و عابد تفاوت فراوان دارد5

¨پاکي از غير خدا
پس «شراب طهور» الهي را بايد بنوشد تا از غيرخدا و هر چه كه هست، يکسره پاک گردد: «شَرَاباً طَهُوراً اَني يطهّرهم عن کلّ شيءٍ سَوِي‌الله».6 «طهور» صيغة مبالغه است و به چيزي گفته مي‌شود كه هم پاک است و هم پاک‌کننده. از اين رو، مي‌بينيم که تخليه، تزکيه، تحليه و تجليه، در تعريف ابن‌سينا مندرج‌اند. حديث «العارفُ مَنْ عَرَفَ نَفْسَه فاعتقها و نزّهَها عن کلّ مايبعدها و يوبقها»7 نيز به اين مراحل نزديک است و مسير حرکت سالک را از اخلاق به عرفان و طيّ مدارج اخلاقي و معارج عرفاني نشان مي‌دهد. بدين سان سالک در مقام سير و سلوکش به وحدت مي‌رسد. در تعبير خواجه نصيرالدين طوسي آمده است: «در وحدت، سالک و سلوک، و سير و مقصد، و طالب و طلب و مطلوب نباشد...»8 که قيامت سلوکي عارف يک حقيقت بيش نيست: «لِمَنِ الْمُلْک الْيوْمَ لِلَّهِ الْوَاحِد الْقَهَّارِ».9 در شرح اشارات خواجة طوسي نيز به مقام «وقوف» (منتةٍٍ الي الواحد ثم وقوف) اشاره شده است: «هناک لايبقي واصفُ ولاموصوف ولاسالک ولامسلوک ولاعارف ولامعروف و هو مقام الوقوف»10.
پس به تعبير امام علي عليه السلام: «لايزکوا عندالله سبحانه الّا عقل عارف و نفسٌ عَزوف»11؛ يعني انسان خردگرا و عاقل و صاحب نفسِ رويگردان از دنيا و اعتبارات دنيوي و نفساني، ابتدا اهل تزکيه و طهارت است و سپس شايستة سير و سلوک الي‌الله. به همين دليل، گفته آمد که انسان تا اخلاقي نباشد، عرفاني نمي‌شود و تا مراحل اخلاق را پشت سر نگذارد، مراحل عرفان را پيش روي نخواهد داشت و عرفان به نفس، همة مقدمات و مقارنات سلوک اخلاقي ـ عرفاني را در بر خواهد داشت. پس انسان بايد در سلوك اخلاقي- عرفاني، از نفس اماره بگذرد تا به نفس مطمئنّه و راضيّه و مرضيّه برسد12 و به تعبير امام علي عليه السلام: «الاشتغال بتهذيب النّفس أصلح»13، «خير النّفوس أزکاها»14، «ذروَة الغاياتِ لاينالها الّا ذُو التّهذيب و المجاهدات»15.
آري، تزکية نفس تشکيک‌پذير، تدريجي و با مجاهدت و تحّمل رياضت ممکن و ميسور است و مقدمة واجبِ عرفانِ عملي و سلوکِ عرفاني است. قرآن کريم نيز بدين نكته رهنمون شده و «تزکية نفس» و تخلّق به اخلاقِ الهي و رشد و فلاح و سعادت و صِلاح را در گرو هم نهاده است. امام علي عليه السلام فرمود: «قلوب العبادِ الطاهرة مواضع نظرالله سبحانه، فمن طَهُرَ قلبه نظر اليه»16

هفت وادي نور
نويسنده: حجت الاسلام جواد محدثي
صفحه 9 الي 11 نسخه چاپي
¨ اشاره: از كتاب الحقايق مرحوم فيض كاشاني، فصلي را برگزيديم و آغاز به ترجمه و بازنويسي كرديم كه حاوي مطالب سازنده و تأملّ برانگيز بود. محور آن، گفتگويي ميان يك عالم از امّت محمد6و يكي از طالبان حق بود كه مهمان سفرة معارف او شده بود و در متن كتاب، از او به عنوان «وافد» ياد شده است؛ يعني مهمان و وارد. بخش ديگر از اين گفتگو را با هم مي‌خوانيم.

آزادي در سايه تقوا
سخنراني آيت الله ناصري
صفحه 14 الي 17 نسخه چاپي
¨ اشاره: دنيا پوستين فرسودة غفلت بر تن دوستان خود پوشانده است و در اين ميان گروهي هستند پشت به دنيا كرده حقايقي را مي‌طلبند و از اين فرسوده لباس بيزار؛ به دنبال پوشش در شأن خود و راه خودند و در اين ميان ندايي از غيب لباسي مناسب آن گروه را معرفي مي‌كند و خطاب به آن حقيقت‌گرايان مي‌گويد «ولباسُ التّقوي ذلكَ خَيْر» و آن گروه مشتاق، كوي به كوي در جستجوي تقوا ره مي‌پويند تا شايد به متقين بپيوندند و پوستين فرسودة غفلت را با لباسي زيبا مبادله كنند. همام، حيرت‌زده به دنبال همين گمشده، از اميرمؤمنان عليه السلام درخواست كرد. «صِفْ لِيَ المتّقين؛ متقيان را براي من توصيف كن» و حضرت، خطبه‌اي طولاني در وصف متقين براي سيراب کردن اين تشنة كمال و تقوا بيان فرمودند. آيت‌الله ناصري در شرح اين خطبه، مقدمه‌اي در مورد تقوا دارند. در اين شماره اين مقدمه را مي‌خوانيد.
بسم الله الرَّحمن الرَّحيم
و لا حول و لا قوه الا بالله العليّ العظيم حسبنا الله و نعم الوکيل.
بحث دربارة خطبة همّام بود. او از اميرمؤمنان عليه السلام، درخواست كرد تا اوصاف و خصايص متّقين را بيان كند.
حضرت فرمودند: «اِتَّقِ الله وَ أحْسِنْ فَاِنَّ الله مَعَ الَّذينَ اتَّّقَوا وَالّذين هُم مُحْسِنون». عبارتِ «اِتَّقِ الله وَ أحْسِنْ» كلام حضرت است، ولي ادامه آن آيه قرآن است كه در آخر سورة نمل آمده

اهميت تقوا
لفظ تقوا در قرآن هفده مرتبه و مشتقّات آن 250 مرتبه ذکر شده است که مجموع آن 267 مرتبه مي‌شود. اين واژه در نهج البلاغه 45 مرتبه و مشتقّاتش متجاوز از صد مرتبه به كار رفته است. در كلمات ديگر ائمه: نيز فراوان از تقوا سخن گفته شده است. اينها همه نشان دهندة اهميت زياد آن است

1.تقواي فردي
در شرع، تقوا به معناي خويشتن‌داري انسان از مخالفت با حق است؛ يعني انسان خود را از ترك واجبات و به جا آوردن محرمات بازدارد. تقوا از وقايه است؛ يعني نگه‌داري. تقيّه هم به اين معناست؛ چون انسان خودداري مي‌كند از عملي كه برخلاف مرام اهل سنّت است تا كسي به عقايدش پي نبرد.
در آيات قرآن، گاهي خداوند مي‌فرمايد: «اِتَّقِ الله». گاهي فرموده است: «اِتَّقُوا النّارَ الَّتي وَقُودُهَا النّاس وَ الحِجارَه؛ از آتش جهنم بپرهيز و خودت را حفظ کن» در بعضي از آيات آمده است: «اِتَّقُوا فِتنَةً لا تُصيبَنَّ الَّذينَ ظَلَمُوا منكم خاصَّه؛ بپرهيزيد از فتنه‌اي كه آثار آن مخصوص ظالمين نيست و غير ظالمين را هم فرا مي‌گيرد». در اين زمينه روايتي به خاطرم رسيد كه فرموده است خدا به يكي از پيامبران خبر داد كه قومش را عذاب مي‌كند. پيامبر علت عذاب همة قوم را پرسيد. خطاب شد كه خوبان، نهي از منكر نكردند و بدان را از كار ناپسندشان باز نداشتند. بنابراين بايد آنها هم عقوبت شوند. اگر كمي تأمل كنيم، درمي‌يابيم كه آنچه باعث شده تا اسلام به دست ما برسد، امر به معروف و نهي از منكر بوده است و مؤمنان در برابر كارها و ضوابطي كه برخلاف دستورهاي الهي است، ساكت نمانده‌اند. بنابراين بايد خود را از فتنه‌اي كه غير ظالمان را هم مي‌گيرد، حفظ كرد. اگر فرزند شما، حجاب مناسبي نداشته باشد، اين يك فتنه است و وظيفة شما پدران و مادران اين است كه او را نهي كنند و اگر ساكت بمانند، همان عذاب و ناراحتي كه براي دختر ايجاد شده، براي پدر و مادر هم ايجاد مي‌شود. اگر كسي خلاف شرع انجام دهد و من هم بي تفاوت از كنار او بگذرم، من هم مانند او عذاب خواهم شد: «مَن رَضِيَ بِفِعلِ قومٍ فَهوَ مِنهُم؛ هر كس به كار مردمي راضي باشد، او نيز از آنان به شمار مي‌رود».
بنابراين تقوا، يعني عمل كردن بر طبق ضوابط الهي و فرمان‌بردار حق بودن، ‌در جميع رفتارها و كردارها؛ به گونه‌اي كه هيچ اراده و خواسته‌اي برخلاف اراده و خواستة الهي نباشد. هر چه مولا مي‌گويد، بنده انجام دهد. لذا بهترين القاب نبيّ اكرم، بندگي است. در سورة اسرا مي‌فرمايد: «سُبْحانَ الَّذي أسْري بِعَبْدِه لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرام». در تشهد مي‌گوييد: «أشْهَدُ أنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُه». رسول بعد از عبد ذكر شده است. اول بندگي كرد و بعد جامة رسالت پوشيد. حضرت موسي عليه السلام از پروردگار، فرق بين كليم و حبيب را پرسيد. حضرت حق فرمود: كليم، براي رسيدن به مرتبة كليمي، بايد چهل شبانه‌روز رياضت بكشد و ‌انزوا اختيار كند و آن‌گاه به او اجازه دهند كه به كوه طور برود و چند كلمه‌اي صحبت كند. اما حبيب، كسي است كه در شب، حضرت احديت بُراق را مي فرستد و با تشريفات تام او را به عرش مي‌برد. همة اينها در ساية عبوديت است.
تقوا حالتي نفساني و پليس دروني است كه باعث مي‌شود انسان طبق ضوابط انسانيت و مذهب عمل كند و ذره‌اي مخالفت نكند. او را ملزم مي كند كه واجباتش را به جا آورد و محرمات را ترك كند؛ و قرآن هادي و راهنماي كسي است كه اين حالت را داشته باشد و به چنين كسي وعده داده است كه «وَ مَنْ يَتَّقِ الله يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجاً وَ يَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لا يَحَتَسِب». تقوا مراتبي دارد و مرتبة اولش اين است كه انسان واجبات را به جا آورد و محرمات را ترك كند

2. تقواي اجتماعي
نتيجه و ثمرة تقوا اختصاص به فرد ندارد، بلكه تقوا ضابطه‌اي است كه سبب حيات جامعه و بقاي حيات انسانيت نيز مي‌شود. بعضي گمان مي‌كنند كه تقوا محدوديت مي‌آورد؛ ولي تقوا محدوديت نمي‌آورد، ‌بلكه براي حيات بشر مصونيت ايجاد مي كند؛ چون تقوا مي‌گويد‌ ظلم و ‌خيانت نكن. اگر تقوا رعايت شود، اجتماع از همة پليدي‌ها مصون مي‌ماند. اگر حقوق اجتماع را رعايت نكنيم و آزاد به تمام معنا بشويم، ديگر حيات باقي نمي‌ماند و جامعه قدر ومنزلتي پيدا نمي‌كند. رعايت حقوق اجتماع، همان تقواست. پس تقوا مخالف آزادي نيست و مانند نماز، روزه و خمس از فروعات مذهب نيست، بلكه تقوا حالتي است كه سبب بقاي حيات اجتماع هم مي‌شود. همان گونه كه رعايت قوانين راهنمايي و رانندگي، ما را از تجاوز به حقوق ديگران باز مي‌دارد و كسي نمي‌تواند بگويد پشت چراغ قرمز نمي‌ايستم، چون محدوديت مي‌آورد، تقواي اجتماعي هم مانند ايستادن در پشت چراغ قرمز است. انسان كفش مي‌پوشد تا پايش محفوظ و سالم و تميز بماند. پا نمي‌تواند بگويد كه چرا مرا محدود كردي؛ زيرا پوشاندن آن براي سلامت خودش و مصونيت از سرما و گرما و کثافات است. شرع مقدس که اين همه به تقوا سفارش کرده، مي‌خواهد مصونيت اجتماعي ايجاد کند، نه اينکه درصدد محدوديت مذهبي باشد.
حضرت صادق عليه السلام دربارة تقوا مي‌فرمايد: «التّقوي أنْ لا يَفْقُدُکَ حَيْثُ اَمَرَکْ وَلا يَراکَ حَيْثُ نَهاک؛ تقوا آن است كه حضرت حق در جايي که دستور داده است، تو را ببيند و در آنجا که ناراحت مي‌شود، تو را نبيند». به عبارت ديگر، واجبات و مستحباتت را انجام بده و محرّمات و مکروهات را ترک کن. حضرت صادق عليه السلام وارد مجلسي شدند، شخصي درخواست آب كرد و برايش شراب آوردند. حضرت تا اين وضع را ديد، از جا برخاست و فرمود: مجلسي که معصيت خدا در آن بشود، جاي من نيست، و از مجلس بيرون آمدند. اعمال ائمه اطهار، بايد سرمشق ما باشد. معصيت‌هايي که در مجالس مي‌شود، تمامش حجاب‌هاي ظلماني براي روحمان است و ما را لحظه به لحظه از خدا دور مي‌كند. نبايد در مجلسي که رضاي حق در آن نيست، وارد شويم و بايد اين گونه مجالس را ترك كنيم. اگر عذابي در چنين مجالسي نازل شود، همة حاضران را در برمي‌گيرد. حتي فرموده‌اند: اگر در چنين مجالسي کسي در اتاقي ديگر نماز بخواند، نمازش باطل است. ماندن در چنين مجالسي که محل فساد و لهو و لعب و ساز و آواز است، حرام است. هر لحظه که بيشتر بماني، حجاب‌هاي ظلماني بيشتر روحت را مي‌گيرد و از خدا دورتر مي‌شوي، حتي اگر در آن ذكر بگويي.
حضرت امير عليه السلام فرموده‌اند: «مَنْ مَلِکَ شَهْوَتَهُ کانَ تَقِيّا؛ هر کسي که جلو شهوتش را بگيرد، متقي است». شهوت هم مراتبي دارد: شهوت خوراک، شهوت لباس، شهوت مقام، شهوت عنوان، شهوت رياست، و تقوا شامل همة اينها مي‌شود. هر قدمي كه بر مي‌داريد، فقط بايد براي خدا باشد و انّيّت و خوديت در آن نباشد.
¨ادامه دارد...